Τεστ αντοχής ήταν η εφετινή χρονιά για τη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη (ΔΕΒΘ) που ολοκλήρωσε τις εργασίες της την Κυριακή 27 Μαΐου. Επιδείνωση της οικονομικής κρίσης, αποχή πολλών μεγάλων εκδοτών, οργανωτικές δυσκολίες… Το αποτέλεσμα ενδέχεται να εξέπληξε ακόμη και τα στελέχη του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) που διοργανώνει την έκθεση. Οι 70.000 Θεσσαλονικείς που επισκέφθηκαν την έκθεση κατέκλυσαν τις πέντε αίθουσες στα Περίπτερα 13 και 15 της Helexpo στις οποίες πραγματοποιούνταν παράλληλα 200 εκδηλώσεις, συνάντησαν 190 έλληνες και 36 ξένους συγγραφείς και αγόρασαν βιβλία.
Το κοινό τίμησε με την παρουσία του μια έκθεση που «έχει κατέβει από το καλάμι», που έχει σοβαρό προφίλ και δείχνει ενδιαφέρον για την πόλη της Θεσσαλονίκης και για τη σύγχρονη κοινωνία και τα προβλήματά της: τόσο τις εκδηλώσεις στην αίθουσα θεματικής έκθεσης «Μνήμη και Ιστορία» με αφορμή τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης όσο και τις εκδηλώσεις για την κρίση παρακολούθησαν πολυπληθή και ενθουσιώδη ακροατήρια που συμμετείχαν στις συζητήσεις με παρατηρήσεις και ερωτήσεις.
Επιτυχημένη ή όχι;
Η επισκεψιμότητα είναι το κριτήριο για την επιτυχία της ΔΕΒΘ; Οι πωλήσεις; Η προσέλευση στις εκδηλώσεις; Δεν είναι σαφές σε τι αποσκοπούμε με αυτή την έκθεση, γι’ αυτό και ποικίλλουν οι απαντήσεις σχετικά με την επιτυχία της. Το Υπουργείο Πολιτισμού και το ΕΚΕΒΙ, χωρίς να το παραδέχονται ανοιχτά, ενδιαφέρονται για μια έκθεση με καλό πολιτιστικό πρόγραμμα. Οι μεγάλοι εκδότες θέλουν αφενός μια επαγγελματική έκθεση στην οποία θα κλείνουν συμφωνίες και αφετέρου μια εμπορική έκθεση στην οποία θα κάνουν καλές πωλήσεις. Οι εκδότες με μικρό επικοινωνιακό εκτόπισμα ζητούν ένα παράθυρο στον κόσμο. Εκείνοι που δεν έχουν οργανωμένο δίκτυο πωλήσεων και διανομής βλέπουν στη ΔΕΒΘ την ευκαιρία να γνωριστούν με βιβλιοπώλες της Βόρειας Ελλάδας και να παρουσιάσουν τα βιβλία τους. Οι στόχοι διαφέρουν, συμφωνούν όμως όλοι ότι η έκθεση έχει ζωή όταν ο κόσμος την επισκέπτεται και, από αυτή την άποψη, παρά την κρίση και την κακοκαιρία στη Βόρεια Ελλάδα, η 9η ΔΕΒΘ είχε επιτυχία.
