Richard W. Bulliet
Κυνηγοί, βοσκοί και χάμπουργκερ.
Το παρελθόν και το μέλλον των σχέσεων
μεταξύ ανθρώπων και ζώων
Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος,
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2012, σελ. 400
τιμή 21,30 ευρώ
«Το Αουσβιτς ξεκινά κάθε φορά που κάποιος κοιτάζει ένα σφαγείο και σκέφτεται: Είναι μόνο ζώα» είπε κάποτε ο κορυφαίος της Σχολής της Φραγκφούρτης Τέοντορ Αντόρνο. Δεν ήταν βέβαια ο πρώτος που υποστήριξε ότι η ανθρώπινη σκληρότητα ξεκινά από την ασέβεια και την αναλγησία μας απέναντι στα λεγόμενα μη λογικά όντα με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη, σκληρότητα που μας καθιστά ικανούς για τα χειρότερα εγκλήματα.
Από την εποχή του Πυθαγόρα ακόμη έχει καταγγελθεί η θανάτωση των ζώων από τον άνθρωπο. Στους νεότερους χρόνους την έχουν καταδικάσει μεγάλες προσωπικότητες: από τον Τολστόι και τον Γκάντι ως τον Αϊνστάιν, για να φθάσουμε πιο πρόσφατα στη ρήση του Πολ Μακ Κάρτνεϊ, ότι «αν τα σφαγεία είχαν γυάλινους τοίχους και μπορούσαμε να δούμε μέσα, όλοι θα γίνονταν χορτοφάγοι».
Το δοκίμιο Κυνηγοί, βοσκοί και χάμπουργκερ (δυστυχώς δεν μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά το παρηχητικό και παιγνιώδες του τίτλου στο πρωτότυπο: Hunters, Herders, and Hamburgers) του Ρίτσαρντ Γ. Μπούλιετ, καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, δεν είναι ένα ακόμη ας πούμε μανιφέστο υπέρ της χορτοφαγίας. Πρόκειται για εκτενή, διαφωτιστική και άλλο τόσο ερεθιστική μελέτη όσον αφορά τη σχέση μας με τα ζώα, το πώς αναπτύχθηκε αυτή και πώς καταλήξαμε στη σημερινή εποχή να υποβαθμίσουμε σε τέτοιον βαθμό τις αγέλες των ζώων ώστε να τις μετατρέψουμε σε βιομηχανικά εμπορεύματα.
Σεξ και αίμα
Το βιβλίο αρχίζει με μια προκλητική φράση: «Ας ξεκινήσουμε με σεξ και αίμα». Δεν πρόκειται για απλό συγγραφικό εύρημα, μολονότι θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι λίγοι οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι στις ΗΠΑ που γράφουν προσπαθώντας να έλξουν την προσοχή του μέσου αναγνώστη, ώστε να ασχοληθεί ακόμη και με τα πλέον δύσκολα ή δύσβατα θέματα. Αλλά τι ρόλο παίζουν εδώ το σεξ και το αίμα;
Το σκεπτικό του Μπούλιετ είναι καθαρό: η αυξανόμενη γοητεία που ασκούν το σεξ και το αίμα μέσω της εικονικής πραγματικότητας και η παράλογη βία την οποία συναντούμε τόσο συχνά στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες οφείλονται στην κατάργηση της άμεσης σχέσης που είχαμε ως πριν από περίπου μισό αιώνα με τα ζώα. Και η σχέση αυτή μέσα στους αιώνες αναπτύσσεται σε τέσσερις περιόδους: του διαχωρισμού, του προοικοσιτισμού, του οικοσιτισμού και του μεταοικοσιτισμού. Οι δύο τελευταίες είναι οι βασικότερες, και πάνω σε αυτές αναπτύσσει το γοητευτικό σκεπτικό του ο συγγραφέας.
Φαντασιώσεις με τέσσερα πόδια
Οπως εξηγεί στο πρώτο κεφάλαιο ο Ρίτσαρντ Γ. Μπούλιετ, «ο οικοσιτισμός αναφέρεται στα κοινωνικά, οικονομικά και πνευματικά γνωρίσματα των κοινοτήτων» που τα μέλη τους θεωρούν ότι η καθημερινή επαφή με τα ζώα συνιστά αναγκαία συνθήκη ζωής. Αυτό σήμερα ισχύει – ακόμη – μόνο για τον Τρίτο Κόσμο, γιατί ο Πρώτος έχει περάσει στον μεταοικοσιτισμό, στον οποίο διακρίνει δύο βασικά γνωρίσματα. Το πρώτο, ότι έχουμε απομακρυνθεί σωματικά και ψυχικά από τα ζώα που παράγουν την τροφή, τα δέρματα και τα υφάσματα τα οποία χρησιμοποιούμε και το δεύτερο, ότι οι σχέσεις μας με τα ζώα συντροφιάς είναι πολύ στενότερες πλέον και συχνά αναφερόμαστε σε αυτά σαν να είναι άνθρωποι.
