«Η εικόνα της τρέλας έχει στοιχειώσει τη φαντασία του δυτικού ανθρώπου». Η ψυχική ασθένεια, όπως την περιέγραψε ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ στην «Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή» (εκδ. Καλέντης), πέρα από την περίπλοκη ιατρική όψη της, διαθέτει και μια ευδιάκριτη κοινωνική πτυχή. Η σωματική νόσος μπορεί να προκαλεί την απομόνωση του ασθενούς εξαιτίας του, υπαρκτού ενίοτε, κινδύνου της μετάδοσης, η ψυχική ωστόσο υπόκειται πολύ περισσότερο στο φάσμα του φόβου, του στερεοτύπου, του αποκλεισμού. Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας είναι ένα βαρύ φορτίο – και δεν αφορά ελάχιστους άτυχους: σύμφωνα με μελέτη του Ευρωπαϊκού Κολεγίου Νευροψυχοφαρμακολογίας (ENCP), η οποία δημοσιεύθηκε το φθινόπωρο του 2011, στην Ευρώπη της κρίσης το 38% του πληθυσμού (165 εκατ. άτομα) υποφέρει κάθε χρόνο από κάποιο επεισόδιο ψυχικής διαταραχής, από ελαφρά αϋπνία έως βαριά κατάθλιψη.
Αβασάνιστες «ταμπέλες»
Συνομιλώντας με τη Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη, επίκουρη καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιστημονική υπεύθυνο του Προγράμματος «αντι-στίγμα» του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), αντιλαμβάνεται κανείς τόσο το πιθανό εύρος όσο και την επικαιρότητα μιας ανοιχτής συζήτησης για την ψυχική ασθένεια – αρχής γενομένης από την επίμονη παρουσία των στερεοτύπων της. «Οι “ασθένειες της ψυχής”, με τα ορατά σημάδια της διαφορετικότητας στη συμπεριφορά του ασθενούς, ανήκαν πάντα στις νοσολογικές οντότητες που έπαιρναν μια ιδιαίτερη, σκοτεινή χροιά στο συλλογικό ασυνείδητο» περιγράφει η κυρία Οικονόμου. «Σήμερα οι ψυχικές διαταραχές συνεχίζουν να αποτελούν ένα “ομιχλώδες τοπίο” διανθισμένο με ταμπού, δοξασίες και μύθους, ένα από τα τελευταία προπύργια επιβίωσης λαθεμένων απόψεων, ανορθολογικών φόβων και παρερμηνειών. Σκεφτείτε ότι στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, για παράδειγμα, ο δράστης ενός στυγερού και αποτρόπαιου εγκλήματος που η κοινή λογική αδυνατεί να συλλάβει, ή το υποκείμενο οποιουδήποτε άλλου είδους ακραίας πράξης ή στάσης, παρουσιάζεται συχνά εύκολα και αβασάνιστα ως “σχιζοφρενής”, “μανιακός”, “ψυχοπαθής”, το λιγότερο “ανισόρροπος”. Δημιουργείται έτσι στην κοινή γνώμη η εντύπωση ότι οποιοσδήποτε αντιμετωπίζει ψυχολογικά προβλήματα, είναι ο “κακός”, ο “τρελός”, ο εν δυνάμει “δολοφόνος”».