Η εμπειρία της έκθεσης: Τι λένε οι επισκέπτες
Στην Παιδική Γωνιά, που είναι αφιερωμένη στην Αρχαία Αίγυπτο, συνομιλώ το απόγευμα του Σαββάτου, με μια επισκέπτρια. Βρίσκεται στην έκθεση με την οικογένειά της από το πρωί. Οι γιοι της, έξι και οκτώ ετών, παρακολούθησαν αφηγήσεις παραμυθιών και μαθήματα ιερογλυφικών. Τώρα συμμετέχουν στο ανασκαφικό εργαστήρι που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Αιγύπτου. Τα παιδιά είναι ενθουσιασμένα. Εκείνη μένει μαζί τους όσο ο σύζυγός της παρακολουθεί συζήτηση στην αίθουσα της θεματικής έκθεσης «Μνήμη και Ιστορία». Όταν εκείνος επιστρέψει θα έρθει η σειρά της να περιηγηθεί την έκθεση. «Περιμένουμε την έκθεση πώς και πώς και ερχόμαστε κάθε χρόνο, το ζητούν τώρα και τα παιδιά», λέει. «Μέσα στη χρονιά μιλούν για τις ιστορίες που άκουσαν εδώ, για τις εμπειρίες που είχαν, θυμούνται ποια από τα βιβλία τους τα αγοράσαμε στην έκθεση και ποια χρονιά». Η έκθεση βιβλίου έχει εγγραφεί στα βιώματά τους.
Χώρος ζυμώσεων και ανταλλαγής ιδεών
Στο πρόχειρο καφενείο μεταξύ των δύο περιπτέρων η Βικτόρια Χίσλοπ συνομιλεί με μια αναγνώστρια από το διπλανό τραπέζι, η οποία, διστακτικά στην αρχή, της πιάνει κουβέντα. Λίγα τραπέζια πιο μακριά ο ιστορικός Χάγκεν Φλάισερ μιλάει ζωηρά σε μεγάλη παρέα, έπειτα από την ενδιαφέρουσα διάλεξή του. Απέναντι ο Αναστάσης Βιστωνίτης συζητά φιλικά με τον σέρβο λογοτέχνη και εκδότη Βλάντισλαβ Μπάγιατς. Στον διάδρομο ο Ντούσαν Κοβάτσεβιτς και η Βίντα Ογκνιένοβιτς, δυο εξαιρετικοί σέρβοι θεατρικοί συγγραφείς, διασταυρώνονται με δυο από τους νεαρούς δικούς μας πεζογράφους, τον Δημήτρη Τανούδη και τον Γιάννη Παλαβό. Πυκνή σε καθημερινές εικόνες και διανοητικά ερεθίσματα, η έκθεση προσφέρει στους επισκέπτες την εμπειρία του κόσμου του βιβλίου καλλιεργώντας έτσι μια προσωπικότερη σχέση με το βιβλίο.
Για τους συγγραφείς, η έκθεση είναι μια ευκαιρία να συναντήσουν ομοτέχνους τους από διάφορες χώρες και να αναπτύξουν φιλίες που θα εξελιχθούν σε συνεργασίες. Μια τέτοια εκδήλωση ήταν η αφορμή, μου λέει ο ισραηλινός πεζογράφος Εντγκαρ Κέρετ, να γνωριστεί με τον παλαιστίνιο συγγραφέα ο οποίος μετέφρασε αργότερα στα αραβικά μια συλλογή διηγημάτων του. Ήταν μια σημαντική κίνηση επικοινωνίας των δύο λαών που ταλαιπωρούνται από μακρά διένεξη και ένα παράδειγμα των πολιτισμικών ζυμώσεων που γίνονται στη διάρκεια μιας έκθεσης βιβλίου.
Αναξιοποίητη ευκαιρία
Για το Υπουργείο Πολιτισμού και το ΕΚΕΒΙ, η έκθεση προσφέρει ανέξοδα την ευκαιρία να ερευνηθεί το γούστο του αναγνωστικού κοινού, μια ευκαιρία η οποία παραμένει αναξιοποίητη. Ολοι οι συντελεστές του βιβλίου βρίσκονται εκεί: το κράτος και οι εκδότες, βιβλιοπώλες και εκπαιδευτικοί, βιβλιοθηκάριοι και αναγνώστες. Αρκεί να τους ζητήσουμε να απαντήσουν σε κάποιες ερωτήσεις για να έχουμε ένα τεράστιο υλικό χρήσιμο για τη συγκρότηση μιας εθνικής πολιτικής του βιβλίου βάσει πραγματικών δεδομένων.
