Στο Χαιδάρι λειτουργεί εδώ και σχεδόν τέσσερις δεκαετίες ένας ελάχιστα γνωστός στο ευρύ κοινό χώρος που προσφέρει απλόχερα τις υπηρεσίες του στους κατοίκους της γκρίζας αυτής πόλης. Ο λόγος για τον Βοτανικό Κήπο Ιουλίας και Αλεξάνδρου Διομήδους, που οφείλει την ύπαρξή του στο όραμα και στο κληροδότημα του Αλέξανδρου Διομήδη, ο οποίος διέθεσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με σκοπό τη δημιουργία ενός βοτανικού κήπου. Η δημιουργία του κοινωφελούς ιδρύματος, το 1952, σηματοδότησε την έναρξη της υλοποίησης του στόχου αυτού. Το 1961, παραχωρήθηκε στο ίδρυμα από το υπουργείο Γεωργίας δασική έκταση 1.860 στρεμμάτων στο Χαϊδάρι, στις βόρειες πλαγιές του όρους Αιγάλεω, επί της Ιεράς οδού, μόλις 8 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας. Βασικός όρος του Δημοσίου για την παραχώρηση αυτή ήταν η διατήρηση του δασικού χαρακτήρα της περιοχής.
Ετσι κατά τη διαμόρφωση του κήπου – που έγινε με βάση τα σχέδια της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου H. Hammerbacher – υλοτομήθηκε περιορισμένος αριθμός πεύκων, κυπαρισσιών και άλλων δασικών ειδών. Μέχρι και σήμερα στο καλλιεργημένο τμήμα του κήπου συνυπάρχουν και αναπτύσσονται δίπλα δίπλα αυτοφυή δασικά και καλλιεργούμενα είδη. Η συνύπαρξη αυτή της αυτοφυούς βλάστησης με τα καλλιεργούμενα φυτά αποτελεί σπάνια περίπτωση βοτανικού κήπου σε παγκόσμιο επίπεδο. O κήπος άνοιξε τις πύλες του στο κοινό το 1975. Εκτοτε έχουν γίνει αρκετές συμπληρωματικές εργασίες διαμόρφωσης ώστε να λάβει τη σημερινή μορφή του. Με το πέρασμα του χρόνου η συλλογή έφτασε να περιλαμβάνει περισσότερα από 3.000 φυτικά είδη και υποείδη.
Ο βοτανικός κήπος χωρίζεται σε δύο μεγάλα τμήματα. Το καλλιεργημένο τμήμα, με έκταση περίπου 200 στρέμματα και τα φυσικά οικοσυστήματα, που καταλαμβάνουν περίπου 1.660 στρέμματα. Εκτός από τα δάση χαλεπίου πεύκης, εμπλουτισμένα με τραχεία πεύκη και κυπαρίσσια, στα φυσικά οικοσυστήματα περιλαμβάνονται φρύγανα, μακκί, καθώς και εξάρσεις ασβεστολιθικών βράχων που φιλοξενούν πλούσια χασμοφυτική χλωρίδα. Στα φυσικά αυτά οικοσυστήματα, εκτός από τα περίπου 600 φυτικά taxa (είδη και υποείδη φυτών) που αυτοφύονται εκεί, υπάρχει και μεγάλη ποικιλότητα ζωικών ειδών. Μια και η παρέμβαση του ανθρώπου στο τμήμα αυτό είναι μηδαμινή, τα οικοσυστήματα βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση. Σημαντική ένδειξη για αυτό είναι η παρουσία πληθυσμών ανώτερων θηρευτών, όπως αρπακτικά πουλιά, αφού αυτοί είναι οι πιο ευάλωτοι στις όποιες διαταραχές των οικοσυστημάτων.
Τα 200 στρέμματα του καλλιεργημένου τμήματος είναι διαρθρωμένα σε επιμέρους τμήματα, που το καθένα εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό.
1.Ο δενδρώνας
Τον συναντά ο επισκέπτης εμπρός και δεξιά από την κεντρική είσοδο του κήπου. Εδώ μπορεί να γνωρίσει κάποιος ξυλώδη φυτά, δηλαδή δέντρα και θάμνους, ταξινομημένα ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή από όπου κατάγονται. Αξίζουν προσοχής τα πολυάριθμα είδη καλλιστήμονα και ακακίας φυτεμένα στο τμήμα με είδη της Ωκεανίας, η βορειοαμερικανική σεκόια, πιθανόν το υψηλότερο δέντρο του κόσμου, με το ύψος κάποιων δέντρων σε φυσικές συστάδες στην Καλιφόρνια να φτάνει ή και να ξεπερνά τα 120 μ., η χρυσόφυλλη ελιά της Αφρικής, ο ιαπωνικός σφένδαμνος Acer palmatum που το φύλλωμά του αποκτά ένα βαθύ κιτρινοκόκκινο χρώμα το φθινόπωρο, καθώς και η σκληθρόφυλλη βελανιδιά ή λατζιά στο τμήμα των μεσογειακών ειδών, εθνικό δέντρο της Κύπρου, έμπνευση του ποιητή Λεωνίδα Μαλένη για τον στίχο «χρυσοπράσινο φύλλο ριγμένο στο πέλαγο». Στη ΝΔ πλευρά του δενδρώνα, στα όριά του με το φυσικό οικοσύστημα του κήπου, η αλέα με τις κουτσουπιές προσφέρει μια μοναδική εμπειρία την άνοιξη!
Αξίζει να επισκεφτείτε Στον δενδρώνα μην παραλείψετε να θαυμάσετε το «δάσος» με τις ραγώδεις γιούκες (Yucca baccata), στον τομέα της Βόρειας και Κεντρικής Αμερικής, τους κέδρους (Cedrus atlantica), αλλά και τον ενδημικό του ΝΑ Αιγαίου και της ΝΔ Τουρκίας φοίνικα του Θεόφραστου, γνωστό από τα φοινικοδάση της Κρήτης.
