Αλλαγή και κουλτούρα

Ο ρυθμός αλλαγών στην ελληνική μεταπολεμική ζωή υπήρξε καταιγιστικός. Στη δεκαετία του 1960 η μισή σχεδόν ύπαιθρος δεν είχε ηλεκτροφωτισμό ούτε τηλεόραση και μέσα σε μία δεκαετία όλα τα χωριά ηλεκτροδοτήθηκαν. Στη δεκαετία του 1980 οι Ελληνες περίμεναν χρόνια για να βάλουν τηλέφωνο και σε λίγα χρόνια όλοι σχεδόν είχαν κινητά. Αυτές οι αλματώδεις αλλαγές τώρα αντιστρέφονται και το βιοτικό επίπεδο πιθανώς να γυρίσει πίσω πάλι απότομα. Τι γίνεται όμως στο επίπεδο της κουλτούρας; Συμβαδίζουν εκεί αυτές οι ραγδαίες αλλαγές; Είχαν και έχουν κάποιον πολιτισμικό αντίκτυπο; Αν και ο ορισμός της κουλτούρας είναι υδραργυρικός και δεν είναι εύκολο να συμφωνήσουμε σε έναν, θα ήθελα να σταθώ σε δύο βασικές αντιλήψεις περί κουλτούρας: την «ανθρωπολογική» ως καθημερινό τρόπο ζωής και την «ουμανιστική» ως νοοτροπιακό σύστημα που βασίζεται στον πνευματικό εκλεκτικισμό.

Οι ραγδαίες βιοτικές αλλαγές στην ελληνική κοινωνία διεύρυναν σταδιακά στη Μεταπολίτευση και το χάσμα ανάμεσα στις δύο αυτές αντιλήψεις περί κουλτούρας. Και στο παρελθόν υπήρχε ο διαχωρισμός λαϊκής και λόγιας κουλτούρας, αλλά νομίζω ότι για πρώτη φορά μετά τη Μεταπολίτευση η σχέση λαϊκής και υψηλής κουλτούρας αποκτά τόσο ανταγωνιστικό χαρακτήρα και οι λόγιοι αντιμετωπίζουν απαξιωτικά ή αισθάνονται ότι απειλούνται από αυτό που διεθνώς ορίζεται ως popular culture.

Αυτή η διάσταση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως και το πολιτισμικό στίγμα της Μεταπολίτευσης και αποτυπώνεται μεταξύ άλλων στις αιτιάσεις διανοουμένων για κουλτούρα lifestyle, για trash τηλεόραση ή για παραλογοτεχνία των ευπωλήτων αλλά και αντιστρόφως (με τον νεολογισμό κουλτουριάρης). Ενώ η κουλτούρα ως τρόπος ζωής παρακολούθησε τις ραγδαίες αλλαγές στην ευζωική καθημερινότητα των Ελλήνων μετά τη Μεταπολίτευση, η κουλτούρα ως στάση ζωής παρέμεινε εξαρτημένη από το παρελθόν είτε ως αντίδραση στα μετεμφυλιακά αλλά και παλαιότερα σύνδρομα (εξ ου και η σημερινή διάχυτη δυσπιστία στους θεσμούς και στους νόμους) είτε ως προσπάθεια να αποκατασταθούν ιδεολογικά και πολιτισμικά οι χαμένοι του εμφυλίου πολέμου.

Μπορεί να ζητείται τελευταία από τους διανοοουμένους να πάρουν θέση ή να προτείνουν λύσεις, παρ’ όλα αυτά η πνευματική κουλτούρα της Μεταπολίτευσης παρέμεινε κατά βάση κουλτούρα αντίστασης, προσανατολισμένη στο να κλείσει τους λογαριασμούς του παρελθόντος και να αποκαταστήσει τις πολιτικές του εκκρεμότητες. Ενώ η κουλτούρα της ευζωίας κάλπαζε και κυριαρχούσε στο παρόν, η κουλτούρα της διανόησης μηρύκαζε το παρελθόν και ελάχιστα διεκδικούσε το μέλλον προτείνοντας μεταρρυθμίσεις.

Αναζητώντας λοιπόν τα βαθύτερα αίτια της σημερινής κρίσης μήπως δεν πρέπει να περιοριστούμε αποκλειστικά στον χώρο της οικονομίας αλλά και στην αναντιστοιχία ανάμεσα στην αλλαγή του τρόπου ζωής που έκανε άλματα τα τελευταία χρόνια και την κουλτούρα ως νοοτροπιακό διακύβευμα που πάλευε διαρκώς με τα είδωλα του παρελθόντος και δεν λειτούργησε ως εκσυγχρονιστικός μηχανισμός; Η σοβαρή κουλτούρα της Μεταπολίτευσης δεν παρακολούθησε τις αλλαγές ούτε συνέβαλε όσο θα έπρεπε στον θεσμικό εκσυγχρονισμό της χώρας, προωθώντας νέες ιδέες και αντιλήψεις, γιατί όντας παγιδευμένη στην αναθεώρηση του παρελθόντος διαμορφώθηκε περισσότερο ως αντίδραση παρά ως εναλλακτική πρόταση.