Διαπιστώσαμε στην εφετινή έκθεση πόσο η κρίση έχει αλλάξει το γούστο του αναγνωστικού κοινού. Στη λογοτεχνία οι αναγνώστες αναζητούν βιβλία φθηνά. Επιλέγουν να ξοδεύουν τα χρήματά τους σε μελέτες, μαρτυρίες, φιλοσοφία, ιστορία, λεξικά, γενικά «στο καλό βιβλίο που δεν πουλάει στα βιβλιοπωλεία» παρατήρησε η Αννα Πατάκη. Τις καλύτερες πωλήσεις κάνει το παιδικό βιβλίο. «Ο κόσμος αγοράζει για τα παιδιά του» σχολίασε η Κατερίνα Καρύδη του Ικαρου, η οποία, αν και δεν έμεινε ικανοποιημένη από τις πωλήσεις των υπόλοιπων βιβλίων της, δήλωσε πολύ ευχαριστημένη από την κίνηση της νέας σειράς παιδικών βιβλίων της.
Το προφίλ του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού
Ποιοι ήταν οι επισκέπτες της έκθεσης; Πολλά ήταν τα παιδιά: 2.300 μαθητές από 55 σχολεία της Θεσσαλονίκης και των γύρω νομών επισκέφθηκαν την έκθεση την Πέμπτη και την Παρασκευή και πάρα πολλά παιδιά βρέθηκαν εκεί με τους γονείς τους το Σαββατοκύριακο. Η έκθεση συνέπεσε με τις σχολικές και τις πανελλαδικές εξετάσεις και δεν είδαμε τους εφήβους που είχαν έντονη παρουσία πέρυσι. Μορφωμένοι άνδρες και γυναίκες ηλικίας άνω των 35 ετών αποτελούσαν τον κορμό των ακροατηρίων στις εκδηλώσεις. Μεικτό ήταν το κοινό στους θεσσαλονικείς λογοτέχνες. Σε μεγάλο ποσοστό γυναίκες μέσης ηλικίας και σε μικρότερους αριθμούς άνδρες νεαρότερης ηλικίας συνέθεταν το κοινό στις άλλες λογοτεχνικές εκδηλώσεις. Λίγοι ήταν οι νέοι ηλικίας 18-30 ετών. Τους είδαμε στα καφέ του Ντορέ αλλά όχι στην έκθεση και διαπιστώσαμε ότι αληθεύει η εκτίμηση ότι οι νέοι δεν διαβάζουν. Πώς και γιατί οι μικροί αναγνώστες, που με τόσο κόπο προσπαθούμε να δημιουργήσουμε, χάνουν στην πορεία προς την ενηλικίωση το ενδιαφέρον για το βιβλίο; Φταίει το σχολείο; Στη ΔΕΒΘ φάνηκε ότι είναι επείγον το υπουργείο και το ΕΚΕΒΙ να υποστηρίξουν τη φιλαναγνωσία σε αυτές τις ηλικίες.
Εντυπο βιβλίο και e-book
Ελάχιστη ήταν φέτος η παρουσία του ηλεκτρονικού βιβλίου στην ΔΕΒΘ. Τις σχετικές εκδηλώσεις στο περίπτερο Φιλαναγνωσίας παρακολούθησαν αρκετοί, κυρίως ένα εξειδικευμένο κοινό εκπαιδευτικών, βιβλιοπωλών και βιβλιοθηκονόμων. «Το κοινό ζητά απλά πράγματα: την άμεση εμπειρία μιας συσκευής ηλεκτρονικής ανάγνωσης ώστε να σχηματίσει άποψη για το ποια συσκευή θα αγοράσει, ρωτά τι είναι το e-pub, θέλει να ξέρει αν θα βρει ελληνικούς τίτλους για να “κατεβάσει”. Oι εκδότες θέλουν να πληροφορηθούν πώς θα ανεβάσουν βιβλία τους στο Amazon και για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων» μου εξηγεί ο Μιχάλης Καλαμαράς, ο μπλόγκερ του e-anagnostis.gr στο περιθώριο μιας εκδήλωσης. Τα εργαστήρια μύησης στο ηλεκτρονικό βιβλίο και στις συσκευές του, που ξεκίνησαν πέρυσι, έλειπαν εφέτος, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απουσία των αθηναίων εκδοτών που δραστηριοποιούνται στον χώρο και εδώ θα έπρεπε να είχε μεριμνήσει το ΕΚΕΒΙ για να καλυφθεί το κενό.
