Στις ηλιόλουστες πλατείες του κέντρου της Αθήνας τα καφέ είναι τώρα γεμάτα με κόσμο, από το μεσημέρι μέχρι το απόγευμα. Οι μπαρίστας γεμίζουν τα φλιτζάνια με γρήγορες κινήσεις, οι σερβιτόροι τα στριμώχνουν στα τραπέζια των πελατών όλες τις μέρες της εργάσιμης εβδομάδας, σχεδόν όπως πάντα, όπως παλιά. Κάνει μεγάλη εντύπωση αυτό στους ανταποκριτές του ξένου Τύπου, τους φαντάζομαι να κάθονται πάνω από τα τραπέζια του Da Cappo, να συστήνονται με σπασμένα ελληνικά και να ρωτάνε τους θαμώνες τι δουλειά κάνουν, και πώς τους έχει επηρεάσει η κρίση. Αυτή δεν είναι εικόνα θλίψης γράφουν μετά σε αυτά τα κείμενα που διαβάζει κανείς σε ορισμένες ευρωπαϊκές εφημερίδες, με τα συμπεράσματα για την ελληνική κοινωνία, βασισμένα σε αυτού του είδους την αυτοψία, συνοδευμένη και αυτή από έναν μέτριο φρέντο καπουτσίνο.
Η ζωή στην Αθήνα το καλοκαίρι διαδραματίζεται στους δρόμους της. Φέτος οι κάτοικοί της μάλλον δεν θα συγκεντρωθούν στην πλατεία Συντάγματος, ούτε στην πάνω ούτε την κάτω μεριά της. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ξεπεράσει το στάδιο της αγανάκτησης.
Πριν από δύο χρόνια ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ εξέδωσε το βιβλίο του Living in the end times. Ηταν πριν από την κρίση χρέους της Ευρώπης, αλλά κάλυπτε χρονικά την αμερικάνικη κρίση. Το τέλος των ημερών για το οποίο μίλαγε ήταν λίγο πολύ το τέλος του καπιταλισμού που βλέπει να έρχεται, τις αντιδράσεις στο οποίο ταξινομεί με βάση τα τυπικά στάδια θλίψης που έχει προτείνει η ψυχολόγος Kubler-Ross. Η αρχική της θεωρία αφορούσε την αντίδραση στο αν μάθαινε κάποιος ότι πάσχει από ανίατη ασθένεια για παράδειγμα, αλλά το σχήμα καλύπτει όλες τις μορφές απώλειας, ένα χωρισμό ή την ανεργία. Ανάλογα με τον άνθρωπο και την περίπτωση αλλάζει η σειρά τους, μερικοί μπορεί να μένουν ακόμα και καθηλωμένοι σε ένα. Οι περισσότεροι καταλαβαίνουμε ότι και στην Ελλάδα ζούμε τώρα το τέλος των περισσότερων βεβαιοτήτων μας. Το τέλος της ευημερίας; Το τέλος της μεταπολίτευσης; Το τέλος των κομμάτων; Το τέλος των ονείρων και των προσωπικών στόχων μας; Το τέλος της ευρωπαϊκής Ελλάδας; Είναι τουλάχιστον αξιοπερίεργο πώς οι αντιδράσεις μας ταιριάζουν σε αυτά τα στάδια.
1. Αρνηση
Τους πρώτους μήνες οι εργαζόμενοι αυτής της πόλης ανακυκλώναμε τρία όμορφα ψέματα. Το πρώτο ήταν ότι όσοι καταφέρουν να κρατηθούν στην κρίση (την οποία τοποθετούσαμε στο ένα, το πολύ δύο χρόνια) θα έβγαιναν δυνατότεροι από αυτήν. Το δεύτερο ήταν ότι η κρίση σημαίνει διάκριση, επιλογή, ότι είναι η ευκαιρία μας για αξιοκρατία. Δεν επαληθεύτηκε, αξιόλογοι άνθρωποι έχουν δουλειά και εξίσου αξιόλογοι είναι άνεργοι. Το τρίτο είναι ότι η κρίση προσφέρει ευκαιρίες για επιχειρηματικότητα. Η μοναδική νέα επιτυχημένη ιδέα είναι τα ενεχυροδανειστήρια με τις κίτρινες βιτρίνες. Η άλλη πραγματική ευκαιρία ήταν να φύγεις από τη χώρα. Στον τομέα όπου εργάζομαι θυμάμαι ακόμα συναδέλφους σε άρνηση να επιμένουν στην προβολή του πολυτελούς τρόπου ζωής, επειδή “ο κόσμος θέλει να ξεφεύγει, όπως με τις αμερικάνικες ταινίες του μεσοπολέμου”.
