Ολοι γνωρίζουμε το τραγούδι της φάλαινας και τα «τιτιβίσματα» των δελφινιών, αλλά τα θαλάσσια θηλαστικά καθόλου δεν αποτελούν την εξαίρεση του ωκεάνιου κόσμου. Στον οποίο, όπως αποδεικνύεται από σωρεία δεδομένων που έχουν συγκεντρωθεί από όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της Γης, δεν βασιλεύει η σιωπή. Ναι, τα ψάρια μιλούν! Και οι ερευνητές που υποκλέπτουν τις συνομιλίες τους χρησιμοποιώντας υποβρύχιους δέκτες, τα υδρόφωνα, διαπιστώνουν έκπληκτοι ότι κάθε ψάρι έχει τη δική του ηχητική υπογραφή (άλλη ο κολιός και άλλη η σαρδέλα), ότι χρησιμοποιούν διαφορετικές «λέξεις» για να επικοινωνήσουν διαφορετική πληροφορία (ερωτικό κάλεσμα, κραυγή κινδύνου, πρόσκληση σε γεύμα) και ότι διαθέτουν ακόμη και διαλέκτους (αλλιώς μιλά το ίδιο ψάρι διαφορετικών περιοχών)! Με άλλα λόγια, την επόμενη φορά που θα θελήσετε να χρησιμοποιήσετε την έκφραση «σιγή ιχθύος» να ξέρετε ότι η επιστήμη δεν είναι με το μέρος σας.
«Γουίφ… γουίφ… γουίφ» είπε το ψάρι-κλόουν στην αγαπημένη του, αλλά εκείνη δεν ανταποκρίθηκε όπως θα περίμενε ο ερωτευμένος Νέμο. Αντιθέτως, χτύπησε δυνατά τα δόντια της: «κλακ-κλακ-κλακ». Και τότε εκείνος κατάλαβε: κάποιος επικίνδυνος θηρευτής είχε μπει στην αποικία και η καλή του ολομόναχη προσπαθούσε να τον τρέψει σε φυγή. Κολύμπησε γρήγορα κοντά της και άρχισε και εκείνος τα «κλακ-κλακ-κλακ». Και ώσπου τα «κλακ-κλακ-κλακ» τους να φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα η αποικία της ανεμώνης γέμισε από πολλά «φρστ-φρστ-φρστ», καθώς τα ψάρια-κλόουν που είχαν οπτική επαφή με τον θηρευτή προσπαθούσαν να ενημερώσουν τα υπόλοιπα για τον κίνδυνο.
Το κόκκινο πιράνχα (Pygocentrus nattereri) χρησιμοποιεί τα δόντια του για να παραγάγει τρεις διαφορετικούς ήχους, έναν όταν φοβάται, έναν όταν θέλει να εκφοβίσει και όταν έχει συλλάβει το θύμα του. Αλλά το ρεπερτόριό του δεν εξανλείται εδώ: όταν μάχεται με κάποιο άλλο πιράνχα για την τροφή του παράγει ήχους χρησιμοποιώντας τη νηκτική κύστη του.
