Κάθε πρωί εδώ και μήνες ο Μ.Μ. ανεβαίνει με τις πιτζάμες στο περβάζι του παραθύρου του, στον πέμπτο όροφο μιας πολυκατοικίας στην Αθήνα, κοιτάζει για λίγο ανέκφραστα μπροστά του και ύστερα πηδά στο κενό. Ο Μ.Μ. ήταν βέβαια με την πρώτη πτώση του νεκρός. Η συνεχής επανάληψη της σκηνής σε ένα βίντεο του Δημήτρη Χαλάτση παραπέμπει προφανώς σε άλλα παρεμφερή γεγονότα: στις αυτοκτονίες που έλαβαν μαζικό χαρακτήρα στην Ελλάδα από τότε που ξέσπασε η οικονομική κρίση.
Ο τίτλος του έργου, «Θάνατος, ή θάνατος», εκφράζει το αδιέξοδο στο οποίο οδήγησαν τους Ελληνες η τρόικα και οι εγχώριοι συνεργάτες της. Το μήνυμά του: «Adieu» στο μέλλον και στην ελπίδα, «bonjour» στη θλίψη και στα άλματα από το παράθυρο. Η εγκατάσταση του Χαλάτση – δίπλα στο βίντεο μια νεκροκεφαλή, φτερά παγωνιού και ένα σφουγγάρι – παρουσιάζεται σε έκθεση δεκατεσσάρων ελλήνων καλλιτεχνών στην γκαλερί Kuenstlerhaus της Βιέννης (από τις γνωστότερες στην αυστριακή πρωτεύουσα) υπό τον τίτλο «Boiling point» («Σημείο βρασμού»).
Ο τίτλος πάει κουτί στο γεγονός: τα εκθέματα σηματοδοτούν έναν κόσμο που καίγεται και βράζει, λίγο ίσως προτού εκραγεί. Οι καλλιτέχνες επισπεύδουν την έκρηξη. «Τα πήρα» (στο κρανίο) τιτλοφορείται το έργο της Ολυμπίας Τοπτσίδου, μια σύνθεση από μέταλλο, polyester, πλαστικά τριαντάφυλλα, ψεύτικη γούνα, μολύβι και χαρτομάντιλο: η κρίση τινάζει τα νεύρα στον αέρα.
Γενικώς, ωστόσο, η έκθεση δεν εικονογραφεί απλουστευτικά ούτε είναι «πολιτική» με την καταγγελτική έννοια του όρου. Εξάλλου δεν το έχει και ανάγκη. Η τέχνη, σύμφωνα με τον Τέοντορ Αντόρνο, ασκεί αυτόματα κριτική στο κατεστημένο μέσω της ίδιας εναλλακτικής μορφής ύπαρξης, όχι ασκώντας κραυγαλέα κριτική σε αυτό.
Αυτό δεν την εμποδίζει, βέβαια, να αντιδρά σε πολιτικά γεγονότα, έτσι ακριβώς όπως το κάνει με τα φυσικά ή τα κοινωνικά – με το δικό της λεξιλόγιο και τις δικές της μορφές. Οπως εκείνη που χρησιμοποιεί ο Γιάννης Γρηγοριάδης στο έργο του «Σημεία ταυτότητας». Ητοι, από τη μια αυτά των φασιστικών κινημάτων (οικόσημα στέμματα, δάδες, δικέφαλους αετούς, σημαίες) και από την άλλη εκείνα της «σκοτεινής» πλευράς του Internet, δηλαδή της διαδικτυακής φαιάς προπαγάνδας. Ο συνδυασμός τους, σημειώνει ο ίδιος, επανακαθορίζει τους πολιτικά υπαγορευμένους φόβους της μοντέρνας κοινωνίας στη βάση μιας παλιάς ρήσης του Βάλτερ Μπένιαμιν: «Κάθε άνοδος του φασισμού υπαινίσσεται μια ανεπιτυχή επανάσταση».

