Η κρίση μάς μαθαίνει ότι ποτέ δεν μαθαίνουμε

Σε μια συνάντηση των εν ζωή οικονομολόγων που είχαν τιμηθεί με Νομπέλ Οικονομίας το καλοκαίρι του 2011 κοντά στη λίμνη Κονστάνς, στα σύνορα Γερμανίας – Ελβετίας, ο προσκαλεσμένος, γνωστός μας πια, υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας Βόλφγκανγκ Σόιμπλε προέβλεψε ότι «η ύφεση θα κρατήσει επτά χρόνια». Υπάρχουν στην οικονομική ιστορία κρίσεις που όντως κράτησαν επτά χρόνια και άλλες που κράτησαν δεκάδες χρόνια. Μπορούμε να εμπιστευθούμε την άποψη Σόιμπλε και να οργανώσουμε ανάλογα τις αντιστάσεις μας;

Ο καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Νίκος Χριστοδουλάκης στο βιβλίο του Οικονομικές θεωρίες και κρίσεις, με υπότιτλο «Ο ιστορικός κύκλος ορθολογισμού και απερισκεψίας» (εκδόσεις Κριτική), θέτει μια σειρά ερωτήματα που εστιάζουν στο κατά πόσο μπορούμε να προβλέψουμε μια κρίση και κυρίως να την αποφύγουμε ή να την αντιμετωπίσουμε με τα καταλληλότερα εργαλεία.

Στην παγκόσμια αγορά κυκλοφορούν πολλοί με «σίγουρες» απόψεις και άλλοι κατά δήλωσή τους «προφήτες» (Ρουμπινί κ.ά.). Κάποιοι από αυτούς μπορεί όντως να προέβλεψαν την εμφάνιση ενός οικονομικού γεγονότος αλλά η επόμενη πρόβλεψή τους να αποδείχθηκε φιάσκο. Ως σήμερα έχουμε ακούσει ότι η ύφεση που άρχισε το 2008 θα τελείωνε το δεύτερο εξάμηνο του 2009, μετά ειπώθηκε ότι το 2010 θα ήταν καταληκτικό, κάποιοι είπαν για το 2011, άλλοι λένε τώρα για το 2015 κ.ο.κ.

Ποιον να πιστέψεις; Και κυρίως ποιο είναι το ασφαλές κριτήριο για να μελετήσουμε μια θεωρία η οποία θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε σωστά μέτρα αποτίμησης και αντιμετώπισης μιας επερχόμενης κρίσης; Το κακό είναι ότι οι θεωρίες, όπως και οι μέθοδοι, είναι πολλές και ο οικονομολόγος, ο αναλυτής ή ο πολιτικός δύσκολα θα επέλεγε την καλύτερη. Ο συγγραφέας, θέλοντας κυρίως να γράψει ένα εγχειρίδιο για τις οικονομικές θεωρίες, κατέληξε σε ένα βιβλίο για μια δημιουργική θεώρηση των κρίσεων που μας γνώρισε η ανθρώπινη ιστορία μέσα από επιλεγμένα παραδείγματα.

Ο Νίκος Χριστοδουλάκης επισημαίνει ορισμένους βασικούς κινδύνους στην ανάγνωση των θεωριών. Για παράδειγμα, η θεωρία της κυκλικότητας, όπου πρώτα κάποιος επιλέγει τη θεωρία που κρίνει ως πιο σωστή και κατόπιν επιλέγει τα ιστορικά παραδείγματα που την επαληθεύουν. Αλλο παράδειγμα, η αυθαίρετη γενίκευση: ένα ιστορικό γεγονός (ας πούμε το πώς διαχειρίστηκαν την κρίση του 1929 οι ΗΠΑ) να αποτελεί και «μπούσουλα» για το ξεπέρασμα της κρίσης του 2008. Παρακινδυνευμένο θεωρείται ακόμη το να αντιμετωπίζει μια οικονομική ανάλυση τα γεγονότα διαφορετικών εποχών ως γεννήματα απαράλλακτων συνθηκών αγνοώντας τις εκάστοτε κοινωνικές διαδικασίες.

Η τελευταία θεωρία, προς την οποία φαίνεται να κλείνει το μάτι ο συγγραφέας, είναι αυτή του Νάιαλ Φέργκιουσον. Σύμφωνα με αυτήν, η οποία βασίζεται στη θεωρία του χάους, η πολλαπλότητα των εκδοχών του παρελθόντος, αποκαλούμενη και «χαοϊστορία», διαφέρει από την ιστορία που όντως συνέβη και η οποία ήταν ένα από τα πολλά μονοπάτια που θα μπορούσαν να υπάρξουν. Τέλος, ένα κλασικό λάθος είναι το να μπερδεύεις το «πριν» με το «μετά» της κρίσης: να λαμβάνεις, δηλαδή, μετά την κρίση τα μέτρα που όφειλες να λάβεις πριν – η περίπτωση της Ελλάδας.