Επομένως είναι αναπόφευκτο οι προνομιούχες («μορφωμένες» και θεωρητικά εκλεπτυσμένες) τάξεις στον Πρώτο Κόσμο ιδιαίτερα να πιστεύουν πως η κακομεταχείριση των ζώων αποτελεί γνώρισμα των κατώτερων τάξεων, αφού στη δική τους δεν ανήκουν άτομα που ασκούν «τελευταίας κατηγορίας» επαγγέλματα, όπως οι χασάπηδες και οι ζωέμποροι. Ωστόσο αγνοούν ή δεν θέλουν να ασχολούνται με τα πειράματα στα οποία υποβάλλουν τα ζώα οι εταιρείες καλλυντικών και οι φαρμακευτικές αντίστοιχες. Ούτε και με τον τρόπο με τον οποίο θανατώνονται τα ζώα. Αλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ως πριν από κάμποσα χρόνια προηγμένες κοινωνίες θεωρούνταν όσες κατείχαν τις πρώτες θέσεις στην κατά κεφαλήν κατανάλωση κρέατος.
Ζώα και πολιτισμός
Ερευνώντας τη σχέση μας με τα ζώα ο Μπούλιετ διατρέχει τον παγκόσμιο πολιτισμό καλύπτοντας ένα τεράστιο φάσμα. Αν γνωρίζουμε, πιστεύει, το πώς διαμορφώθηκε μέσα στον χρόνο η σχέση αυτή, μπορούμε να κατανοήσουμε σε βάθος για ποιον λόγο έχουμε αποστασιοποιηθεί από την τροφή και αποξενωθεί από την πίστη των προγόνων μας – και σε μεγάλο βαθμό από τους τόπους στους οποίους ζούμε.
Μπορεί να αναπτύσσουμε στενούς δεσμούς με τα ζώα συντροφιάς που κρατάμε στα σπίτια μας, αλλά ταυτοχρόνως δεν σκεφτόμαστε, παρά πολύ σπάνια, ότι τα υπόλοιπα ζώα έχουν μεταβληθεί σε πρώτη ύλη. Επιπλέον, δεν έχουμε εμπειρίες από πρώτο χέρι όσον αφορά τη θανάτωσή τους. Ολες μας σχεδόν οι γνώσεις προέρχονται από την εικονική πραγματικότητα, γι’ αυτό και ο συγγραφέας λέει πως «υπάρχει μια συμπληρωματική σχέση ανάμεσα στην πράξη και τη φαντασίωση».
Σεξ και βία
Θα αναρωτηθεί κανείς: Πώς συνδέονται αυτά με το σεξ και τη βία; Το διαβάζουμε στις πρώτες σελίδες: Οταν οι άνθρωποι μεγάλωναν μαζί με τα ζώα, δεν είχαν καμία ανάγκη να μάθουν τι είναι και πώς τελείται η σεξουαλική πράξη. Το ζευγάρωμα των ζώων στη φύση ή στο αγρόκτημα αποτελούσε μέρος της καθημερινής ζωής, το ίδιο και η θανάτωσή τους. Επομένως η βία της σφαγής δεν ήταν τότε μια φαντασίωση, όπως σήμερα που επηρεάζει πολύ βαθύτερα τον ψυχισμό μας από όσο πιστεύουμε.
Η συμπεριφορά απέναντι στα ζώα παρουσιάζει βέβαια διαφορές όχι μόνο μέσα στον χρόνο αλλά και κατά τόπους. Τα κατοικίδια που αγαπούν οι Ιάπωνες, λ.χ., δεν είναι οι σκύλοι ή οι γάτες αλλά τα χρυσόψαρα. Και στην Ινδία η αγελάδα είναι ιερή, όμως ο σκύλος θεωρείται «παρίας» ανάμεσα σε όλα τα ζώα.
Από το εξαίρετο αυτό βιβλίο δεν λείπουν και οι σοκαριστικές παρατηρήσεις. Ελάχιστοι ενδεχομένως γνωρίζουν το πώς εμπνεύστηκε ο Χένρι Φορντ το μοντέλο του για τη γραμμή συναρμολόγησης των αυτοκινήτων: «Από τις γραμμές τεμαχισμού των σφαγείων, όπου τα πτώματα των ζώων, κρεμασμένα σε γάντζους, κινούνταν με αυτόματο τρόπο από τον έναν στον άλλον σταθμό εργασίας» διαβάζουμε.