Οχι, δεν κάνετε λάθος! Διαβάζετε όντως το «BHMAScience». Ούτε εμείς έχουμε κάνει το λάθος να μεταφέρουμε στις σελίδες μας απόσπασμα από σενάριο του Χόλιγουντ που, στην περίπτωση της ομιλίας των ψαριών, έπεσε διάνα. Ναι, καλά καταλάβατε, τα ψάρια μιλούν! Μα, θα πείτε, πώς είναι δυνατόν κάτι τέτοιο να διέλαθε την προσοχή των επιστημόνων για τόσον καιρό; Πώς είναι δυνατόν ολόκληρος Ζακ Ιβ Κουστό να αναφερόταν στον «σιωπηλό κόσμο των ωκεανών»; Και το γεγονός ότι σε όλες σχεδόν τις γλώσσες υπάρχουν εκφράσεις του τύπου «τηρεί σιγήν ιχθύος» δεν σημαίνει ότι η άποψη του σιωπηλού ωκεανού είναι πολύ καλά εγκατεστημένη στο συλλογικό υποσυνείδητο;
Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα είναι σύνθετες. Σαφώς και δεν διέλαθε την προσοχή των επιστημόνων η δυνατότητα των ψαριών να επικοινωνούν με ήχους, αν κρίνει κανείς από το γεγονός ότι η πρώτη αναφορά γι’ αυτό ανάγεται στον Αριστοτέλη. Ομοίως, η ηχητική επικοινωνία των ψαριών δεν αποτελεί έκπληξη για τους ψαράδες ανά τον κόσμο, που αφουγκραζόμενοι από την επιφάνεια μπορούν να αναγνωρίσουν κάποια είδη ψαριών από τους ήχους τους και να ρυθμίσουν κατάλληλα τις στρατηγικές αλίευσής τους. Οι σύγχρονοι επιστήμονες πράγματι άργησαν κάπως να αντιληφθούν αυτή την εξαιρετική δυνατότητα των ψαριών, ίσως επειδή δεν τους βοηθούσε η τεχνολογία, ίσως πάλι επειδή δεν ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά τους να αναζητήσουν την ηχητική επικοινωνία των ψαριών. Οσο για τον μέγα Κουστό, τι να πει κανείς; Πιθανότατα ο θόρυβος του καραβιού του που τον ανέμενε στην επιφάνεια και η ηχητική μόνωση που του παρείχε το σκάφανδρο να τον εμπόδισαν να αντιληφθεί τις ψαροκουβέντες.
Στρατιωτικό μυστικό!
Η ανατομική εξέταση της πέρκας (Glaucosoma buergeri) απεκάλυψε έναν παράξενο μυ στο εσωτερικό της νηκτικής κύστης. Η βιοχημική ανάλυση και η παρατήρησή του με τη βοήθεια ηλεκτρονικού μικροσκοπίου έδειξαν ότι επρόκειτο για έναν λείο μυ όμοιο με αυτούς που σχετίζονται με την πέψη. Στην διάρκεια της εξέλιξης όμως, ο μυς αυτός άλλαξε ρόλο χαρίζοντας στην πέρκα ένα μοναδικο σύστημα παραγωγής ήχων.
Στην πραγματικότητα η επιστημονική ανάγκη να ακούσει κανείς τις ωκεάνιες κουβέντες γεννήθηκε μαζί με τα υποβρύχια τα οποία πρωτοχρησιμοποιήθηκαν για στρατιωτικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δυνατότητα των υποβρυχίων να κινούνται υποθαλασσίως και να εμφανίζονται στον κατάλληλο τόπο και χρόνο για να πλήξουν καίριους στόχους του εχθρού προσέδιδε τεράστιο πλεονέκτημα στις χώρες που τα διέθεταν. Ταυτόχρονα όμως γέννησε και την ανάγκη να μπορεί κανείς να ανιχνεύει την παρουσία τους για αμυντικούς λόγους. Για να επιτευχθεί αυτό, θα έπρεπε ο ήχος που παράγεται από την υποθαλάσσια μετακίνησή τους να αναγνωρίζεται πέραν πάσης αμφιβολίας.
Ετσι, μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το αμερικανικό Πολεμικό Ναυτικό ζήτησε από μια ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου του Rhode Island να διερευνήσει τις βιολογικές πηγές ήχων στον Ατλαντικό ωκεανό. Η δρ Marie Fish και ο δρ William Mowbray πιθανότατα ανέμεναν η εργασία τους να ολοκληρωνόταν με την καταγραφή των ήχων των κητωδών, όπως οι φάλαινες. Προς μεγάλη τους έκπληξη όμως ανακάλυψαν ότι δεν ήταν μόνο τα θηλαστικά που επικοινωνούσαν με φωνές: κατά τη διάρκεια της πολυετούς εργασίας τους κατέγραψαν τους ξεχωριστούς ήχους που παρήγαγαν περισσότερα από 200 είδη ψαριών του Ατλαντικού. Αλλά τα αποτελέσματα των ερευνών τους κρατήθηκαν μυστικά για λόγους εθνικής ασφάλειας! Μόλις τη δεκαετία του 1960 τα δεδομένα των ερευνών τους είδαν το φως της δημοσιότητας, ενώ στη δεκαετία του ’70 οι Fish και Mowbray συνέγραψαν ένα βιβλίο στο οποίο συγκέντρωσαν τόσο τα δικά τους όσο και ευρήματα συναδέλφων τους απ’ όλον τον κόσμο.
