Τελικά ο προϊστορικός ελέφαντας-νάνος της Κρήτης δεν ήταν ελέφαντας αλλά μαμούθ, και μάλιστα το μικρότερο που γνωρίζουμε ως σήμερα. Αυτό υποστηρίζει μια νέα βρετανική μελέτη και για όσους παρακολουθούν λίγο τα πράγματα η είδηση, αν και άκρως εντυπωσιακή, ενδεχομένως δεν ακούγεται σαν κάτι απόλυτα καινούργιο. Η αξία της όμως δεν έγκειται ίσως τόσο σε αυτή καθαυτή την «πρωτοτυπία» της όσο στο γεγονός ότι έρχεται σε έναν βαθμό να επιβεβαιώσει, με άλλη μεθοδολογία, μια θεωρία που είχε τεκμηριωθεί πριν από μερικά χρόνια από έλληνες ερευνητές και αντιμετωπίζεται ως σήμερα ως αμφιλεγόμενη.
Η άποψη ότι ο Elephas creticus είναι μαμούθ είχε διατυπωθεί παλαιότερα από ξένους παλαιοντολόγους αλλά τεκμηριώθηκε για πρώτη φορά το 2006 από ομάδα ερευνητών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας και του Πανεπιστημίου Κρήτης με επικεφαλής τον επίκουρο καθηγητή Βιολογίας Νίκο Πουλακάκη. Οι επιστήμονες από την Κρήτη είχαν βασίσει τα επιχειρήματά τους σε αναλύσεις υπολειμμάτων αρχαίου DNA που είχαν εξαγάγει από απολιθωμένα οστά αλλά τα αποτελέσματά τους αμφισβητήθηκαν σε μια διαμάχη η οποία παραμένει ανοιχτή.
Η νέα μελέτη, η οποία διεξήχθη από ερευνητές του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, βασίστηκε σε ανατομικές αναλύσεις και δημοσιεύθηκε αυτή την εβδομάδα στην επιθεώρηση «Proceedings of the Royal Society B». Δεν επικυρώνει τα ευρήματα της μοριακής τεχνικής, στηρίζει όμως τη θεωρία του «κρητικού μαμούθ» με νέα στοιχεία.
Οταν μιλούν τα… δόντια
Η Βικτόρια Χέριτζ και ο Εϊντριαν Λίστερ του Τμήματος Παλαιοντολογίας του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου επανεξέτασαν απολιθώματα δοντιών του νάνου Elephas creticus που είχαν βρεθεί στο Ακρωτήριο Μαλέκας, κοντά στα Χανιά, από την πρωτοπόρο βρετανή παλαιοντολόγο Δωροθέα Μπέιτς το 1904. Επίσης μελέτησαν και νέο υλικό που ανασύρθηκε από την ίδια περιοχή με τη βοήθεια του Γιώργου Ηλιόπουλου, λέκτορα Παλαιοντολογίας και Στρωματογραφίας στο Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
«Εξετάσαμε τα χαρακτηριστικά της μασητικής επιφάνειας» αναφέρει η δρ Χέριτζ μιλώντας στο «Βήμα» «γιατί σε αυτό το τμήμα των δοντιών των ελεφαντιδών υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά που δίνουν στοιχεία για το είδος στο οποίο ανήκουν». Στη συνέχεια οι επιστήμονες συνέκριναν τα χαρακτηριστικά που εντόπισαν με εκείνα που παρατηρούνται στα ευρωπαϊκά μαμούθ και στον ευρωπαϊκό προϊστορικό ελέφαντα, τον Elephas antiquus – τα μόνα είδη ελεφαντοειδών που ζούσαν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη και άρα μπορούν να θεωρηθούν πρόγονοι του «μίνι» προϊστορικού θηλαστικού της Κρήτης. Η σύγκριση, σύμφωνα με την παλαιοντολόγο, έδωσε σαφείς απαντήσεις: «Ολα τα χαρακτηριστικά της μασητικής επιφάνειας των δοντιών από την Κρήτη είναι σαν αυτά του μαμούθ και όχι σαν αυτά του ελέφαντα» τονίζει.
