Η τελική επεξεργασία του κειμένου της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη 1974 έγινε την αμέσως προηγούμενη ημέρα στο Καστρί συνοδεία φασολάδας. Στις 2 Σεπτεμβρίου, στο σπίτι των Παπανδρέου, και καθώς ο κύριος κορμός του κειμένου είχε ήδη γραφτεί, ο πρόεδρος ανέθεσε σε τριμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τον Γιάννη Ζαφειρόπουλο, τον Μανώλη Παπαθωμόπουλο και τον Δαμιανό Βασιλειάδη, να το καθαρογράψει. Εφαγαν τα όσπριά τους με φέτα και ελιές για μεσημέρι και έμειναν εκεί δουλεύοντας μαζί με την Αγγέλα Κοκκόλα ως τις 2.00 τα ξημερώματα. Τότε ο Ζαφειρόπουλος με τον Γιώργο Παπανδρέου έφυγαν με κινηματογραφικό τρόπο μαζί με το κείμενο της διακήρυξης με κατεύθυνση προς τους Αμπελοκήπους, στα τότε γραφεία της Rank Xerox, προκειμένου να το φωτοτυπήσουν δίχως να διαρρεύσει προς τις Αρχές και να το έχουν έτοιμο για την εκδήλωση το επόμενο πρωί.
Το τελικό κείμενο είναι η ιστορική ριζοσπαστική διακήρυξη που καθόρισε τη Μεταπολίτευση: μεταξύ άλλων, ζητεί με αιχμηρή γλώσσα την έξοδο της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ και την κοινωνικοποίηση της οικονομίας, καθώς επίσης διατυπώνεται για πρώτη φορά το περιβόητο τετράπτυχο του κόμματος – εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση και δημοκρατική διαδικασία – το οποίο αργότερα έχασε, χάριν συντομίας, το τελευταίο σκέλος του.
Η εκδήλωση στην ειδική αίθουσα του ξενοδοχείου King’s Palace που βρισκόταν στην αρχή της Αμαλίας είχε αρχίσει το επόμενο πρωί. Ανήμερα της 131ης επετείου της Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου στην παρακείμενη πλατεία Συντάγματος και της 36ης επετείου της πρώτης συνεδρίασης της Τέταρτης Διεθνούς υπό την καθοδήγηση του Λέοντος Τρότσκι, ο Ανδρέας Παπανδρέου παρουσίαζε την ιδρυτική διακήρυξη του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος. Ο Γιώργος Παπανδρέου και ο μετέπειτα βουλευτής Γιάννης Ζαφειρόπουλος μοίραζαν αντίτυπα της διακήρυξης στους παρευρισκομένους. Το ακροατήριο ήταν έντονα ετερόκλητο και ο ηγέτης του έμοιαζε να είναι – στυλιστικά, τουλάχιστον, φορώντας πουκάμισο χωρίς γραβάτα – η «χρυσή τομή» του.
Andy’s boys
Πριν ακόμη από τη συγκρότηση του ΠΑΚ, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, όταν έγινε καθηγητής Οικονομικών στο άσημο τότε Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, ο Ανδρέας είχε αναλάβει να προσελκύσει στη σχολή «λαμπρούς» φοιτητές από όλη τη χώρα ώστε να αναδειχθεί μελλοντικά το πρόγραμμα σπουδών. «Οργωσε» την αμερικανική επαρχία, «στρατολόγησε» πιστούς φοιτητές του που αργότερα διέπρεψαν και κατά τη διάρκεια των σπουδών τους αποκαλούνταν από τους συναδέλφους του στη σχολή «Andy’s boys». Ηταν ένα μοτίβο που επαναλήφθηκε κατά την πολιτική καριέρα του, πόσω μάλλον κατά την ίδρυση του κόμματος που θα τον οδηγούσε στην πρωθυπουργία.
