Το πρωί της ερχόμενης Τετάρτης, 6 Ιουνίου, ο Ηλιος θα ανατείλει στην Ελλάδα με μια σκοτεινή κηλίδα να «σημαδεύει» το δυτικό του χείλος. Δεν θα είναι όμως μια από τις συνηθισμένες ηλιακές κηλίδες που εμφανίζονται στην επιφάνεια του Ηλίου κατά τις περιόδους ηλιακής δραστηριότητας. Θα είναι ο πλανήτης Αφροδίτη, που θα διασχίζει αργά τον ηλιακό δίσκο. Αξίζει να το δούμε, αν ξυπνήσουμε νωρίς, επειδή το 1639 αυτό το φαινόμενο υπήρξε η πρώτη χειροπιαστή απόδειξη της ηλιοκεντρικής θεωρίας του Αρίσταρχου και του Κοπέρνικου – αλλά τότε το είχαν παρακολουθήσει μόνο δύο άνθρωποι σε ολόκληρη τη Γη, ένας ιεροψάλτης και ένας υφασματέμπορος.
Με γυμνό μάτι
Ενα από τα πιο σπάνια αστρονομικά φαινόμενα που μπορεί να παρατηρήσει ένας άνθρωπος χωρίς τη βοήθεια τηλεσκοπίου είναι η διάβαση της Αφροδίτης, δηλαδή η διέλευση αυτού του πλανήτη μπροστά από τον ηλιακό δίσκο. Οι διαβάσεις της Αφροδίτης είναι ένα φαινόμενο που επαναλαμβάνεται με ιδιότυπη περιοδικότητα: δύο συνεχόμενες διαβάσεις διαφέρουν είτε κατά οκτώ χρόνια είτε κατά ένα διάστημα μεγαλύτερο από τη ζωή ενός ανθρώπου. Το μέγεθος της Αφροδίτης στον ουρανό είναι 1’ (ένα πρώτο λεπτό του τόξου), όσο ακριβώς είναι και η διακριτική ικανότητα του ματιού μας, δηλαδή η γωνία δύο αντικειμένων που το μάτι μας αντιλαμβάνεται ως διακριτά. Ετσι, είναι κατ’ αρχήν δυνατό να παρατηρήσει κανείς μια διάβαση με γυμνό μάτι. Σίγουρα όμως τα πράγματα γίνονται πολύ πιο εύκολα με τη βοήθεια ενός ζευγαριού κιαλιών ή ενός μικρού τηλεσκοπίου. Από την εποχή που εφευρέθηκε το τηλεσκόπιο, το 1609, έχουν συμβεί ως σήμερα 7 διαβάσεις Αφροδίτης – αυτή που περιμένουμε την Τετάρτη θα είναι η όγδοη. Από αυτές την πρώτη, το 1631, δεν την παρατήρησε κανείς, επειδή δεν ήταν ορατή από την Ευρώπη, ενώ τη δεύτερη, το 1639, την παρατήρησαν μόνο δύο άγγλοι ερασιτέχνες αστρονόμοι. Ο ένας ήταν ο ιεροψάλτης Ιερεμίας Χόροξ, που είχε υπολογίσει την ημέρα του φαινομένου, και ο δεύτερος ο υφασματέμπορος Γουίλιαμ Κράμπτρι, που είχε βοηθήσει τον Χόροξ, υπολογίζοντας τις θέσεις της Γης και της Αφροδίτης από τη θεωρία του Κέπλερ. Με βάση τις παρατηρήσεις του ο Χόροξ υπολόγισε την απόσταση Γης – Ηλίου σε 95 εκατομμύρια χιλιόμετρα, αντί για την πραγματική που είναι 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα, επειδή η μέθοδος που χρησιμοποιεί χρονομετρήσεις από έναν τόπο είναι ευαίσθητη σε σφάλματα παρατήρησης.
Μέτρο για την απόσταση Γης – Ηλίου
Η αναμενόμενη διάβαση της Αφροδίτης σχηματικά. Με τα σύμβολα I, II, III, IV σημειώνονται οι θέσεις των τεσσάρων επαφών των δύο δίσκων.