Παλιοί και νέοι εκθέτες, μικροί και μεγάλοι εκδότες
Τους 14 έφτασαν οι εκδότες που συμμετείχαν στην έκθεση για πρώτη φορά. Ο Αλέξανδρος Καλέντης, των ομώνυμων εκδόσεων, είναι ένας από αυτούς. Πήρε μικρό περίπτερο, το δούλεψε μόνος του, έβγαλε τα έξοδα της έκθεσης και μικρό κέρδος. Ομως, το μεγαλύτερο κέρδος ήταν «η επαφή με το κοινό και τους βιβλιοπώλες της Βόρειας Ελλάδας, αυτή είναι η επένδυση που γίνεται στην έκθεση», εκτιμά. Τις απόψεις του συμμερίζονται και παλαιότεροι εκθέτες, ο Κώστας Γκοβόστης των ομώνυμων εκδόσεων και ο Περικλής Δουβίτσας της Νεφέλης.
Ο Γιάννης Πλιώτας των Βορειοδυτικών Εκδόσεων από τα Γιάννενα, που συμμετείχε για δεύτερη χρονιά στην έκθεση, ήταν από τους πρώτους που δήλωσαν συμμετοχή γιατί παρατήρησε ότι η σχέση που έχτισε με το κοινό πέρυσι στην έκθεση είχε συνέχεια μέσα στη χρονιά. Με άλλους πέντε μικρούς εκδότες, τη Χαραμάδα, τον Φαρφουλά, τον Αλφειό, το Intellectum και τα dekata, νοίκιασαν συνεχόμενα περίπτερα, αφαίρεσαν τα ενδιάμεσα διαχωριστικά και δημιούργησαν έναν άνετο ευρύ κοινό χώρο. Πέρυσι έγιναν φίλοι, αύριο ίσως γίνουν συνεργάτες.
Βέβαια, τα έξοδα των μικρών εκδοτών, που ενδέχεται να μην υπερβαίνουν τα 1.000 ευρώ, δεν συγκρίνονται με εκείνα των μεγάλων: περίπτερα πολλών τετραγωνικών με ακριβό ενοίκιο, υψηλά μεταφορικά για το ευρύ στοκ βιβλίων που φέρνουν στη Θεσσαλονίκη, αμοιβές υπαλλήλων, έξοδα φιλοξενίας συγγραφέων. «Πέρυσι δαπανήσαμε, πολύ συντηρητικά, 14.000 ευρώ, τα έξοδα είναι πάρα πολλά για τέτοιες εποχές. Αν η έκθεση γινόταν στην Αθήνα, όπου βρίσκεται το 90% των εκδοτών, το κόστος θα ήταν ασύγκριτα χαμηλότερο» λέει ένας από τους εκδότες που προτίμησαν να μείνουν στην Αθήνα.