Αν και τα δόντια του κρητικού ελεφαντοειδούς-νάνου έχουν τα χαρακτηριστικά του μαμούθ, παρουσιάζουν, όπως μας αναφέρει η δρ Χέριτζ, διαφορές τόσο από τα δόντια του «κανονικού» μεγέθους μαμούθ όσο και από τα δόντια άλλων ελεφαντοειδών νάνων που έχουν βρεθεί σε άλλα νησιά της Μεσογείου, όπως η Τήλος ή η Σικελία. «Νομίζουμε ότι όλα αυτά τα νησιωτικά είδη νάνων εξελίχθηκαν ανεξάρτητα» εξηγεί. «Από τη στιγμή που τα μαμούθ βρέθηκαν στην Κρήτη απομονώθηκαν και εξελίχθηκαν ώστε να γίνουν μικρότερα».
Το φαινόμενο του νησιωτισμού
Κατά τον ίδιο τρόπο ένα είδος ελέφαντα που έφθασε στη Σικελία ή στην Κύπρο απομονώθηκε, συρρικνώθηκε και εξελίχθηκε σε μικρότερο μέγεθος, σε ένα φαινόμενο που ονομάζεται νησιωτισμός. «Αυτό» εξηγεί «συνέβαινε ξανά και ξανά και ξανά σε διαφορετικά νησιά. Είναι ένα συναρπαστικό αντικείμενο μελέτης γιατί μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την επανάληψη σχεδόν σαν ένα είδος φυσικού πειράματος για να πάρουμε διάφορες απαντήσεις».
Μία από τις απαντήσεις που αναζητούν οι επιστήμονες είναι το γιατί παρατηρείται το φαινόμενο του νησιωτισμού. Οι θεωρίες που έχουν προταθεί ως ερμηνεία είναι κυρίως τρεις: ότι στα νησιά οι πόροι είναι περιορισμένοι, ότι οι θηρευτές είναι λιγότεροι και ότι οι ανταγωνιστές, τα άλλα φυτοφάγα, είναι επίσης λιγότεροι. Καθώς, όπως τονίζει η ειδικός, το μεγάλο μέγεθος, αν και έχει πλεονεκτήματα έναντι των θηρευτών και των ανταγωνιστών, έχει επίσης και μεγαλύτερο εξελικτικό κόστος (βραδύτερη ανάπτυξη, βραδύτερη απόκτηση απογόνων κτλ.), τα είδη φαίνεται να προσαρμόζονται γρήγορα στις νέες και λιγότερο απαιτητικές από την άποψη του μεγέθους νησιωτικές συνθήκες. «Ακόμη δεν ξέρουμε ποιος από τους τρεις παράγοντες είναι πιο σημαντικός» λέει. «Ισως και οι τρεις μαζί».
Πώς βρέθηκε όμως το ευρωπαϊκό μαμούθ στην Κρήτη και πότε; «Τα μαμούθ μαζί με κάποια άλλα ζώα είναι τα πρώτα θηλαστικά που έφθασαν στην Κρήτη αφότου αυτή έγινε νησί στην αρχή του Πλειστόκαινου, πριν από 2-2,5 εκατομμύρια χρόνια, γιατί αυτά τα ζώα μπορούσαν να κολυμπήσουν και να περάσουν κάποιο θαλάσσιο κανάλι» απαντά ο κ. Ηλιόπουλος μιλώντας στο «Βήμα». Αυτό συνέβη σε κάποια παγετώδη περίοδο, όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν πιο χαμηλή, το πιθανότερο, όπως μας λέει ο ερευνητής, περνώντας από την Πελοπόννησο μέσω των Κυθήρων και των Αντικυθήρων, αν και μια θεωρία υποστηρίζει ότι «κατέβηκαν» από τη Μικρά Ασία μέσω της Ρόδου, της Καρπάθου και της Κάσου.
Μαμούθ-νάνος από τα αρχαιότερα
Ενα σημαντικό πρόβλημα με τα απολιθώματα του Ακρωτηρίου της Κρήτης είναι ότι ως τώρα δεν έχει καταστεί δυνατή μια «αμάχητη» χρονολόγησή τους. «Ξέρουμε ότι είναι εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια παλιά, δεν ξέρουμε όμως πόσο ακριβώς» λέει ο κ. Ηλιόπουλος. «Εχουμε ξεκινήσει μελέτες για τη χρονολόγηση με την κυρία Χέριτζ και ένα εργαστήριο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου και αργότερα πιστεύουμε ότι θα έχουμε κάποια αποτελέσματα».