«Πάντοτε σκεφτόταν πού θα τοποθετήσει τους ανθρώπους, να κάνει μια οργάνωση, μια επιτροπή. Ηταν φοβερά ενθουσιώδης στη δράση του» θυμάται μιλώντας στο BHmagazino ο Σπύρος Δραΐνας. «Η προσωπικότητα του Ανδρέα υπήρξε πάντοτε ένα αίνιγμα. Ο Γεράσιμος Αρσένης μού έχει πει ότι το έχει λύσει ως εξής: Θεωρεί ότι συμβίωσαν μέσα του πολλές προσωπικότητες» καταλήγει. Ο Δραΐνας, ελληνοαμερικανός ιστορικός, μέλος του ΠΑΚ Τορόντο, μέλος της πρώτης επιτροπής διεθνών σχέσεων του ΠαΣοΚ υπό τον σημερινό Πρόεδρο της Δημοκρατίας και σήμερα βιογράφος του Ανδρέα («Andreas Papandreou, Τhe Μaking of a Greek Democrat and Political Maverick», εκδ. I.B. Tauris), επέστρεψε στην Ελλάδα την 4η Σεπτεμβρίου οδηγώντας το deux chevaux της ιδιαιτέρας του Ανδρέα, Αγγέλας Κοκκόλα, από το Παρίσι.
Οι κρίσιμες εκλογές
Ως τις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου του 1974, ο Ανδρέας είχε καταφέρει να κάνει μια πολύ δυναμική προεκλογική εκστρατεία σε όλη την Ελλάδα, όχι αναζητώντας φοιτητές αυτή τη φορά, αλλά επιχειρώντας τις στενότερες δυνατές σχέσεις με τον λαό. Πάνω σε ένα φορτηγό Volkswagen, μαζί με στελέχη του κόμματος και με τον γιο του Νίκο, ο οποίος ως τότε βρισκόταν στον Καναδά όπου τελείωνε το σχολείο («έτσι έμαθα την Ελλάδα» θα δηλώσει αργότερα), ο Ανδρέας γυρνούσε επισκεπτόμενος πάνω από δέκα χωριά την ημέρα. Οι συγκεντρώσεις τους ήταν σίγουρα επιτυχημένες, με το πλήθος να συγκεντρώνεται και από αφοσίωση, αλλά και από κοινή περιέργεια να δουν έναν ασυνήθιστο πολιτικό να μιλάει για την ανάγκη ενός δικαιότερου πολιτικού συστήματος, την ανάγκη απαγκίστρωσης από την εξάρτηση των μεγάλων δυνάμεων, την εθνική ανεξαρτησία, τη λαϊκή κυριαρχία και την κοινωνική απελευθέρωση.
Δεν έλειψαν μικροεπεισόδια, κατάλοιπα του εμφυλιακού κλίματος. Στην Καλαμάτα τούς επιτέθηκαν δεξιοί με ρόπαλα, ενώ στη βροχερή Λιβαδειά τούς πλησίασε ένα ημιλιπόθυμο αγόρι με μια σφαίρα καρφωμένη στο πόδι του. «Στον δρόμο για την Πάτρα από το Δερβένι Κορινθίας, οι κάτοικοι έκλειναν τα παντζούρια τους όταν περνούσε η πομπή των αυτοκινήτων μας. Υποθέτω ότι συνέβαινε από φόβο, ακουγόταν συχνά το σύνθημα “Καραμανλής ή τανκς” τότε» θυμάται ο Γιώργος Κίσσονας, διευθυντής του γραφείου του ΠΑΚ στη Ρώμη και ιδρυτικό μέλος του ΠαΣοΚ. Την ημέρα των εκλογών εκατοντάδες κόσμος συνέρρευσε στο Καστρί, αλλά ο Ανδρέας επέμενε να τους λέει: «Μη μένετε εδώ, μην κοιμηθείτε εδώ!».