Οσον αφορά την κρίση στην ευρωζώνη, η εκτίμηση του Νίκου Χριστοδουλάκη είναι ότι οφείλεται σε τρεις βασικές αιτίες. Η πρώτη είναι η απαγόρευση χρηματοδότησης του χρέους από την ΕΚΤ, κάτι που δεν συμβαίνει, π.χ., στις ΗΠΑ, όπου η Fed τυπώνει χρήματα και προλαβαίνει κάθε απειλή της αγοράς. Η δεύτερη αιτία είναι η εμμονή της ευρωζώνης να αντιμετωπίζει ένα συνολικό πρόβλημα με πολιτικές που επιμερίζονται σε πολλά κράτη, κάτι που η πρόσφατη κρίση έχει βάλει (και πάλι) στην ατζέντα των συζητήσεων, καθώς πολλοί πλέον αναζητούν το οικονομικό κέντρο μιας ενιαίας Ευρώπης.

Η τρίτη αιτία είναι η ανισορροπία ανάμεσα στις χώρες της Βόρειας και της Νότιας Ευρώπης. Γιατί συνέβη αυτό; Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οφείλεται στη διαφορά κουλτούρας. Στις καλές ημέρες με τα μικρά επιτόκια οι βόρειες χώρες με τον προτεσταντικό χαρακτήρα προτίμησαν τις επενδύσεις στις αναδυόμενες αγορές, ενώ οι νότιες επένδυσαν στην εσωτερική κατανάλωση ή στις οικοδομικές δραστηριότητες αποφεύγοντας παραγωγικές και αναπτυξιακές πρωτοβουλίες. Η εύκολη κατανάλωση συνεπήρε τις νότιες κοινωνίες, σε αντίθεση με τις βόρειες, που «κράτησαν χαρακτήρα».

Ο συγγραφέας διατρέχει μερικές βασικές οικονομικές περιόδους: την οικονομία του αρχαίου κόσμου, της Αιγύπτου, της αρχαίας Αθήνας. Επίσης εξετάζει τη βυζαντινή περίοδο, τη μεσαιωνική, καθώς και τις οικονομίες πριν και μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Ειδικά κεφάλαια αφιερώνει στην κρίση του 1929 και στην κεϊνσιανή θεωρία, όπως και στις μετά τον Κέινς στρατηγικές. Σε χωριστά κεφάλαια κρίνονται διάφορα μεθοδολογικά ζητήματα.

Το βιβλίο του Νίκου Χριστοδουλάκη πετυχαίνει τον στόχο του, ο οποίος είναι να προβληματίσει και να τραβήξει το χαλί κάτω από τα πόδια όσων αισθάνονται σίγουροι, οχυρωμένοι πίσω από κάποια θεωρία. Τελικά, αυτό που μαθαίνεις μελετώντας τις θεωρίες για την κρίση είναι ότι ποτέ δεν θα γνωρίζεις αρκετά ώστε να αντιμετωπίσεις την επόμενη κρίση. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα σταματήσεις να τις μελετάς.

«Εσωτερική πληροφόρηση» τότε και τώρα
Η πρώτη περίπτωση εσωτερικής πληροφόρησης έχει καταγραφεί στην αρχαία Αθήνα στην περίοδο μιας κρίσης χρέους. Ο Σόλων εφάρμοσε τη σεισάχθεια, ένα μέτρο που απάλλαξε από το βάρος (άχθος) των δανείων όσους είχαν γη αλλά αδυνατούσαν να ξεπληρώσουν τα δάνειά τους. Σε μια τέτοια περίπτωση κινδύνευαν να χάσουν τη γη, άρα και τη συμμετοχή τους στα κοινά. Ορισμένοι φίλοι του Σόλωνα που γνώριζαν την έλευση του μέτρου αγόρασαν, παίρνοντας δάνειο, κτήματα σε ακριβές περιοχές και με την εφαρμογή της σεισάχθειας απηλλάγησαν αυτομάτως από τα δανειακά χρέη τους.

Φυσικά προκλήθηκε σκάνδαλο με αυτούς τους νεόπλουτους – «παλαιοπλούσιους» τους ονόμασε ο Αριστοτέλης -, κατηγορήθηκε ευθέως ο Σόλων και εικάζεται ότι αυτή υπήρξε η αιτία για την αυτοεξορία του νομοθέτη. Πολύ αργότερα η εσωτερική πληροφόρηση θα αναδειχθεί στο προσφιλέστερο παιχνίδι όσων εναπέθεσαν τις ελπίδες τους στο Χρηματιστήριο. Και στη δική μας περίπτωση (ΧΑ) υπήρξαν μικροκαταδίκες για περιπτώσεις εσωτερικής πληροφόρησης, αλλά κανένα μεγαλοστέλεχος των θεσμών εποπτείας δεν οδηγήθηκε στην αυτοεξορία. Προς απόδειξη, ίσως, ότι η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται παρά μόνο ως φάρσα.