Νικώντας την άρνηση
Η καρδιά του στίγματος βρίσκεται, επομένως, ακριβώς στην αποστασιοποίηση, όχι μόνο από τον ψυχικά ασθενή, αλλά από την ίδια την πιθανότητα της ασθένειας. «Ο καθένας από εμάς θεωρεί ότι η ψυχική νόσος αφορά κάποιον μακρινό άλλο, όχι εμάς» σημειώνει η Μαρίνα Οικονόμου και συνεχίζει: «Είναι, όμως, ψευδαίσθηση και αυταπάτη να νομίζει κανείς ότι μπορεί να υψώσει γύρω του τείχη προστασίας και να βρίσκεται για πάντα στο απυρόβλητο. Η ψυχική νόσος μπορεί να πλήξει οποιονδήποτε, την οικογένειά του, τους φίλους του, τους συγγενείς του. Αν συμπεριληφθεί όλο το φάσμα των ψυχικών διαταραχών, υπολογίζεται ότι 1 στους 4 ανθρώπους θα εμφανίσει σε κάποια στιγμή της ζωής του κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας. Μια δημοσιογράφος του χώρου της υγείας, η Αν Λάντερς, έχει πει χαρακτηριστικά: “Ενα στα τέσσερα άτομα έχει κάποια ψυχική διαταραχή. Σκέψου τρεις από τους πιο κοντινούς φίλους σου. Αν εκείνοι φαίνονται εντάξει, τότε εσύ μπορεί να είσαι αυτό το άτομο”. Να επισημάνουμε εδώ ότι η αποφυγή αναγνώρισης της ψυχικής παθολογίας και κυρίως η αποφυγή αναζήτησης βοήθειας από ειδικό αποτελούν συχνό φαινόμενο. Η ψυχική νόσος, όμως, δεν είναι ντροπή, δεν είναι αδυναμία. Η αναζήτηση της κατάλληλης βοήθειας είναι δικαίωμα, αλλά και ευθύνη κάθε ανθρώπου».
Τετραψήφια βοήθεια: 1034
Στην Ελλάδα η εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού αναφορικά με τις συνέπειες και τα προβλήματα της ψυχικής ασθένειας έχει αποδώσει καρπούς στην προσπάθεια μεταβολής των κοινωνικών στάσεων μέσα από προγράμματα όπως το «αντι-στίγμα» του ΕΠΙΨΥ: «Επειτα από μια δεκαετή πορεία στην κατεύθυνση του αποστιγματισμού, το πρόγραμμά μας έχει πολλά να επιδείξει στην έρευνα, καθώς και στην εκπαίδευση, στην ενημέρωση και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. Mετεξέλιξη του ελληνικού τμήματος του Προγράμματος για την Καταπολέμηση του Στίγματος και των Διακρίσεων εξαιτίας της Σχιζοφρένειας, διεθνούς προγράμματος της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Εταιρείας, έχει διευρύνει την ακτίνα δράσης του στο σύνολο των ψυχικών διαταραχών, με ιδιαίτερη έμφαση στην κατάθλιψη. Στο πλαίσιο αυτό, η Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη 1034 αποτελεί μια σημαντική υπηρεσία που παρέχει ψυχολογική υποστήριξη, συμβουλευτική και παραπομπή στις κατάλληλες για την κάθε περίπτωση δημόσιες υπηρεσίες ψυχικής υγείας προς θεραπευτική αντιμετώπιση».
«Θλιμμένη γενιά»;
Μιλώντας για την κατάθλιψη, αγγίζουμε το κρίσιμο ζήτημα της επίδρασης των συνθηκών της ύφεσης στην ψυχική υγεία. Τι δείχνουν οι μελέτες της τελευταίας διετίας για τη σχέση ψυχικών διαταραχών και οικονομικών παραγόντων; «Σήμερα φαίνεται να παραγκωνίζονται οι κλασικές και παραδοσιακές αιτίες άγχους και κατάθλιψης, ενώ ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που έχουν σχέση με την οικονομική δυσπραγία αποκτούν πρωτεύουσα και κυρίαρχη θέση. Η κατάθλιψη αναδεικνύεται η άλλη πλευρά της κρίσης. Ερευνητικά στοιχεία από την ομάδα του ΕΠΙΨΥ δείχνουν αύξηση του μείζονος καταθλιπτικού επεισοδίου από 3,3% το 2008 σε 8,2% το 2011. Το 2011 υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης καταθλιπτικής συμπτωματολογίας παρουσίασαν τα νεαρά άτομα και οι έγγαμοι. Ως τώρα η κατάθλιψη θεωρούνταν θλιβερό προνόμιο των γυναικών, των ατόμων μέσης ηλικίας, των ανέργων, των ανθρώπων που ζουν μόνοι, χωρίς σχέσεις κοινωνικής υποστήριξης και φροντίδας. Ωστόσο, η μεγαλύτερη αύξηση της κατάθλιψης τα τελευταία δύο χρόνια χτύπησε και άλλες πόρτες, την πόρτα των ανδρών, των επιτυχημένων, των μορφωμένων, των έγγαμων, των εργαζομένων, των νέων. Δυστυχώς, οι νέοι τού σήμερα μετατρέπονται σε μια “θλιμμένη γενιά”. Διαπιστώθηκε ότι ακόμη και οι νοσηλείες των παιδιών έχουν αυξηθεί την τελευταία διετία κατά 10%-15%, καθώς υφίστανται και αυτά τις συνέπειες των οικονομικών δυσχερειών της οικογένειας».