Ο Μπούλιετ κινείται με μεγάλη ευχέρεια από τον έναν πολιτισμό στον άλλον, από τη μαζική στην υψηλή κουλτούρα και από εκεί στις πολιτισμικές και θρησκευτικές παραδόσεις των λαών συνδυάζοντας όλα αυτά με οικονομικά και ιστορικά στοιχεία. Με ευφυΐα και αφοπλιστική πειθώ μεταβαίνει από τις πάμπες της Αργεντινής και της Ουρουγουάης στις φάρμες της Αυστραλίας, και από το Χόλιγουντ στα κλασικά έργα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το όγδοο και εκτενέστερο κεφάλαιο, το οποίο αναφέρεται στην πολιτισμική ιστορία του γαϊδάρου. Για ποιον λόγο, ενώ η συμβολική σημασία του γαϊδάρου έχει αγαθό περιεχόμενο τόσο στον χριστιανισμό όσο και στο Ισλάμ, αποκαλούμε γάιδαρο τον αχάριστο και κακότροπο άνθρωπο; Τι συνέβη και εξαφανίστηκε η θρησκευτική σημασία του, η οποία ανάγεται στην προχριστιανική εποχή, στον αιγυπτιακό πολιτισμό λ.χ., όπου ενώ το αγαθό αυτό τετράποδο το χρησιμοποιούσαν ως υποζύγιο ταυτοχρόνως το θεωρούσαν και ιερό ζώο;
Γιατί ο γάιδαρος θεωρείται σύμβολο της μωρίας; Και γιατί περιοριζόμαστε στο στερεότυπο ότι είναι ένα πεισματάρικο και κακότροπο ζώο ξεχνώντας ότι ανήκει στα ευφυέστερα πάνω στον πλανήτη; Ο Μπούλιετ μάς το λέει καθαρά: το ευφυέστερο πρόβατο είναι πολύ πιο κουτό και από τον πιο κουτό γάιδαρο. Και συμπεραίνει ότι ο γάιδαρος έχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον ως συμβολικό ζώο παρά ως υποζύγιο. Δεν θα πρέπει λοιπόν να θεωρούμε τυχαίο το ότι στη Βίβλο είναι το μόνο ζώο, εκτός από το φίδι, που παρουσιάζεται να μιλάει.
Το εκτενές παράδειγμα του γαϊδάρου με τις ποικίλες συνδηλώσεις του είναι χαρακτηριστικό τού πώς η παρακμή των συγκινησιακών αισθημάτων, η οποία υπήρξε αποτέλεσμα της εξημέρωσης, είχε ως αποτέλεσμα τα οικόσιτα ζώα να μεταβληθούν σε απλά αντικείμενα ή, όπως τα χαρακτήρισε τον 17ο αιώνα ο Ντεκάρτ, «οργανικά αυτόματα». Ο Θορό όμως, δύο αιώνες αργότερα, δεν είχε την ίδια γνώμη. Υποστήριζε πως η σταδιακή πρόοδος του ανθρώπινου γένους θα έχει ως αποτέλεσμα να σταματήσουμε να τρώμε τα ζώα, όπως οι πρωτόγονοι έπαυσαν να τρώνε ο ένας τον άλλο μόλις ήρθαν σε επαφή με τις πολιτισμένες κοινωνίες.
Η δυσοίωνη πρόκληση του μέλλοντος
Ο συγγραφέας δεν είναι και πολύ αισιόδοξος όσον αφορά το μέλλον. Για να επιστρέψουμε στην προοικοσιτική εποχή, υποστηρίζει, θα χρειαστεί μεγάλο ποσοστό ευφυΐας, που από μόνο του δεν αρκεί, αφού τα υποβαθμισμένα κτήνη, τα οποία έχουν μεταβληθεί σε εμπορεύματα, αποτελούν πηγή τεράστιων κερδών για τις κρεατοβιομηχανίες και τις φαρμακευτικές εταιρείες.
Ο συγγραφέας δεν είναι και πολύ αισιόδοξος όσον αφορά το μέλλον. Για να επιστρέψουμε στην προοικοσιτική εποχή, υποστηρίζει, θα χρειαστεί μεγάλο ποσοστό ευφυΐας, που από μόνο του δεν αρκεί, αφού τα υποβαθμισμένα κτήνη, τα οποία έχουν μεταβληθεί σε εμπορεύματα, αποτελούν πηγή τεράστιων κερδών για τις κρεατοβιομηχανίες και τις φαρμακευτικές εταιρείες.
Η επιστροφή, έστω και σε άλλα πλαίσια, στην προοικοσιτική εποχή μπορεί να εκφράζει ένα είδος συναισθηματικής και πολιτισμικής νοσταλγίας, αλλά βρισκόμαστε μακριά ακόμη από το ενδεχόμενο να γίνει πραγματικότητα, δεδομένου ότι, παρά τα «σήματα κινδύνου» που εκπέμπονται, ο άνθρωπος δεν έχει πάψει να καταστρέφει τον πλανήτη. Η αύξηση ωστόσο των οργισμένων μεταοικιστικών ακτιβιστών, όπως τους αποκαλεί ο συγγραφέας, μπορεί να οδηγήσει σε κάποια αποτελέσματα.
Αυτό όμως από μόνο του δεν αρκεί. Ο Μπούλιετ πάει πολύ πιο μακριά: «Το ζήτημα», γράφει, «είναι πώς οι πραγματικοί άνθρωποι του 21ου αιώνα θα λύσουν το πρόβλημα της διατροφής στον σχεδιασμό και πιθανώς στην πραγματοποίηση του εποικισμού άλλων τμημάτων του ηλιακού συστήματος». Υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα αποτραπεί το ενδεχόμενο της ολικής εξαφάνισης της σχέσης τους με τα ζώα: «Ας ελπίσουμε ότι η αντίδρασή τους σε αυτή την κατάσταση δεν θα είναι να φάνε ο ένας τον άλλο».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