Ο… μεταφραστής
Το ψάρι Haemulon plumierii είναι διάσημο για τα γρυλίσματά του τα οποία παράγονται με τη βοήθεια των δοντιών που φέρει στο ύψος των βραγχίων κοντά στον οισοφάγο. Χτυπώντας τα δόντια αυτά προσπαθεί να φοβίσει τους εχθρούς του.
Και πάλι όμως πέρασαν 20 και πλέον χρόνια χωρίς το ερευνητικό πεδίο που αφορά την ηχητική επικοινωνία των ψαριών να εξελιχθεί. Σήμερα όμως θα μπορούσε κανείς να πει ότι το πεδίο αυτό βρίσκεται σε άνθηση: επιστήμονες ανά τον κόσμο ηχογραφούν αλλά και αποκρυπτογραφούν τις ψαροσυνομιλίες αποκαλύπτοντάς μας έναν κόσμο που αγνοούσαμε παντελώς. Ο Ερίκ Παρμεντιέ (Eric Parmentier) από το Εργαστήριο Λειτουργικής και Εξελικτικής Μορφολογίας του Πανεπιστημίου της Λιέγης στο Βέλγιο υπήρξε ένας από αυτούς που αναζωπύρωσαν με τις ανακαλύψεις τους το πεδίο στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Ολα αυτά τα χρόνια αυτός και οι συνεργάτες του έχουν στήσει… υδρόφωνο και υποκλέπτουν συστηματικά τους διαλόγους των ψαριών τόσο στο εργαστήριο όσο και στα πελάγη. Το «ΒΗΜΑScience» μίλησε με τον βέλγο ερευνητή και του ζήτησε να μας κάνει τη… μετάφραση. Πρώτα απ’ όλα όμως του ζητήσαμε να μας περιγράψει πώς του ήρθε η ιδέα να διερευνήσει τις φωνές των ψαριών. «Εργαζόμουν για τη διδακτορική διατριβή μου στο Εργαστήριο Λειτουργικής και Εξελικτικής Μορφολογίας μελετώντας την ανατομία των ωκεάνιων ψαριών. Ο εντοπισμός κάποιων μυών μάς υποψίασε για τη δυνατότητά τους να παράγουν ήχους και έτσι αποφασίσαμε να διερευνήσουμε την υπόθεση περαιτέρω» μας είπε ο κ. Παρμεντιέ.
Η απόφαση του Ερίκ Παρμεντιέ ήλθε στην κατάλληλη στιγμή από τεχνολογικής απόψεως, καθώς τώρα οι ερευνητές διαθέτουν τεχνολογία που τους επιτρέπει να ακούν και να καταγράφουν τους ωκεάνιους ήχους καλύτερα από ποτέ. Ετσι, σύντομα τα ανατομικά ευρήματα του Παρμεντιέ έτυχαν ηχητικής επιβεβαίωσης. Από τότε έχει διαπιστωθεί ότι πολλά είδη ψαριών φέρουν μυς οι οποίοι πιέζουν τη νηκτική κύστη, με αποτέλεσμα να παράγονται ήχοι όπως αυτοί που παράγονται από τα ντραμς. Ενας άλλος διαδεδομένος τύπος ήχου είναι αυτός που προέρχεται «από την τριβή σκληρών στοιχείων του σκελετού, όπως τα δόντια ή τα πτερύγια» μας είπε ο βέλγος ερευνητής, προσθέτοντας ότι «κάθε είδος ψαριού εκμεταλλεύεται διαφορετικά τα σκληρά ανατομικά στοιχεία του. Κάποια, παραδείγματος χάριν, μοιάζει να παίζουν ακορντεόν με τα πλευρά τους».
Σήματα Μορς
Τα ψάρια του γένους Dascyllus (εδώ ένας εκπρόσωπος του είδους Dascyllus flavicaudus) που ζουν στις θάλασσες της Μαδαγασκάρης και της Πολυνησίας φημίζονται για την πληθώρα των ήχων που εκπέμπουν με βάση τις εκάστοτε συνθήκες: άλλον για να καλέσουν την αγαπημένη τους, άλλον για να απομακρύνουν έναν εισβολέα διαφορετικού είδους, άλλον για να απομακρύνουν έναν ερωτικό αντίζηλο του ιδίου είδους, ενώ διαθέτουν και ντοπιολαλιές!