Μερικά χρόνια αργότερα ο Χάλεϊ (γνωστός από τον υπολογισμό της τροχιάς του κομήτη που φέρει το όνομά του) σκέφτηκε ότι η ακριβής χρονομέτρηση του φαινομένου της διάβασης της Αφροδίτης από δύο απομακρυσμένους τόπους είχε πολύ λιγότερες απαιτήσεις και θα μπορούσε να αποτελέσει το «εργαλείο» για τον ακριβή υπολογισμό της απόστασης Ηλίου – Γης. Ο Χάλεϊ πέθανε πριν από την επόμενη διάβαση, το 1761, η αξία της ιδέας του όμως αναγνωρίστηκε από τους μεταγενέστερους αστρονόμους, οι οποίοι οργάνωσαν αποστολές σε απομακρυσμένους τόπους με την ευκαιρία των διαβάσεων των ετών 1761, 1769, 1874 και 1882. Δυστυχώς τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά, επειδή οι χρονικές στιγμές της «επαφής» του δίσκου της Αφροδίτης με τον δίσκο του Ηλίου δεν ήταν δυνατό να μετρηθούν με ακρίβεια, λόγω των διαταραχών της ατμόσφαιρας της Γης. Η απόσταση Γης – Ηλίου με βάση τις χρονομετρήσεις των διαβάσεων ήταν 300.000 χιλιόμετρα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια κατέστη δυνατόν να υπολογιστεί. Για σύγκριση, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η απόσταση αυτή έχει μετρηθεί σήμερα με τη βοήθεια λέιζερ και ραντάρ και είναι γνωστή με ακρίβεια μόλις 20 μέτρα! Είναι φανερό ότι οι διαβάσεις της Αφροδίτης δεν έχουν πια τη σημασία που είχαν παλαιότερα, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τις εκλείψεις. Εκείνο που έχει απομείνει είναι η συγκίνηση να βλέπει κάποιος ένα φαινόμενο που δεν θα ξαναδεί ούτε ο ίδιος αλλά ούτε και τα παιδιά του.
Οι 4 επαφές
Η διάβαση ενός πλανήτη μπροστά από τον Ηλιο είναι εντελώς αντίστοιχη με μια έκλειψη Ηλίου, στην οποία παρατηρούμε τη διάβαση της Σελήνης μπροστά από τον Ηλιο. Μόνο που η Σελήνη φαίνεται πολύ μεγαλύτερη, παρ’ όλο που είναι σημαντικά μικρότερη από την Αφροδίτη, επειδή είναι πολύ πιο κοντά στη Γη. Οι «χαρακτηριστικές» χρονικές στιγμές, που ενδιέφεραν παλιά τους επαγγελματίες αστρονόμους και σήμερα τους ερασιτέχνες αστρονόμους, είναι οι στιγμές κατά τις οποίες η Αφροδίτη «αγγίζει» τον Ηλιο εξωτερικά και εσωτερικά. Δύο τέτοιες στιγμές εμφανίζονται κατά την είσοδο του δίσκου της Αφροδίτης στον δίσκο του Ηλίου και δύο κατά την έξοδο. Η φετινή διάβαση θα αρχίσει με την πρώτη επαφή των δύο δίσκων, που θα συμβεί στη 1.05 της Τετάρτης ώρα Ελλάδας, οπότε ο Ηλιος δεν θα φαίνεται από τη χώρα μας. Το ίδιο ισχύει και για τη δεύτερη επαφή, που θα συμβεί είκοσι λεπτά αργότερα. Οταν ο Ηλιος ανατείλει στην Ελλάδα, κατά τις 6 το πρωί, το φαινόμενο θα είναι σε προχωρημένη φάση, αφού η Αφροδίτη θα έχει διασχίσει περισσότερο από τον μισό ηλιακό δίσκο. Η τρίτη επαφή προβλέπεται για τις 7.40 και η τέταρτη, οπότε και τελειώνει το φαινόμενο, για τις 7.55.
Ξανά ύστερα από 105 χρόνια
Μικρή τηλεσκοπική συσκευή που χρησιμοποιήθηκε από ερασιτέχνες αστρονόμους για την παρατήρηση της διάβασης του 2004. Προσοχή! Η διάβαση είναι ορατή διά γυμνού οφθαλμού, αλλά όχι χωρίς προστασία για τα μάτια μας!
Ενώ η διάβαση του 2004 ήταν ορατή σε όλη της τη διάρκεια από την Ελλάδα, η εφετινή απευθύνεται μάλλον στους πολύ πρωινούς συμπολίτες μας ή στους φανατικούς ερασιτέχνες αστρονόμους. Για όσους αποφασίσουν να παρακολουθήσουν αυτό το σπάνιο φαινόμενο, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η διάβαση ενός πλανήτη δεν μοιάζει μόνο σχηματικά με μια έκλειψη Ηλίου – απαιτεί και τις ίδιες προφυλάξεις για τους επίδοξους παρατηρητές. Για την απευθείας παρατήρηση χρειάζονται ειδικά σκοτεινά γυαλιά, για παράδειγμα τζαμάκια ηλεκτροκόλλησης Νο 14. Πιο ασφαλής μέθοδος είναι η προβολή της εικόνας του Ηλίου, με τη βοήθεια ενός μικρού τηλεσκοπίου, σε μια πρόχειρη οθόνη – π.χ. ένα άσπρο κομμάτι χαρτόνι. Αναλυτικές πληροφορίες για τη διάβαση καθώς και συνδέσμους ζωντανής μετάδοσης από όλον τον κόσμο μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα που ετοίμασε ο Ομιλος Φίλων Αστρονομίας Θεσσαλονίκης στη διεύθυνση https://transitofvenus2012.blogspot.com/
Το επόμενο ζευγάρι διαβάσεων της Αφροδίτης θα συμβεί τα έτη 2117 και το 2125.
Ο Χάρης Βάρβογλης είναι καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ.
