Η άγνωστη ιστορία των Κρατικών Βραβείων

Η απονομή του Μεγάλου Βραβείου Λογοτεχνίας στον δηλωμένο αρνητή των βραβείων Ντίνο Χριστιανόπουλο κυριάρχησε στις συζητήσεις για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας του 2011. Οφειλε να τον βολιδοσκοπήσει η επιτροπή προτού αποφασίσει; διερωτώνται ορισμένοι. Μην πάει χαμένο το βραβείο και το χρηματικό έπαθλο των 5.700 ευρώ…

«Θεωρήσαμε ανάρμοστο να μπούμε σε οποιαδήποτε διαδικασία συνδιαλλαγής» απάντησε όταν του θέσαμε το ερώτημα ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής Νίκος Δαββέτας. «Δεν απασχόλησε την κριτική επιτροπή αν ο βραβευθείς θα δεχόταν ή όχι το βραβείο αλλά αν η Πολιτεία όφειλε να τον τιμήσει – και η επιτροπή έκρινε ότι όφειλε. Στη διακριτική του ευχέρεια ήταν να το αποδεχθεί ή όχι και η αντίδρασή του είναι καλοδεχούμενη». Ψύχραιμη απόφαση μιας κριτικής επιτροπής η οποία έχει συγκεντρώσει την αποδοχή του λογοτεχνικού κόσμου, όπως και ο προοδευτικός νόμος του 2010 για τα Κρατικά Βραβεία, ο οποίος ενσωματώνει πάγια αιτήματα για εκσυγχρονισμό, διαφάνεια και αξιοπιστία.

Η συγκυρία ενδείκνυται για να προχωρήσουμε από την επικοινωνιακά αβανταδόρικη παραφιλολογία των βραβείων στη νηφάλια αποτίμηση της θέσης τους στη λογοτεχνική μας ιστορία. Οι ίντριγκες και οι πιέσεις, τα στοιχήματα, οι λογοτεχνικοί και εκδοτικοί διαγκωνισμοί δεν θα σταματήσουν. Παρά τις πύρινες καταγγελίες στο παρελθόν για μεροληψία και μαγειρέματα, πνεύμα συντεχνίας και πολιτικές σκοπιμότητες, συντηρητισμό και έλλειμμα κριτικής ευαισθησίας, ο θεσμός αποδεικνύεται ανθεκτικός και διατηρεί την αίγλη του: όσοι αρνήθηκαν τα βραβεία αριθμούνται ακριβώς στα δάχτυλα του ενός χεριού και στη διάρκεια της ιστορίας του πολλοί από τους σαρκαστικότερους επικριτές του κατέληξαν να τον υπηρετούν ως μέλη κριτικών επιτροπών.

Ο θεσμός γεννιέται – κατά σύμπτωση – την ίδια χρονιά με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο. Ξεχασμένη από το αρμόδιο υπουργείο Πολιτισμού αλλά και από πολλούς μελετητές είναι η πρώτη, προπολεμική, περίοδος των βραβείων, τα οποία θεσπίζονται το 1931 με νόμο που υπογράφει ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου. Οκτώ χρόνια μεσολαβούν ως την πρώτη απονομή το 1939. Για «περιπέτεια των λογοτεχνικών βραβείων» γράφει ο Πέτρος Χάρης στη «Νέα Εστία». Η πρώτη από πολλές… Επειτα ήρθαν ο πόλεμος και ο Εμφύλιος. Τα σχέδια της Πολιτείας για ενίσχυση των ελληνικών γραμμάτων μπήκαν στο συρτάρι. Τα βραβεία επανέρχονται το 1956 με υπουργική απόφαση του υπουργού Παιδείας Πέτρου Λεβαντή. Γεώργιος Ζώρας, Λίνος Πολίτης, Κ. Θ. Δημαράς, Βάσος Βαρίκας, Αλκης Θρύλος, Ανδρέας Καραντώνης, θρύλοι της νεοελληνικής κριτικής, απαρτίζουν την πρώτη επιτροπή. Δίνουν το Α’ βραβείο ποίησης στον Νικηφόρο Βρεττάκο, αλλά δεν απονέμουν Α’ Βραβείο για το μυθιστόρημα. Το Β΄Βραβείο δίνεται στον πρωτοεμφανιζόμενο Νίκο Κάσδαγλη για τα Δόντια της μυλόπετρας.