Ανεξάρτητα από το ανατομικό στοιχείο που χρησιμοποιεί ένα ψάρι για να παράγει ήχους, το αποτέλεσμα δεν είναι παρά μια σειρά από «μπαμ-μπαμ». Οπως εξηγεί ο βέλγος ερευνητής, «αντίθετα από τα πουλιά ή τις φάλαινες που τραγουδούν ποικίλλοντας τη συχνότητα των ήχων που παράγουν, τα ψάρια μοιάζουν να παίζουν κρουστά. Οι φωνές τους είναι μια αλληλουχία από ήχους και σιωπές». Μη σας ξεγελά η περιγραφή! Αυτά τα ηχητικά μηνύματα δεν είναι καθόλου πρωτόγονα. Αντιθέτως, κάθε είδος διαθέτει μια πολύ συγκεκριμένη ηχητική υπογραφή, την οποία μπορούν να ποικίλλουν για να μεταφέρουν διαφορετικές πληροφορίες.
Και αν αναρωτιέστε τι μπορεί να λένε τα ψάρια μεταξύ τους, ο δρ Παρμεντιέ είναι έτοιμος να μεταφράσει: «Τα ψάρια χρησιμοποιούν τους ήχους που παράγουν για πολλούς λόγους. Για εκείνα που ζουν σε βάθη όπου δεν φθάνει το φως του ήλιου, οι φωνές τους είναι το μέσο για να δηλώσουν την παρουσία τους και να ενωθούν με το κοπάδι τους. Εκτός από την παρουσία αυτή καθαυτή, η φωνή είναι επίσης δηλωτική του φύλου και του μεγέθους αυτού που την εκπέμπει, πράγμα πολύ σημαντικό για τον καθορισμό της ιεραρχίας στην ομάδα. Παραδείγματος χάριν, σε μια κοινωνία από ψάρια-κλόουν μόνο ένα ζευγάρι έχει δικαίωμα αναπαραγωγής και το κυρίαρχο αρσενικό καθορίζεται από το μέγεθος το οποίο φανερώνεται από την μπάσα φωνή τους».
Επίσης, όπως μας πληροφόρησε ο βέλγος ερευνητής, τα ψάρια χρησιμοποιούν τη φωνή τους για τους λόγους που τη χρησιμοποιούν όλα τα υπόλοιπα ζώα: για να τρομάξουν εισβολείς και να προστατεύσουν την περιοχή τους, για να ενημερώσουν τους γείτονές τους για έναν πιθανό κίνδυνο, για να τραβήξουν την προσοχή του θηλυκού και να το διεγείρουν σεξουαλικά. Και φυσικά, όπως κάθε γλώσσα, έτσι και αυτή των ψαριών έχει διαλέκτους: το ίδιο είδος ψαριού μεταβάλλει τις φωνές που εκπέμπει με βάση τη γεωγραφική περιοχή στην οποία διαβιοί! Επίσης, είδη ψαριών που ανήκουν στην ίδια οικογένεια μπορεί να έχουν πανομοιότυπη εξωτερική εμφάνιση αλλά να διαθέτουν εντελώς διαφορετική ηχητική υπογραφή.
Φλερτ με το μικρόφωνο!
To λένε Opsanus tau, ζει στον Ατλαντικό και είναι διάσημο μεταξύ των ερευνητών που μελετούν τους ήχους των ψαριών. Συστέλλοντας τους ηχητικούς μυς του περί τις 500 φορές το δευτερόλεπτο, δημιουργεί έναν ήχο που θυμίζει σειρήνα σκάφους. Δεν υπάρχει στη φύση άλλο παράδειγμα μυός που κινείται με τέτοιες ταχύτητες.
