Η τιμωρία ενός «αντισυστημικού» νεαρού

Οταν ρώτησαν κάποτε τον Αντονι Μπέρτζες γιατί έδωσε τον τίτλο Κουρδιστό πορτοκάλι στο διασημότερο μυθιστόρημά του, απάντησε ότι ήθελε να δημιουργήσει ένα οξύμωρο συνδυάζοντας το ζωντανό και το οργανικό στοιχείο με το ψυχρό και το μηχανικό, να προκαλέσει δηλαδή ένα μικρό γλωσσικό σοκ. Το γλωσσικό σοκ όμως προκύπτει από το αφηγηματικό αντίστοιχο που κυριαρχεί σε όλο το βιβλίο. Τόσο από το είδος της γραφής όσο και από το θέμα του.

Κάπου στο μέλλον μια παρέα εφήβων γυρίζει τις νύχτες προβαίνοντας σε πράξεις ακραίας βίας. Την αποτελούν ο Αλεξ, ο αρχηγός της, ο οποίος εκστασιάζεται με τη μουσική τού Μπετόβεν και ιδίως με την 9η Συμφωνία, ο Πιτ, ο Τζόρτζι και ο Ντιμ. Βασανίζουν αδύναμους ανθρώπους, τσακώνονται μεταξύ τους, ληστεύουν, κλέβουν αυτοκίνητα –για να καταλήξουν τελικά στον φόνο. Τότε η αστυνομία συλλαμβάνει τον αρχηγό.

Το σύστημα τον φυλακίζει και στη συνέχεια τον υποβάλλει σε μια θεραπεία, όπου αυτά που τον εξάπτουν (το σεξ, η βία και η μουσική του Μπετόβεν) θα χρησιμοποιηθούν ως μέσα απόλυτης καταστολής. Οταν αποθεραπευθεί θα είναι ένα άκακο πλάσμα, ανίκανο να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ο Αλεξ αποφυλακίζεται αλλά τότε τον κακοποιούν τα πρώην θύματά του –και μαζί τους και οι παλιοί του φίλοι, που έχουν γίνει αστυνομικοί. Στο νοσοκομείο όπου καταλήγει επιχειρεί να αυτοκτονήσει βουτώντας από το παράθυρο. Δεν πεθαίνει, αλλά απαλλάσσεται από τις συνέπειες της θεραπείας και μέσα του επιστρέφει ο παλιός Αλεξ.

Στο σημείο αυτό τελειώνει η αφήγηση στην αμερικανική έκδοση του βιβλίου, όπως και στην κινηματογραφική μεταφορά του, το 1971, από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ο αμερικανός εκδότης παρέλειψε το τελευταίο (21ο) κεφάλαιο, στο οποίο ο Αλεξ αποφασίζει να τα αφήσει όλα αυτά πίσω του, να παντρευτεί και να περάσει από εδώ και πέρα μια ήσυχη ζωή.

Ο αριθμός 21 στο βιβλίο δεν είναι διόλου τυχαίος, ιδίως μάλιστα για έναν συγγραφέα όπως ο Μπέρτζες, για τον οποίον η αριθμολογία παίζει σημαντικό ρόλο, όπως άλλωστε και η μουσική και η γλώσσα. Το Κουρδιστό πορτοκάλι αποτελείται από 21 κεφάλαια, επειδή στο 21ο έτος της ηλικίας του ωριμάζει ο άνθρωπος. Καθόλου τυχαίο δεν είναι και το γλωσσικό ιδίωμα που χρησιμοποιεί, το οποίο συνιστά μια σπάνια ποιητική. Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο με αφηγητή τον ίδιο τον Αλεξ που μιλά, όπως και η παρέα του, μια ιδιότυπη γλώσσα, αποκαλούμενη νάντσαντ, η οποία περιέχει ένα πλήθος λέξεων δημιουργημένων από τον συγγραφέα, που αποτελούν συνδυασμό βρετανικών κόκνεϊ και ρωσικών (γιατί βέβαια στη δεκαετία του 1960 που εκδόθηκε το βιβλίο δύο ήταν οι παγκόσμιες αυτοκρατορίες: η αγγλοαμερικανική και η σοβιετική). Ο γλωσσικός όμως πειραματισμός κυριαρχεί στο σύνολο του πεζογραφικού έργου του Μπέρτζες, ο οποίος θαύμαζε τον Τζόις.

