Ο Τζορτζ Στάινερ είναι πια πολύ γνωστός στην Ελλάδα, αφού τα τελευταία χρόνια έχουν εκδοθεί δεκατέσσερα βιβλία του στα ελληνικά. Χάρη στο συστηματικό εγχείρημα των εκδόσεων Scripta (έξι βιβλία του) και στη γόνιμη εμμονή του μεταφραστή Σεραφείμ Βελέντζα, ένα ακόμη μικρό διαμάντι του γαλλο-αμερικανού διανοητή προστέθηκε πρόσφατα στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία του. Ο εξοικειωμένος λοιπόν αναγνώστης θα γευθεί άλλη μια φορά την ιδιαίτερη πένα του συγγραφέα, ενώ ο αμύητος έχει μια καλή ευκαιρία να τον ανακαλύψει. Το βιβλίο Τα μαθήματα των δασκάλων, απόσταγμα σοφίας στην κορύφωση μιας μακράς ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας, αναπαράγει τις διαλέξεις που έδωσε ο ακαδημαϊκός δάσκαλος ως προσκεκλημένος στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ το διάστημα 2001-2002.
Τους δασκάλους θέλει να τιμήσει ο Στάινερ, αποχαιρετώντας με συγκίνηση και ο ίδιος τη διδασκαλία, αφού την υπηρέτησε με πάθος μια ολόκληρη πεντηκονταετία σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου και κυρίως στις ΗΠΑ (Πρίνστον), στην Αγγλία (Κέιμπριτζ), στη Γαλλία (Σορβόννη και Collège de France) και στο περίφημο διδακτορικό του σεμινάριο στo Πανεπιστήμιο της Γενεύης επί 25ετία. Οχι όμως τους προσωπικούς του δασκάλους – αυτό το έχει ήδη κάνει με αριστοτεχνικό τρόπο στα αυτοβιογραφικά Errata (εκδ. Scripta, 2005), αλλά τους μεγάλους δασκάλους, αυτούς που έθεσαν τα θεμέλια του δυτικού κόσμου και στοχασμού.
Παράλληλα όμως με τις μορφές των δασκάλων το βιβλίο ανατέμνει και τιμά κυρίως το ίδιο το εγχείρημα της διδασκαλίας, της σχέσης μαθητή – δασκάλου, στην εποχή της «ανευλάβειας», όπως χαρακτηρίζει στον επίλογο την εποχή μας. Στο ερώτημα αν σήμερα αυτή η σχέση έχει ακόμη νόημα, απαντά: «Η libido sciendi, η δίψα για γνώση, η λαχτάρα για κατανόηση είναι χαραγμένη σε ό,τι καλύτερο έχει ο άνθρωπος. Οπως και η κλίση του δασκάλου. Δεν υπάρχει πιο προνομιούχο επάγγελμα».
Η αρχαία ελληνική γραμματεία κρατά αναμφισβήτητα τα πρωτεία στις αναφορές: τις πέντε αράδες στο ευρετήριο για τον Πλάτωνα και άλλες τόσες για τον Σωκράτη συναγωνίζονται μόνον οι τέσσερις αράδες για τον Χάιντεγκερ.
Εξι χρόνων ήταν ο μικρός Τζορτζ όταν ο πατέρας του και πρώτος δάσκαλος, του χάρισε την Ιλιάδα και δοκίμασε να τη διαβάσει μαζί του στη μετάφραση και στο πρωτότυπο, σε ένα επεισόδιο που έχει το βάρος μιας ιδρυτικής σκηνής. Σημειώνει στα Errata: «Ισως όλα τα υπόλοιπα να είναι απλώς μια υποσημείωση εκείνης της ώρας». Τόσο παλιά και ουσιαστική η συναναστροφή με την αρχαία ελληνική γραμματεία, θεμέλιο κάθε κλασικής παιδείας ή μάλλον απλώς παιδείας.
Σωκράτης, Ιησούς, Δάντης, Πεσόα
Στο πρώτο κεφάλαιο («Ανθεκτικές καταβολές») τον απασχολούν η στάση του Σωκράτη ως δασκάλου, οι σχέσεις με τους μαθητές του, η προφορικότητα, η έννοια και η ουσία του εγχειρήματος της διδασκαλίας. Ο παράφορος έρωτας που θα εμπνεύσει στον πανέμορφο Αλκιβιάδη θα είναι η αφορμή για να σχολιαστεί η ερωτική διάσταση της διδασκαλίας, ανέκαθεν παρούσα και λειτουργική, σήμερα συρρικνωμένη από την τάση του «πολιτικώς ορθού». Η σύγκριση Σωκράτη και Ιησού και η σχέση με τους μαθητές τους αποβαίνει γόνιμη.
