Φοβάμαι να κάνω όνειρα

Η κρίση δεν κρύβει μόνο αριθμούς. Η έρευνα που διεξήγαγε το Πάντειο Πανεπιστήμιο δίνει βήμα σε ανθρώπους της διπλανής πόρτας: νέοι, συνταξιούχοι, μητέρες και πατέρες, άνεργοι προσπαθούν να κατανοήσουν χρηματοπιστωτικούς όρους, οικονομικές ερμηνείες της πραγματικότητας, προβάλλοντας την υποκειμενική εμπειρία τους, δίνοντας μια καλή ιδέα για τη γενική κυρίαρχη αντίληψη, για τις συζητήσεις σε διαδρόμους και γραφεία, πανεπιστημιακά έδρανα, μαγαζιά, παρέες. Με ποιον τρόπο εισβάλλει η κρίση στην καθημερινότητα; Πώς γίνεται αντιληπτή, πώς νοηματοδοτείται και εν τέλει πώς βιώνεται το περίπλοκο αυτό φαινόμενο; Στην Ελλάδα με τους 2.000 αυτόχειρες, τους πάνω από 1,2 εκατομμύρια ανέργους, τους αστέγους, τους νεόπτωχους και τα χιλιάδες υπερχρεωμένα νοικοκυριά, απλοί άνθρωποι διατυπώνουν σκέψεις και εκφράζουν συναισθήματα για μια συνθήκη που θα υποχρεωθούν να αφηγηθούν στις επόμενες γενιές.

«Οι ερωτήσεις προς τους συμμετέχοντες», εξηγεί ο καθηγητής κ. Γρηγόρης Ποταμιάνος, «αφορούν τις απόψεις τους σε σχέση με το πολιτικό σύστημα, τα ΜΜΕ, την απόδοση ευθυνών, τις γενικότερες αλλαγές στην εργασία, την οικογένεια, αλλά και την αίσθησή τους για το μέλλον. Ετέθησαν στο πλαίσιο σεμιναρίου με αντικείμενο την «Κριτική Ψυχολογία και Ποιοτική Ερευνα». Αρχικά, ο λόγος τους είναι τυπικός, θυμίζει προσκεκλημένους ειδησεογραφικών δελτίων, κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων μεταλλάσσεται, αποκτά βαθιά συναισθηματική υφή. Οργή, αγανάκτηση, θλίψη, απογοήτευση, άγχος και έντονη αγωνία συνθέτουν το βασικό μείγμα των συναισθημάτων που φαίνεται να κατακλύζουν την καθημερινότητά τους».

«Ολοι φταίμε… Ολοι είχαμε βολευτεί» είναι η μόνιμη επωδός των ερωτωμένων, όταν διερευνάται η αναζήτηση ευθυνών. Οι συμμετέχοντες στοχάζονται για την κρίση, μετακυλίοντας το κέντρο βάρους από το ατομικό επίπεδο στο συλλογικό. Καταδεικνύουν τη γενικότερη ελληνική νοοτροπία του «ωχαδελφισμού» και του «δε βαριέσαι», καθώς και την έλλειψη παιδείας ως βασικές συνιστώσες της δημοσιονομικής και κοινωνικής έκπτωσης.

Δεν λείπει ωστόσο η έντονη κριτική για τη μακρόχρονη στάση των πολιτικών. Στη φράση «μας έκλεψαν, μας λεηλάτησαν» συνοψίζεται η οξύτατη καταγγελτική διάθεση όσον αφορά το πολιτικό ήθος της μεταπολιτευτικής περιόδου, αλλά και την ιδιοτέλεια των «επαγγελματιών της Δημοκρατίας» – όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλούν.

Βαρύνοντα ρόλο φαίνεται να έχουν στη συνείδηση των συμμετεχόντων και τα «διεθνή συμφέροντα», οι απαιτήσεις των οποίων συνεπικουρούν στη σύνθλιψη της καθημερινότητάς τους.