Αθήνα – Θεσσαλονίκη
Τα επιχειρήματα των αθηναίων εκδοτών είναι οικονομικά και πραγματικά, όμως ο Τύπος της Θεσσαλονίκης χαρακτήρισε την απόφαση των μεγάλων επιχειρηματιών της Αθήνας να απόσχουν εκβιασμό προκειμένου να μεταφερθεί η έκθεση στον νότο, ένα αίτημα που επανέρχεται με διαφορετική ένταση κάθε χρόνο. «Η έκθεση είναι ένας θεσμός που ανδρώθηκε στη Θεσσαλονίκη και θα φύγει από εδώ πάνω από το πτώμα μας» δήλωσε ο δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης στα εγκαίνια της έκθεσης, την Πέμπτη 24 Μαΐου. Από την πλευρά του, ο αντιπεριφερειάρχης Θεσσαλονίκης Απόστολος Τζιτζικώστας διαβεβαίωσε ότι θα αναζητηθούν κονδύλια προκειμένου να παραμείνει η έκθεση στην πόλη και μετά το 2015, όταν λήγει το ΕΣΠΑ που καλύπτει τις 466.000 ευρώ του κόστους λειτουργίας της.
Πώς τοποθετούνται στο θέμα οι μεγάλοι εκδότες της Αθήνας που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη; «Δεν βγάλαμε τα έξοδά μας, καμιά χρονιά δεν έχει γίνει αυτό», λέει η Αννα Πατάκη. «Ο σκοπός εδώ δεν είναι να βγάλουμε λεφτά, αλλά να γίνει μια καλή έκθεση. Ημουν από εκείνους που υποστήριζαν στην αρχή ότι η έκθεση έπρεπε να γίνει στην Αθήνα γιατί πίστευα ότι εκεί είχε καλύτερες προοπτικές για να πετύχει. Η επιλογή της πόλης τότε είχε βασιστεί σε πολιτική απόφαση. Πλέον όμως βλέπω ότι η έκθεση έχει πετύχει εδώ και η Βόρεια Ελλάδα τη χρειάζεται. Η Θεσσαλονίκη έχει ένα κοινό πολυπληθές και ποιοτικό που έχει αγκαλιάσει την έκθεση. Τη δύσκολη χρονιά που διανύουμε η έκθεση διατήρησε το επίπεδό της και βγήκε πιο δυνατή. Μας έλειψαν οι συνάδελφοί μας. Εύχομαι του χρόνου να είμαστε όλοι εδώ ενωμένοι, για να κάνουμε την έκθεση καλύτερη».
«Η προσέλευση του κόσμου εφέτος με έπεισε ότι αυτή η έκθεση ανήκει στη Θεσσαλονίκη», λέει και η Εύα Καραϊτίδη της Εστίας, η οποία εκτιμά ότι η μικρή και φιλόξενη Θεσσαλονίκη προσφέρεται περισσότερο από την Αθήνα για τις συναντήσεις και τις ανταλλαγές ιδεών στο πλαίσιο της έκθεσης και καταλήγει: «Χρειαζόμαστε στην Αθήνα μια επαγγελματική έκθεση και, αν οι εκδότες το θέλουμε και μπορούμε, ας απαντήσουμε σε αυτή την ανάγκη με τρόπο ουσιαστικό, με μια δική μας έκθεση που να συνδέεται με τη ζωή της πόλης».
Μαζί με το δίλημμα Αθήνα ή Θεσσαλονίκη, μια σειρά ζητήματα επανέρχονται κάθε χρόνο. Είναι η έκθεση διεθνής ή όχι; Τη χρειαζόμαστε ή μήπως είναι περιττή; Είναι το ΕΚΕΒΙ αρμόδιο για τη διοργάνωσή της ή μήπως πρέπει να την αναλάβουν οι εκδότες; Σκοπός είναι να κυκλοφορεί το χρήμα ή οι ιδέες; (για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του γαλλοαμερικανού εκδότη Αντρέ Σιφρίν που ακούσαμε στην έκθεση). Είναι ερωτήματα στα οποία ΕΚΕΒΙ και εκδότες πρέπει να τοποθετηθούν ανοιχτά και οριστικά προτού γιορτάσουμε τα δέκατα γενέθλια της έκθεσης.