Η εβραϊκή συμβολή σε όλο της το εύρος (από τον ραβίνο Ακιμπά ως τον Πάουλ Τσέλαν) κατέχει επίσης ιδιαίτερη θέση. Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, καθώς, όπως έχει πει αλλού, η μήτρα της δυτικής παιδείας είναι εβραιοελληνική. Ειδικά όμως στην παράδοση του ιουδαϊσμού η διδασκαλία κατέχει μια κεντρική θέση, είναι απόλυτα συνυφασμένη με αυτόν.
Στην τεράστια διαδρομή που διατρέχει ο συγγραφέας φωτίζει ορισμένους σταθμούς: από τον Πλωτίνο στον Δάντη και στη σχέση μαθητείας με τον Βιργίλιο, αλλά μυστηριωδώς στο ίδιο κεφάλαιο εμφιλοχωρεί και ο Φερνάντο Πεσόα, σε αυτή την ιδιαίτερη ελευθερία που αποτελεί χαρακτηριστικό της σκέψης και του ύφους του εξέχοντος συγκριτολόγου. Το εύρος των παραδειγμάτων αντλείται από όλη την ευρωπαϊκή παράδοση και τα ζεύγη δασκάλων – μαθητών αφθονούν.
Μία τελευταία παρατήρηση: μια γυναικεία παρουσία λάμπει μοναχική στο κατ’ εξοχήν ανδρικό αυτό στερέωμα, όπου η γνώση και η διδασκαλία είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών. Πρόκειται για τη μουσική ιδιοφυΐα Νάντια Μπουλανζέ, που στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα δίδαξε μουσική στη Γαλλία και στις ΗΠΑ και έγινε θρυλική μορφή στο πεδίο των μουσικών σπουδών. Και μια εξέχουσα μαθήτρια: η Χάνα Αρεντ τον απασχολεί ως μαθήτρια του Χάιντεγκερ και αναλύει τον δυνατό πνευματικό και ερωτικό δεσμό τους. Εχοντας συνείδηση της γυναικείας απουσίας στο σύμπαν της γνώσης που σκιαγραφεί, επισημαίνει με κάποια αμηχανία στον επίλογο την είσοδο των γυναικών στον κόσμο αυτόν ως μεταλλαγή της εποχής μας, για την οποία μόνο εικασίες μπορούν ακόμη να διατυπωθούν.
Mε φοιτητές σε πέντε ηπείρους
Ο τρίγλωσσος παιδιόθεν Τζορτζ Στάινερ, επιζών της εξόντωσης των ευρωπαίων εβραίων, καθώς μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη το 1940 με τον τσεχοεβραίο πατέρα του και την αυστροεβραία μητέρα του, έζησε σε πολλές χώρες και δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου («έχω φοιτητές και στις πέντε ηπείρους» γράφει). Ο Στάινερ, λοιπόν, εμβληματική μορφή του ευρωπαϊκού πολιτισμού, που θεωρούσε τη Βαβέλ ευλογία, γίνεται για λίγο και ο δικός μας ιδανικός δάσκαλος σε αυτό το γοητευτικό, διαχρονικό και διαπολιτισμικό ταξίδι.
Ο τρίγλωσσος παιδιόθεν Τζορτζ Στάινερ, επιζών της εξόντωσης των ευρωπαίων εβραίων, καθώς μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη το 1940 με τον τσεχοεβραίο πατέρα του και την αυστροεβραία μητέρα του, έζησε σε πολλές χώρες και δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου («έχω φοιτητές και στις πέντε ηπείρους» γράφει). Ο Στάινερ, λοιπόν, εμβληματική μορφή του ευρωπαϊκού πολιτισμού, που θεωρούσε τη Βαβέλ ευλογία, γίνεται για λίγο και ο δικός μας ιδανικός δάσκαλος σε αυτό το γοητευτικό, διαχρονικό και διαπολιτισμικό ταξίδι.
Η κυρία Οντέτ Βαρών-Βασάρ διδάσκει Ιστορία στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Το βιβλίο της «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων» είναι υπό έκδοσιν (εκδ. Εστία, 2012).
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