Σκληροί αριθμοί
Προέκταση του εν λόγω φαινομένου αποτελεί προφανώς το μείζον πρόβλημα των αυτοκτονιών. «Τα ΜΜΕ έχουν δημοσιοποιήσει γενικόλογα μια δραματική αύξηση των ποσοστών αυτοκτονίας στον ελληνικό πληθυσμό, της τάξεως του 22%, τη διετία 2009-2011. Οπωσδήποτε απαιτείται συστηματική επιστημονική διερεύνηση του ζητήματος, ως μια πρώτη απάντηση, όμως, η δημοσίευσή μας στην επιστημονική επιθεώρηση “The Lancet” με τίτλο “Δείκτες αυτοκαταστροφικότητας στην περίοδο της τρέχουσας οικονομικής κρίσης” συγκρίνει τα αποτελέσματα δύο πανελλαδικών μελετών που διενεργήθηκαν την περίοδο Φεβρουαρίου-Απριλίου του 2009 και του 2011. Τα ευρήματα καταδεικνύουν αύξηση της αυτοκτονικότητας, με μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού να αναφέρει σκέψεις αυτοκτονίας το 2011 (6,7%) συγκριτικά με το 2009 (5,2%), μια διαφορά στατιστικά σημαντική. Στη μελέτη του 2011 αναφέρθηκε αύξηση της τάξεως του 36% στις πρόσφατες απόπειρες αυτοκτονίας συγκριτικά με τα αντίστοιχα ποσοστά του 2009. Ας σημειωθεί ότι σημαντική ήταν η θετική συσχέτιση των παραπάνω αναφορικά με τον δείκτη προσωπικής οικονομικής δυσχέρειας, έναν δείκτη που αναδεικνύει αξιόπιστα τον βαθμό των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος».
Σωτήρια δίκτυα κοινωνικότητας
Μέσα από μια κρίση που ανατρέπει πλήθος κοινωνικών σταθερών που θεωρούνταν δεδομένες για την υποστήριξη της ψυχικής υγείας του ατόμου, πώς αναζητεί κανείς νέες ισορροπίες, προσωπικές και συλλογικές; «Η οικονομική κρίση φαίνεται ότι έχει προκαλέσει πολλαπλές ανατροπές στη ζωή μας» σχολιάζει η Μαρίνα Οικονόμου και καταλήγει: «Δεν έχουμε βρει ακόμη τον βηματισμό μας στη νέα κατάσταση ως κοινωνία, ως άτομα και ως οικογένειες. Προσπαθούμε ακόμη να συνειδητοποιήσουμε τις απώλειές μας: την απώλεια των πιο αυτονόητων βεβαιοτήτων, των ονείρων και των προσδοκιών μας. Αυτό δεν μπορεί παρά να αντανακλάται στην ψυχική κατάστασή μας. Είναι, όμως, και μια ευκαιρία να κάνουμε μια άλλη αξιολόγηση των πραγμάτων, να βρούμε νέες σταθερές, να επενδύσουμε στην ουσία των σχέσεων. Θα αναγκαστούμε να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της ευτυχίας, που τα τελευταία χρόνια έτεινε να γίνει ψευδεπίγραφη στην κοινωνία μας, να οργανώσουμε νέα δίκτυα κοινωνικότητας καθώς και κοινωνικής υποστήριξης. Iσως τώρα, περισσότερο από ποτέ, πρέπει να προβληματιστούμε για τις έννοιες της αλληλεγγύης, της κοινωνικής συμπαράστασης και της ανθρώπινης επαφής».