«Ο Ανδρέας δεν ήταν λαϊκός τύπος, ήταν αστός» σημειώνει ο Σπύρος Δραΐνας. «Ομως είχε στοργή όχι για την εργατική τάξη, όπως ένας σοσιαλιστής, αλλά για αυτούς που είχαν υποφέρει άδικα, για τους καταπιεσμένους. Πολλές φορές, όταν ερχόταν η ώρα για μεγάλες αποφάσεις, προτιμούσε να ακούσει τον ταξιτζή παρά το στέλεχος» λέει ο ιστορικός.
Εσωτερική κρίση
«Οχι τόσο ευχάριστη», «πολύ συναισθηματική», «μαύρο χάλι»: Μερικές από τις απαντήσεις που έλαβε ο υπογράφων αναφορικά με τη διάθεση του Ανδρέα ύστερα από το 13,58% στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1974, χαμηλότερα και από το 20,42% της Ενωσης Κέντρου. Ηλπιζε σε κάτι πολύ καλύτερο και, σύμφωνα με τον κ. Δραΐνα, «είχε σκέψεις να φύγει από την Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια του πρώτου χρόνου του ΠαΣοΚ». Μετά το χαμηλό ποσοστό, ακολούθησαν οι εσωκομματικές έριδες στο ΠαΣοΚ με στελέχη που προέρχονταν από τη Δημοκρατική Αμυνα, με πολύ έντονη τη φήμη της εποχής ότι ο Βασίλης Φίλιας είχε αρχηγικές βλέψεις και με άλλα στελέχη να κατηγορούν τον Ανδρέα ως πράκτορα της CIA. Ακόμη περισσότεροι εξέφρασαν ανοιχτά διαφωνίες και διαγράφονταν σωρηδόν. Εκείνη την περίοδο διαγράφηκε και η ίδια η Αγγέλα Κοκκόλα ως την επιστροφή της το 1979. Ηταν πολλοί από τους διαγραφέντες εκείνης της περιόδου που ύστερα επανήλθαν. «Ο Ανδρέας τούς έβλεπε ύστερα από λίγο καιρό στα καφενεία και τους έλεγε: “Γιατί δεν έρχεσαι πίσω;”» λέει άνθρωπος του στενού περιβάλλοντός του.
Tο DNA του ΠαΣοΚ
Το σύμβολο του ΠαΣοΚ παρουσιάστηκε επίσης εκείνη την περίοδο. Ο ήλιος που ανατέλλει λέγεται πως επελέγη ως αναφορά στο σύμβολο της ΕΠΟΝ, της οργάνωσης νέων που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής και εντάχθηκε στο ΕΑΜ. «Με την κατάρρευση της δικτατορίας άνοιξαν όλες οι προοπτικές ριζοσπαστικοποίησης της κοινωνίας. Ο Ανδρέας είχε καταλάβει ότι το παλαιό κατεστημένο είχε ξεπεραστεί και δεν είχε επιθυμία ή σκοπό να το ξαναχτίσει» σημειώνει ο Σπύρος Δραΐνας.
«Το κείμενο της διακήρυξης είναι συνεπές στις αρχές του ΠΑΚ και στον πολιτικό διάδοχό του που ήταν το ΠαΣοΚ» σημειώνει ο Γιώργος Κίσσονας. Συνεχίζει σκιαγραφώντας το ανάστατο παγκόσμιο κλίμα της εποχής που είχε κατά νου ο Ανδρέας: «Η Αμερική είχε γονατίσει στο Βιετνάμ, υπήρχε διεθνής κατακραυγή για τα επεισόδια στους Ολυμπιακούς του Μεξικού, είχε προηγηθεί η Ανοιξη της Πράγας, ο Μάης του ’68 και το διεθνές κίνημα κατά του καθεστώτος στη Χιλή. Υπήρχε μεγάλη ελπίδα ότι ερχόταν κάτι καλύτερο για τον κόσμο».