Το 1971, μεσούσης της δικτατορίας, ιδρύεται το υπουργείο Πολιτισμού και τα λογοτεχνικά βραβεία αλλάζουν στέγη. Τα τεκμήρια για την πορεία των βραβείων στον χρόνο είναι φτωχά. Στο υπουργείο Παιδείας και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους δεν βρίσκονται αρχεία. Ενας μεταλλικός φοριαμός στη Διεύθυνση Γραμμάτων του υπουργείου Πολιτισμού περιέχει έγγραφα που αφορούν τα βραβεία μετά το 1971, ένα αρχείο ελλιπές, από το οποίο απουσιάζουν για πολλά έτη στοιχεία βασικά: συνθέσεις των επιτροπών, τελικές εισηγήσεις και κυρίως πρακτικά των συνεδριάσεών τους.

Το 1981 ο ποιητής και μελετητής Νάσος Βαγενάς δεν αποδέχθηκε το Β΄ Βραβείο δοκιμίου «διότι η επιτροπή δεν ήταν στο ύψος των κριτικών περιστάσεων». Κύρος σε μία βράβευση δίνουν τρεις παράγοντες, μας εξηγεί: «Η λογοτεχνική αξία του βραβευόμενου βιβλίου, η κριτική ικανότητα των βραβευόντων και η σοβαρότητα της εργασίας των μελών της κριτικής επιτροπής». Αδιαμφισβήτητοι μάρτυρες για την τρίτη παράμετρο είναι τα πρακτικά των συνεδριάσεων των επιτροπών.

Πρακτικά λιτά αλλά αποκαλυπτικά

Ανεπαρκή, λιτά και αποσπασματικά, τα διαθέσιμα πρακτικά της τελευταίας εικοσαετίας είναι παρ’ όλα αυτά αποκαλυπτικά. Μαρτυρούν ποιοι κριτές συμμετέχουν και ποιοι απουσιάζουν, ποιοι εργάζονται συστηματικά, πώς τεκμηριώνουν τις προτάσεις τους. Για λόγους «αναφανδόν συναισθηματικούς» δίνει την ψήφο του σε τελική ψηφοφορία για το μυθιστόρημα καθ’ όλα έγκριτος συγγραφέας και κριτικός. Λίγα χρόνια νωρίτερα καταξιωμένος πεζογράφος αρνείται να αιτιολογήσει τις επιλογές του γράφοντας σε επιστολή του ότι δεν χρειάζεται να δώσει εξετάσεις σε εκείνον που του ανέθεσε το έργο του κριτή. Νεοελληνιστές παραδίδουν κατάλογο των επιλογών τους συνοδευόμενο από μικρές πραγματείες για το είδος που κρίνουν. Επιμελείς κριτικοί παρουσιάζουν την εκδοτική παραγωγή τού υπό κρίσιν έτους με μεγάλη οξυδέρκεια συντάσσοντας μια σελίδα λογοτεχνικής ιστορίας.

Στη διάρκειά της η ιστορία των Κρατικών Βραβείων αποτυπώνει όχι μόνο τις αισθητικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα αλλά και τις κοινωνικές αλλαγές και τις πολιτικές περιπέτειες. Το υλικό στον Τύπο είναι άφθονο, σε αρκετές περιπτώσεις όμως η πρόσληψή τους γίνεται μέσα από ιδεολογικό πρίσμα. Για την αμερόληπτη αποτίμησή τους είναι απαραίτητο να ανασυνθέσουμε την ιστορία τους από τις πρωτογενείς πηγές, αρκεί να βρεθούν τα αρχεία… όσα δεν έχουν χαθεί ή δεν κατέληξαν στα σκουπίδια σε κάποια μετακόμιση ή δεν έχουν καταστραφεί, όπως εικάζεται, σε πρόσφατη πλημμύρα της αποθήκης του υπουργείου Πολιτισμού.

πότε & που:
Τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας του 2011 για τη λογοτεχνική παραγωγή του 2010 θα απονεμηθούν στο Μουσείο Μπενάκη (κτίριο οδού Πειραιώς 138) αύριο, Δευτέρα 30 Απριλίου, στις 7.00 μ.μ.