Πολιτική και «βανδαλισμοί»

Ασκηση νέων τρόπων ανάγνωσης. Οπως αυτός που προτείνει για το ελληνικό Σύνταγμα (εκδοχή του 2008) ο Κώστας Μπασάνος με το έργο του «Συνταγματικό Λευκό»: 164 κάτασπρες κόλλες μεγέθους Α4, όσες και οι σελίδες του καταστατικού χάρτη της χώρας, τοποθετημένες στο πάτωμα κατά σειρές σε ορθογώνιο σχήμα. Πρόκειται για «μια οριζόντια ανάγνωση της πολιτικής και της άσκησης εξουσίας» αναφέρεται κάπως νεφελωδώς σε επεξηγηματικό σημείωμα. Γεγονός είναι πάντως ότι σε αυτή την «εννοιολογική τέχνη χωρίς έννοιες» ο επισκέπτης μπορεί να «διαβάσει» ό,τι θέλει: από τα πάντα ως τίποτα. Και να σκεφτεί κανείς ότι για τις κυβερνητικές ελίτ το Σύνταγμα ήταν ανέκαθεν – πόσω μάλλον τώρα, στην άψη της κρίσης – χαρτί κενό παντός περιεχομένου.
Προσοχή, οι κανίβαλοι βρίσκονται ανάμεσά μας! Με πρωτεργάτη τον Νίκο Γιαβρόπουλο, ο οποίος με το έργο του «Η πτώση» προβάλλει με βίντεο τη μορφή ενός σύγχρονου ζωντανού προσώπου σε μια αρχαία προτομή πεσμένη στο πάτωμα. «Βανδαλίζοντας» έτσι, όπως λέει, την κλασική κληρονομιά, δείχνει την κατάρρευση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Το σχήμα της προδοσίας: έντεκα φωτιστικοί ράβδοι «Νέον» του Μπάμπη Καραλή, οι δύο στημένοι στον τοίχο, οι άλλοι πεσμένοι στο πάτωμα, παραπέμπουν, όπως σημειώνει ο καλλιτέχνης, στην απουσία του Ιούδα. Τζάμπα απόδραση – η απουσία του κάνει πιο έντονη την προδοσία.
Πολιτικά είναι και πολλά εκθέματα που δεν σχετίζονται με την άμεση επικαιρότητα. Παράδειγμα, το τρίπτυχο «Υποπτη ενοχής» της Εύας Μαραθάκη, που ανιχνεύει τους φόβους των ατόμων μπροστά στη δικαστική εξουσία, όπως αυτό αποτυπώνεται στα δεμένα μάτια μιας κρατούμενης. Η παρουσίαση μοντέρνων θεμάτων σε βυζαντινό φόντο θυμίζει πολύ τη μέθοδο που έχει αναπτύξει τα τελευταία χρόνια με επιτυχία η Μαρία Ρηγούτσου στην Κολονία.
Η πολιτική είναι έμμεσα παρούσα και στο έργο της Αννέτας Σπανουδάκη «Η παγκοσμιοποίηση ήταν ένα ψέμα» – ο χάρτης του κέντρου της Αθήνας με τη μορφή μακέτας. «Ο χάρτης είναι για μένα το μοναδικό έδαφος» εξηγεί η ίδια. Και αυτός, κατάλληλα προσαρμοσμένος, μεταδίδει και στον θεατή την ένταση του πραγματικού χώρου που απεικονίζει.

Με κομμένη την ανάσα
Εκείθεν της πολιτικής βρίσκονται το «παράθυρο» της Ειρήνης Μπαχλιτζανάκη, τα ποιητικά τοπία του Θοδωρή Ζαφειρόπουλου, οι γεωμετρικές συνθέσεις του Γιάννη Γκανά, ή η «Μαύρη λίμνη» του Δημήτρη Φούρτη. Ομως οι μεγάλες διαχρονικές αξίες, όπως η δημιουργική εργασία και ο σεβασμός του περιβάλλοντος, που υπερασπίζονται αυτά τα έργα έναντι της τρόικας και των συνοδοιπόρων της, τους δίνουν όχι μόνο διαχρονική, αλλά και άμεση πολιτική αξία.
Την παράσταση κλέβει βέβαια τελικά ένα έργο με επίκαιρο πολιτικό περιεχόμενο: η «Αναπνοή» του Ανδρέα Βούσουρα, ένας καθρέφτης μέσα στον οποίο προβάλλεται ένα βίντεο. Το τελευταίο δείχνει το πρόσωπο ενός άνδρα που είναι σκεπασμένο με μια πλαστική σακούλα – όπως ακριβώς τα κεφάλια των κρατουμένων στο αμερικανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Γκουαντάναμο ή στην ιρακινή φυλακή Αμπου Γκράιμπ. Ο άνδρας προσπαθεί να αναπνεύσει. Δύσκολα όμως. Στο τέλος, η αναπνοή του σβήνει. Μαζί της κόβεται, για λίγο τουλάχιστον, και η αναπνοή των θεατών.

πότε & πού:
Η έκθεση «Boiling point» στην γκαλερί Kuenstlerhaus της Βιέννης ολοκληρώνεται σήμερα.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