Πράγματι, στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 τίποτε δεν ήταν σαφές. Η Ελλάδα είχε ασφαλώς μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας που υποσχόταν αποκατάσταση της ομαλής πολιτικής ζωής. Ωστόσο, έπειτα από λίγο θα ακουγόταν το σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς», υπονοώντας σαφώς ότι «τα τανκς» αποτελούσαν ακόμη ενδεχόμενο. Η οδυνηρή εμπειρία της εισβολής στην Κύπρο, με αναφορά στην οποία αρχίζει η διακήρυξη, δεν καθησύχαζε κανέναν σχετικά με την ειρήνη στην περιοχή. Οπως τα παραπάνω, έτσι και η ταυτότητα του ΠαΣοΚ – κάτι που σήμερα μοιάζει δεδομένο – δεν ήταν σαφής.
Εκτοτε, το «παρών» στα πρώτα βήματα του κόμματος έδωσαν μέλη του ΠΑΚ κυρίως από τη Γερμανία και τον Καναδά, πρώην στελέχη της Ενωσης Κέντρου, αγωνιστές του αντιδικτατορικού αγώνα όπως η Αμαλία Φλέμινγκ και ο Σάκης Καράγιωργας, η γενιά του Πολυτεχνείου, αναμαλλιασμένοι νεολαίοι με ανοιχτά πουκάμισα, οι τροτσκιστές Λιβιεράτος και Δαλαβάγκας (ο Πάμπλο παρέμεινε στενός φίλος του Ανδρέα ως το τέλος), ακόμη και ο νεαρός τότε Δημήτρης Κουφοντίνας που αποχώρησε έπειτα από λίγο καιρό… Ο Ανδρέας βρισκόταν ήδη σε διάλογο με μέλη της Δημοκρατικής Αμυνας που θα προσχωρούσαν στο ΠαΣοΚ περίπου έναν μήνα αργότερα και μαζί με τους παραπάνω θα συγκροτούσαν διάφορα ρεύματα μέσα στο κόμμα. Επρόκειτο για ανθρώπους των οποίων η ιδεολογία είχε μείνει εκτός της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, ανθρώπους αποφασισμένους να κάνουν αισθητή την παρουσία τους.
«Για να χρησιμοποιήσουμε μια επίκαιρη έκφραση, υπήρχαν πολλές “συνιστώσες” στο ΠαΣοΚ της πρώιμης εποχής, μα σίγουρα η πιο ισχυρή από όλες ήταν ο ίδιος ο Ανδρέας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ανδρέας έκανε ηγετική πολιτική και ήταν ό,τι πιο δυναμικό μέσα στο κόμμα» λέει ο Σπύρος Δραΐνας.
Ο Ομιλος Παπαναστασίου και η Ενωσις Κέντρου
Πολλοί έχουν εντοπίσει ομοιότητες ανάμεσα στη διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη και στη διακήρυξη του Ομίλου Παπαναστασίου το 1966, του κεντροαριστερού συνδέσμου που είχε ιδρύσει ο 30χρονος τότε πρώην πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης και υπέγραφαν, ανάμεσα σε άλλους, ο Σάκης Καράγιωργας, ο καθηγητής Βασίλης Φίλιας, ο διανοούμενος Μάριος Πλωρίτης και ο οικονομολόγος και μετέπειτα διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Νίκος Γκαργκάνας. Οι ομοιότητες εντοπίζονται στα «κατηγορώ» ενάντια στη «φεουδαρχική» συμπεριφορά των πολιτικών της εκάστοτε εποχής, στην επίθεση κατά ξένων συμφερόντων που επιβουλεύονται τον λαό καθώς και κατά της οικονομικής ολιγαρχίας. Ο Κώστας Σημίτης, άρτι αφιχθείς απο τη Γερμανία ήταν ο βασικός συντάκτης της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη ενώ συμμετείχε στη τελική διαμόρφωση του κειμένου ο 23χρονος τότε Κώστας Λαλιώτης.