Οι ίδιοι καταδικάζουν στο πυρ το εξώτερον τα δελτία ειδήσεων, στολίζοντάς τα με μια σειρά… κοσμητικά επίθετα: «αναξιόπιστα», «σκόπιμα καταθλιπτικά», «τρομολαγνικά», «μεταδίδουν διλημματικά και αμφίσημα μηνύματα, τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν μεγαλύτερη σύγχυση». Στο ίδιο πλαίσιο, καταγγέλλουν την πελατειακή σχέση των ΜΜΕ με τον ευρύτερο πολιτικό χώρο και τις ως σήμερα πρακτικές του, αμφισβητώντας τελικά την εγκυρότητα της σχετικής ενημέρωσης.

Σε δύσκολη θέση οι γονείς

Οσοι από τους συμμετέχοντες έχουν παιδιά εμφανίζονται ιδιαίτερα ευάλωτοι, μετατρέποντας σε πόλο αναφοράς το ζήτημα της γονεϊκότητας. Σχεδόν όλοι διακατέχονται από αφόρητο άγχος για το μέλλον, ανασφάλεια και αίσθηση ανεπάρκειας απέναντι στις ανάγκες των παιδιών τους. «Ντρέπομαι που δεν μπορώ να τα βοηθήσω…» εκμυστηρεύεται μια μητέρα με παιδιά στην εφηβεία.

Τα έντονα συναισθήματα – απόρροια της κρίσης – κατακλύζουν άλλωστε την καθημερινότητα, ενίοτε παίρνουν τη μορφή σωματικών συμπτωμάτων: αϋπνία, υπέρταση, ταχυπαλμίες, πονοκέφαλοι, δυσκολία συγκέντρωσης. Μια άνεργη μητέρα εκμυστηρεύεται στους ερευνητές: «Είναι κάτι εβδομάδες τώρα που δεν μπορώ να κοιμηθώ. Ξυπνάω κάθε δέκα λεπτά. Δεν κοιμάμαι σερί… σηκώνομαι. Με παίρνει ο ύπνος ύστερα από καμιά ώρα, για λίγο, και μετά πάλι όρθια, έτσι με πάει συνεχώς…».

Οι συμμετέχοντες τρέμουν το αύριο, καθώς αισθάνονται ότι εγκυμονεί την επιδείνωση της κατάστασής τους. «Φοβάμαι να κάνω όνειρα». Στις τέσσερις αυτές λέξεις μια γυναίκα εκφράζει τις σκέψεις όλων των υπολοίπων. Η εθνική κατάθλιψη είναι κολλητική, και τελικά οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση.

Η αίσθηση απογοήτευσης είναι προφανής («δεν μπορώ να κάνω τίποτε για να αλλάξω τα πράγματα»), ενώ αγωνία και άγχος καταλαμβάνει τους μεγαλύτερους σε ηλικία ως προς τις νεότερες γενιές («δεν ανησυχώ για μένα, λυπάμαι όμως τα παιδιά μου»).

Ο επαγγελματικός χώρος μετατρέπεται σε πεδίο ευεπίφορο σε αρνητικά συναισθήματα. Η αβεβαιότητα φαίνεται πολλές φορές να κατακρεουργεί την επαγγελματική ταυτότητα των συμμετεχόντων, πλήττοντας σημαντικά την αυτοεικόνα τους. Η αμφισβήτηση της ως τώρα πορείας τους και η ανάγκη αναθεώρησης, και μάλιστα άμεσης, των επιλογών τους δεν είναι εύκολη διαδικασία… Οι μεγαλύτερες ηλικίες μάλιστα – του ενεργού πληθυσμού – εμφανίζουν έντονη αίσθηση απελπισίας. Η ανάγκη για βίαιη επανεκκίνηση της ζωής τους οδηγεί ακόμη και σε δηλώσεις απόγνωσης: «Δεν σου κρύβω ότι μου έχει περάσει από το μυαλό η αυτοκτονία. Πολλές φορές…».