Πληροφορίες όπως αυτές που με ευκολία δίνει ο βέλγος επιστήμονας συλλέγονται με πολύ κόπο. Οι ήχοι που καταγράφονται από τα υδρόφωνα στην ανοιχτή θάλασσα (ο δρ Παρμεντιέ έχει εργαστεί στη Μεσόγειο αλλά και σε κοραλλιογενείς υφάλους στην Ταϊτή), επιβεβαιώνονται στο εργαστήριο, όπου διεξάγονται και οι ανατομικές μελέτες. Ενα παράδειγμα πειραματικής επιβεβαίωσης ότι ένας ήχος σημαίνει πράγματι ερωτικό κάλεσμα είναι να παιχτεί ο ήχος αυτός από μικρόφωνο βυθισμένο στο ενυδρείο και να διαπιστωθεί ότι τα θηλυκά έλκονται από το μικρόφωνο!
Ολες αυτές οι εκπληκτικές πληροφορίες που συσσωρεύονται για την ψαροεπικοινωνία αλλάζουν και τη θεώρηση των επιστημόνων για τα θαλάσσια οικοσυστήματα και τη δυναμική τους. Ισως, μια μέρα στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον, να γνωρίζουμε την ποικιλία των ψαριών μιας περιοχής από τις φωνές τους και να καθορίζουμε με βάση τις συνομιλίες τους τις αλιευτικές περιόδους – και όχι μόνο. Οι προσπάθειες που πρέπει να καταβληθούν γι’ αυτόν τον σκοπό είναι τεράστιες, αλλά οι ερευνητές δεν απογοητεύονται. Ο δρ Παρμεντιέ και οι συνεργάτες του έχουν εγκαταστήσει στη Μεσόγειο δίκτυο υδροφώνων που ηχογραφούν τα πάντα για πέντε λεπτά κάθε ώρα της ημέρας και της νύχτας. Τα υδρόφωνα, τα οποία μεταφέρουν την ηχητική πληροφορία σε υπολογιστές, θα παραμείνουν στις θέσεις τους για έναν ολόκληρο χρόνο. Ετσι οι επιστήμονες θα μπορέσουν να συγκρίνουν τις ημερήσιες και εποχικές αλλαγές στους πληθυσμούς των ψαριών και στις συνήθειές τους. Αναμένονται αποκαλύψεις…
Εκρηξη στο ναρκοπέδιο!
Οι στρατιωτικοί ήταν οι πρώτοι που διεπίστωσαν στην πράξη τις φωνητικές δυνατότητες των ψαριών, και μάλιστα με τρόπους που κόστισαν ακριβά. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το αμερικανικό Ναυτικό είχε τοποθετήσει ακουστικές νάρκες σε συγκεκριμένα «ευαίσθητα» σημεία κατά μήκος των ανατολικών ακτών των ΗΠΑ. Πρόκειται για νάρκες εξοπλισμένες με ένα υδρόφωνο (που επιτρέπει την καταγραφή των θορύβων σε μια δεδομένη ακτίνα γύρω τους) και προγραμματισμένες να εκραγούν όταν οι θόρυβοι που συλλαμβάνουν αγγίξουν μια δεδομένη ένταση. Θεωρητικά, οι ακουστικές νάρκες έχουν σχεδιαστεί να εκρήγνυνται όταν «αντιληφθούν» ότι πλησιάζει εχθρικό πλοίο. Οπως όμως διεπίστωσαν οι αμερικανοί ναύτες, καμιά φορά ο σχεδιασμός αποτυγχάνει: ξυπνώντας μέσα στη νύχτα από τον θόρυβο των ναρκών που είχαν αρχίσει να εκρήγνυνται η μία μετά την άλλη, οι ναύτες μάταια έψαχναν να διακρίνουν τα συντρίμμια των εχθρικών σκαφών. Αντιθέτως, αυτό που εύκολα μπορούσαν να δουν ήταν τα πλήθη των νεκρών ψαριών που επέπλεαν. Επρόκειτο για γκρανιούς (Argyrosomus regius), ψάρια των οποίων το μήκος μπορεί να φθάσει τα 2 μέτρα και το βάρος τα 100 κιλά. Ωστόσο δεν ήταν το μέγεθος των ψαριών που προκάλεσε τις εκρήξεις, αλλά το «τραγούδι» τους. Με δεδομένο ότι την εποχή εκείνη οι ερευνητές δεν είχαν ακούσει παρά μόνο το τραγούδι των φαλαινών, χρειάστηκαν δεκαετίες για να λυθεί το μυστήριο.