Συζητώντας με πρόσωπα που γνώριζαν τον Ανδρέα, ανάμεσά τους και με τον δευτερότοκο γιο του, τον οικονομολόγο και συγγραφέα Νίκο Παπανδρέου, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η ίδρυση του ΠΑΚ και του ΠαΣοΚ λειτούργησε και ως ιδεολογική «πατροκτονία». Ο Ανδρέας Παπανδρέου άφησε πίσω το αστικό κομμάτι του εαυτού του και ανέπτυξε δραματικό, αντικαθεστωτικό λόγο. Τα περισσότερα μέλη της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου είχαν πλέον συνταχτεί με το κόμμα του Γεώργιου Μαύρου, αναζητώντας μια πιο μετριοπαθή ηγετική ιδιοσυγκρασία από εκείνη του Ανδρέα. Σε βάθος χρόνου, η εκλογική πορεία του κόμματος τελικά επιβεβαίωσε τη ρήση που αποδίδεται στον οδηγό του Γεωργίου Παπανδρέου, ότι «Ενωση Κέντρου χωρίς Παπανδρέου είναι σκορδαλιά χωρίς σκόρδο». Οσοι τελικά ακολούθησαν το ΠαΣοΚ, ο Ιωάννης Αλευράς και ο Λευτέρης Βερυβάκης ανάμεσά τους, εξέφρασαν τις ενστάσεις τους για τη λέξη «Σοσιαλιστικό» στο όνομα του κόμματος και δεν έλειψαν οι εισηγήσεις να αντικατασταθεί από τη λέξη «δημοκρατικό». Δεν εισακούστηκαν.
«Για εμάς το ΠαΣοΚ είναι μια πλατιά συμμαχία λαϊκών δυνάμεων. Είναι ένα κίνημα που βγαίνει μέσα από τα σπλάχνα του λαού μας. Το ΠαΣοΚ σαν κίνημα του μη προνομιούχου Ελληνα δεν κάνει διάκριση ανάμεσα σε αριστερούς, κεντρώους και δεξιούς μη προνομιούχους Ελληνες. Είναι η έκφραση όλων των μη προνομιούχων Ελλήνων. Γιατί δεν υπάρχουν αριστερά, κεντρώα και δεξιά μεροκάματα, όπως δεν υπάρχουν αριστερές, κεντρώες και δεξιές τιμές αγροτικών προϊόντων». Ο Ανδρέας Παπανδρέου είπε τα παραπάνω τον Σεπτέμβριο του 1981, λίγο πριν από την πρώτη εκλογική νίκη του ΠαΣοΚ.
Είχαν ήδη περάσει επτά χρόνια από την 3η Σεπτέμβρη, ο ακραιφνώς ριζοσπαστικός λόγος τού είχε σωθεί, όπως είχε τελειώσει και ο πόλεμος στο Βιετνάμ. Είχε αρχίσει να υιοθετεί λόγο που απευθυνόταν σε όλους τους Ελληνες και να δίνει τεράστια προσοχή στις τοπικές οργανώσεις σε κάθε νομό της Ελλάδας. Το ΠαΣοΚ δεν ήταν πλέον ένα μικρό κόμμα με ακραία ρητορική, αλλά ήταν ήδη η αξιωματική αντιπολίτευση. Ετοιμαζόταν να καταλάβει την εξουσία με ένα κόμμα ετερόκλητων μη προνομιούχων. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι επρόκειτο για μια περισσότερο μαχητική εκδοχή των «Andy’s boys», που καθόρισε την πολιτική ζωή σε μια Ελλάδα η οποία ούτε αποχώρησε τελικώς από το ΝΑΤΟ ούτε έθεσε ποτέ την οικονομία της υπό πλήρη κρατικό έλεγχο.