Η μοναδικότητα του μυθιστορήματος δεν έγκειται φυσικά σε αυτά –ή μόνο σε αυτά. Το Κουρδιστό πορτοκάλι, όπως όλα τα έργα που θέτουν ηθικά διλήμματα, είναι μανιχαϊκό βιβλίο. Ποια τα αρχέτυπα της βίας και της μη βίας; Πώς μεταφράζονται σε πράξη; Εδώ δεν πρέπει να αγνοεί κανείς την εποχή που γράφτηκε το μυθιστόρημα. Η δεκαετία του 1960 ήταν δεκαετία των νέων και της εξέγερσης. Ο Μπέρτζες ωστόσο αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό το δίπολο καλού-κακού. Η άγνοια δεν συνιστά αρετή και η ανεξέλεγκτη βία δεν είναι εξέγερση, ενώ η θεραπεία της δεν αποτελεί αντίδοτο –αντίθετα, είναι έκφραση της καθεστωτικής βίας.

Αν δεν είχε μεταφερθεί στον κινηματογράφο με τόση μαεστρία, το Κουρδιστό πορτοκάλι ενδέχεται να μην είχε γίνει διάσημο. Οι σκηνές βίας και σεξ σε συνδυασμό με τη φουτουριστική ατμόσφαιρα ουδέποτε άλλοτε είχαν παρουσιαστεί στον κινηματογράφο με τέτοια δύναμη. Και ποτέ άλλοτε η γλώσσα του τυπωμένου χαρτιού δεν συνδυάστηκε τόσο αρμονικά με τη γλώσσα του φακού και του σελιλόιντ.

Το βιβλίο είχε εκδοθεί το 1962 και ως τότε οι πωλήσεις του ήταν πολύ μέτριες. Εκτινάχθηκαν στα ύψη μετά την παγκόσμια επιτυχία της ταινίας: το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό ανακάλυπτε ένα έργο που έμελλε να συμπεριληφθεί στα εμβληματικότερα του 20ού αιώνα. Ο Μπέρτζες είχε πει πως το έγραψε μέσα σε τρεις εβδομάδες, δεν το θεωρούσε από τα καλά βιβλία του και δήλωνε πως περίσσευε η ηθικολογία εις βάρος της λογοτεχνικής του ποιότητας.

Το γεγονός όμως ότι τα 50 χρόνια από την έκδοση του Κουρδιστού πορτοκαλιού εορτάζονται από τη διεθνή κοινότητα των Γραμμάτων έχει και μια άλλη, απλούστερη εξήγηση: πρόκειται για το τέταρτο σημαντικό δυστοπικό μυθιστόρημα του 20ού αιώνα μετά το Εμείς του Ζαμιάτιν, τον Γενναίο Νέο Κόσμο του Χάξλεϊ και το 1984 του Οργουελ. Με τον τελευταίο μάλιστα ο Μπέρτζες έχει βαθύτερη σχέση, όπως προκύπτει και από ένα εξαίρετο δοκίμιό του που δημοσιεύθηκe το 1984 στο περιοδικό «Atlantic Monthly».

Δυστυχώς, μόνο τρία βιβλία αυτού του παραγωγικού και απίστευτου στιλίστα κυκλοφορούν στη χώρα μας. Ενα για τον Χεμινγκγουέι και δύο από τα 33 μυθιστορήματά του. Τελείως άγνωστο είναι επίσης το δοκιμιακό και το πολύ αξιόλογο μουσικό του έργο.