Αλλά και οι σουηδοί στρατιωτικοί είχαν αντίστοιχες εμπειρίες. Για δύο ολόκληρα χρόνια οι σουηδικές ναυτικές δυνάμεις που περιπολούσαν στη Βαλτική θάλασσα ήταν πεπεισμένες ότι στην περιοχή κινούνταν ένας νέος τύπος υποβρυχίου, πιθανότατα του Κόκκινου Στρατού. Μετά τη μάταιη διετή αναζήτηση του υποβρυχίου, οι Σουηδοί διεπίστωσαν ότι οι περίεργες φωνές που συνελάμβαναν δεν ήταν παρά φλύαρα κοπάδια από ρέγγες!
Πώς μιλούν τα ψάρια;
Τα ψάρια δεν διαθέτουν φωνητικές χορδές. Ετσι, κατά την εξέλιξή τους ανέπτυξαν διαφορετικές στρατηγικές προκειμένου να παράγουν και να εκπέμπουν ήχους. Οι ερευνητές δεν είναι βέβαιοι ότι γνωρίζουν τα πάντα γι’ αυτές τις στρατηγικές. Για την ακρίβεια, θεωρούν ότι γνωρίζουν πολύ λίγα και πως πιθανότατα τους περιμένουν ακόμη πολλές εκπλήξεις. Πάντως οι τέσσερις βασικές στρατηγικές που έχουν εντοπίσει ως σήμερα κάνουν χρήση διαφορετικών ανατομικών στοιχείων για την παραγωγή των ήχων.
1. Με τα δόντια
Το ψάρι-κλόουν χρησιμοποιεί τα δόντια της κάτω γνάθου για να παράγει ήχους. Φέρει δύο συνδέσμους που στερεώνουν τη γλώσσα του στην κάτω σιαγόνα. Με τον τρόπο αυτόν μπορεί να χρησιμοποιήσει τη γλώσσα για να χτυπήσει τα δόντια του. Παράγεται έτσι ένας ήχος που τον αξιοποιεί για να αποκρούσει εισβολείς.
2. Με τα δόντια του φάρυγγα
Πρόκειται για δόντια που εντοπίζονται περίπου στη θέση όπου βρίσκονται τα βράγχια. Πρωτεύων ρόλος τους είναι να συλλαμβάνουν την τροφή (η οποία συνήθως είναι ζωντανή!) και να τη σπρώχνουν προς τον οισοφάγο. Χτυπώντας το ένα κόντρα στο άλλο, το ψάρι Haemulon plumieri (το οποίο ζει στον Κόλπο του Μεξικού και περί τις ακτές της Λατινικής Αμερικής) παράγει χαρακτηριστικά στριγκλίσματα.
3. Με τη νυκτική κύστη
Η νυκτική κύστη δεν είναι παρά μια «τσέπη» γεμάτη με αέρα η οποία εντοπίζεται μεταξύ του γαστρεντερικού συστήματος και της σπονδυλικής στήλης. Χάρη σε αυτήν τα ψάρια επιπλέουν και ρυθμίζουν το βάθος στο οποίο κολυμπούν. Οπως όμως ανακάλυψαν προσφάτως οι ερευνητές, η νυκτική κύστη επιτρέπει στα ψάρια να παράγουν κραυγές, μεταβάλλοντας τον όγκο της. Μάλιστα, στις περιπτώσεις όπου η νυκτική κύστη συνδέεται με το γαστρεντερικό σύστημα, τα ψάρια μπορούν να παράγουν ήχους είτε από το στόμα, όπως συμβαίνει με τα χέλια, είτε από την έδρα, όπως συμβαίνει με τις ρέγγες.
4. Με τα πτερύγια
Οπως διαπιστώθηκε προσφάτως, τα ψάρια μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα πτερύγιά τους (συνήθως τα κοιλιακά, αλλά μπορεί και τα ραχιαία) για να παράγουν στριγκλίσματα, τεχνική που χρησιμοποιεί το γατόψαρο. Μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί αυτόν τον ήχο, καθώς μοιάζει με εκείνον που παράγεται όταν περνούμε το δάχτυλό μας από τα «δόντια» μιας χτένας.