2. Θυμός
Σε μερικές ιδιωτικές εταιρείες οι εξελίξεις είχαν συντονιστεί με αυτές στο δημόσιο τομέα και οι εργαζόμενοί της έβλεπαν τις ειδήσεις το βράδυ για να ακούσουν ανάλογες ανακοινώσεις από την διοίκησή τους το πρωί. Κάποιες άλλες καθυστέρησαν να μπουν στο ρυθμό των τριμηνιαίων απολύσεων και περικοπών. Μέχρι το καλοκαίρι του 2011 οι περισσότεροι είχαν συντονιστεί, ήταν αγανακτισμένοι. Θυμωμένοι άνθρωποι, οι περισσότεροι με λίγη εμπειρία από δημόσιες διαμαρτυρίες, πολιόρκησαν την Βουλή για ένα καλοκαίρι.
3. Διαπραγμάτευση
Σκεφτήκαμε πως αν αλλάξουμε μερικά πράγματα, μερικές συνήθειές μας ίσως η ζωή θα μπορούσε να συνεχιστεί όπως και πριν. Θα μπορούσαμε λοιπόν να μειωθεί ο μισθός μας αν μπορούσαμε να μειώσουμε το ενοίκιο, το σουπερμάρκετ, τη βενζίνη. Θα μπορούσαμε επίσης να εργαζόμαστε δύο ή τρεις μέρες την εβδομάδα, κάποιες ώρες ή κάποιες βάρδιες. Θα μπορούσαμε επίσης να έχουμε μια πιο ευέλικτη σχέση εργασίας, με την ελπίδα ότι αν αλλάξουν τα πράγματα θα μπορούσε να βελτιωθεί. Ολόκληρη η εργασιακή αλυσίδα και η αγορά βρέθηκε να διαπραγματεύεται ξανά και ξανά.
4. Κατάθλιψη
Οταν οι διαπραγματεύσεις αποτυγχάνουν έρχεται η κατάθλιψη και μαζί της η παραίτηση. Το χειμώνα στην τελευταία μεγάλη συγκέντρωση πλήθους γύρω από τη Βουλή αυτό ήταν το κυρίαρχο αίσθημα, οι άνθρωποι ήταν λιγομίλητοι και αγέλαστοι. Κάποιοι έπαιζαν ξύλο μπροστά, δακρυγόνα, φωτιές, μία από τα ίδια, ο κόσμος αταίριαστος και πάλι μεταξύ του όπως και το καλοκαίρι διαλύθηκε, και όλοι πήγαν σπίτια τους. Δεν υπήρχε κάτι που μπορούσες να κάνεις.
5. Αποδοχή
Σε αυτό το στάδιο ο Ζίζεκ λέει ότι το άτομο περνάει το όριο μηδέν και δεν αντιλαμβάνεται την κατάσταση πλέον ως απειλή, αλλά ως την ευκαιρία για κάτι καινούργιο. Υπάρχει μια αλλαγή προς έναν απευλευθερωτικό ενθουσιασμό γράφει, και αυτή η αίσθηση μοιάζει αρκετά με το ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στην προεκλογική περίοδο, και υποψιάζομαι και μετά από αυτή. Υπάρχει η αίσθηση της επερχόμενης δραστικής αλλαγής, της κατάληξης της αβεβαιότητας, με οποιονδήποτε τρόπο και αν συμβεί.
Αυτό το στάδιο, γράφει ο Ζίζεκ, μπορεί να έρθει μόνο όταν το τραυματικό γεγονός βιωθεί πλήρως και όχι απλώς παρατηρηθεί. Eίναι υποκειμενικό και επειδή δεν έχουμε ζήσει όλοι την απώλεια από την κρίση, οι αντιδράσεις μας και οι πολιτικές επιλογές διαφέρουν. Η αποδοχή οδηγεί στην στάση που περιγράφει ο Γάλλος φιλόσοφος Alain Badiou: είναι καλύτερο το ρίσκο και η πίστη σε κάτι που θεωρείς αληθινό, ακόμα κι αν οδηγήσει σε καταστροφή, παρά να φυτοζωείς στην αδιάφορη επιβίωση που ο Νίτσε αποκαλεί “οι τελευταίοι άνθρωποι”. Οπως σχολιάζει σχετικά ο Ζίζεκ ο οποίος τον θαυμάζει, αυτό που αρνείσαι με αυτόν τον τρόπο είναι την φιλελεύθερη ιδεολογία του θύματος, και την έκπτωση της πολιτικής σε ένα πρόγραμμα αποφυγής των χειρότερων, στην επιδίωξη της λιγότερο κακής επιλογής. Οι Ελληνες που σκέφτονται να ψηφίσουν αριστερά βρίσκονται σε αυτό το τελευταίο στάδιο της θλίψης.