Με βάση τις υπάρχουσες χρονολογήσεις, οι ειδικοί θεωρούσαν ότι το μαμούθ της Κρήτης είναι πιθανότατα απόγονος του Mammuthus meridionalis, ενός είδους μαμούθ που έχει βρεθεί σε αρκετές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η μελέτη της δρος Χέριτζ εισάγει όμως έναν ακόμη νέο παράγοντα στο παιχνίδι υποστηρίζοντας ότι το κρητικό μαμούθ-νάνος μπορεί να κατάγεται ακόμη και από το Mammuthus romanus, το πρώτο είδος μαμούθ που έζησε στην Ευρώπη. «Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να είναι ακόμη παλαιότερο και να έχει περάσει στην Κρήτη αρκετά νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε» λέει ο έλληνας επιστήμονας.
Οποια και να ήταν η στιγμή της έλευσής του στο κρητικό έδαφος και όποια και να είναι η καταγωγή του, οι βρετανοί ερευνητές πάντως θεωρούν ότι ο Elephas creticus πρέπει να μετονομαστεί σε Mammuthus creticus και να αντιμετωπίζεται όχι πλέον ως νάνος ελέφαντας αλλά ως νάνος-μαμούθ. Το αίτημα βρίσκει απόλυτα σύμφωνο τον κ. Πουλακάκη, ο οποίος δεν μετείχε βεβαίως σε αυτή τη μελέτη αλλά έχει κάνει τις δικές του έρευνες γύρω από αυτό το ζήτημα.
Ο βιολόγος «βγαίνει» μάλιστα από τα όρια της Κρήτης και υποστηρίζει ότι και τα άλλα νάνα ελεφαντοειδή της ίδιας περιόδου που έχουν βρεθεί σε άλλα νησιά της Μεσογείου θα πρέπει να είναι απόγονοι του μαμούθ και όχι του ελέφαντα. «Τα είδη αυτά προηγούνται της εμφάνισης του πρώτου είδους ελέφαντα στην Ευρώπη» επισημαίνει μιλώντας στο «Βήμα». «Επομένως δεν μπορεί να ανήκουν στο είδος των ελεφάντων αλλά σε αυτό των μαμούθ».
Πώς ήταν το Mammuthus creticus;
Το κρητικό μαμούθ, αν ζούσε σήμερα, θα αποτελούσε ίσως το αγαπημένο παχύδερμο κάθε παιδιού, αφού θα ήταν σχεδόν στα «κυβικά» του. Μπορείτε, όπως λέει η Βικτόρια Χέριτζ, να το φανταστείτε σαν το μωρό ενός σημερινού ελέφαντα, αφού το ύψος του ως τον ώμο έφθανε γύρω στο 1,13 μ. «Το υπολογίζουμε με βάση ένα απολίθωμα του επάνω τμήματος ενός μπροστινού ποδιού που βρήκαμε» εξηγεί. Το οστό αυτό αποτελεί δυστυχώς και το μόνο «απτό» στοιχείο που έχουν οι ειδικοί εκτός από τα δόντια, κάτι το οποίο σημαίνει ότι δεν μπορούν να πουν με ακρίβεια πόσο μεγάλο ήταν το κεφάλι του προϊστορικού ζώου και πώς ήταν η μορφή του. Το πιθανότερο πάντως είναι ότι δεν ήταν τριχωτό, μια και τα τριχωτά μαμούθ εξελίχθηκαν μεταγενέστερα, προσαρμοζόμενα στο ψύχος των παγετώνων. «Λέμε ότι δεν είχε τρίχωμα επειδή πιστεύουμε ότι οι πιθανοί πρόγονοί του, τα πρώτα ευρωπαϊκά μαμούθ, δεν ήταν τόσο προσαρμοσμένα στο ψυχρό περιβάλλον» υπογραμμίζει η παλαιοντολόγος. «Αυτό όμως είναι μόνο ένα συμπέρασμα με βάση τα στοιχεία που έχουμε»