2.Ιστορικά φυτά
Αριστερά από την κεντρική είσοδο βρίσκεται το τμήμα ιστορικών φυτών, μοναδικό σε ολόκληρο τον κόσμο. Εδώ φιλοξενούνται φυτά που αναφέρονται σε κείμενα της αρχαιότητας ή στη Βίβλο. Πολλά από τα είδη αυτά είναι συνυφασμένα με την ελληνική μυθολογία, ενώ άλλα είχαν συγκεκριμένες φαρμακευτικές – και όχι μόνο – χρήσεις στην αρχαιότητα. Eνα παρτέρι με ολάνθιστους νάρθηκες στην κορυφή του λόφου εντυπωσιάζει τον επισκέπτη κάθε άνοιξη. Πρόκειται για πολυετές ποώδες φυτό, τα ανθικά στελέχη του οποίου χρησιμοποιούνταν για την επίδεση σπασμένων μελών, αφού είναι πολύ ανθεκτικά και παράλληλα πολύ ελαφριά. Στη μυθολογία αναφέρεται πως ο Προμηθέας όταν έκλεψε τη φωτιά από τον θεό Ηφαιστο για να τη δώσει στους θνητούς την έκρυψε στο ανθικό στέλεχος του νάρθηκα, αφού έχει την ιδιότητα το σπογγώδες εσωτερικό τμήμα του να καίγεται πολύ αργά, ενώ το εξωτερικό να μην καίγεται. Η ιδιότητα αυτή έβρισκε εφαρμογή σε πολλές πτυχές της ζωής των αρχαίων, όταν χρειαζόταν να μεταφερθεί ή να διατηρηθεί η φωτιά για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Μια τέτοια εφαρμογή ήταν οι φρυκτωρίες. Ο νάρθηκας είναι ένα πολύ όμορφο φυτό. Τα ανθικά στελέχη του μπορούν να φτάσουν ακόμη και τα 3-4 μέτρα, ενώ φέρουν πάμπολλα κατακίτρινα λουλούδια που τα επισκέπτονται λογιών λογιών έντομα. Λίγο πιο κάτω θα συναντήσει κάποιος το κώνειο, από το οποίο παραγόταν το ομώνυμο δηλητήριο, που χρησιμοποιούνταν για εκτελέσεις στην αρχαία Αθήνα, με γνωστότερο θύμα όλων τον φιλόσοφο Σωκράτη. Η ελιά δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από τα ιστορικά φυτά. Σύμφωνα με τη μυθολογία, υπήρξε το δώρο της θεάς Αθηνάς στους πολίτες της Αθήνας. Ο κότινος, το στεφάνι από κλαδάκια αγριελιάς, ήταν η ύψιστη τιμή για τους ολυμπιονίκες. Μάλιστα οι ελιές του τμήματος αυτού έχουν δημιουργηθεί από πολλαπλασιαστικό υλικό που προήλθε από την ιστορική ελιά του Πλάτωνα, προτού καταστραφεί από διερχόμενο λεωφορείο τη δεκαετία του 1970.
3.Ο ανθώνας
Συνεχίζοντας ανατολικά ανοίγεται μπρος στον επισκέπτη ο ανθώνας. Είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό τμήμα του κήπου, μια και εδώ καλλιεργούνται καλλωπιστικά κυρίως φυτά, πολλά από αυτά με πλούσια ανθοφορία. Η επιλογή τους έχει γίνει ανάλογα με την περίοδο άνθησης, ώστε καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους να υπάρχουν πολύχρωμα λουλούδια στο τμήμα αυτό. Η άνοιξη φυσικά είναι η καλύτερη εποχή για να θαυμάσει κάποιος ανθισμένα φυτά. Στο τέλος του χειμώνα κάνουν την εμφάνισή τους τα λουλούδια της αστεροειδούς μανώλιας, πάλλευκα πάνω στα γυμνά κλαδιά της. Τίποτα δεν θα μπορούσε να αναγγείλει καλύτερα τον ερχομό της άνοιξης στον χώρο αυτό. Οι ίριδες είναι από τα λίγα φυτά που ανθίζουν σε όλα τα χρώματα. Λίγο αργότερα ακολουθούν οι τριανταφυλλιές. Εκτός από τα καλλιεργούμενα υβρίδια που όλοι γνωρίζουμε αξίζει να θαυμάσει κάποιος και τις άγριες τριανταφυλλιές που γεμίζουν με απλά μικρά άνθη την άνοιξη ή το καλοκαίρι και κατακόκκινους καρπούς το φθινόπωρο. Ανάμεσά τους και μία ασιατική που έχει σκαρφαλώσει μέχρι τα ψηλότερα κλαδιά ενός γλαυκού κυπαρισσιού, κάνοντάς το να φαίνεται ντυμένο με λευκά αστεράκια όταν ανθίζει. Σε μία από τις πέργκολες αναπτύσσεται εδώ και πολλές δεκαετίες μια ιαπωνική γλυτσίνα (Wisteria floribunda). Οι μακριές ταξιανθίες της φτάνουν τα 80 εκ., σχηματίζοντας έναν «καταρράκτη» σε τόνους του ιώδους. Οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ και γύρη, επικονιάζοντας άθελά τους τα λουλούδια. Οι παιωνίες, που αντιπροσωπεύονται στην ελληνική χλωρίδα με αρκετά διαφορετικά είδη και υποείδη, δεν θα μπορούσαν να λείπουν. Στον ανθώνα φιλοξενούνται πολλά είδη και καλλιεργητικές ποικιλίες, κυρίως ασιατικής προέλευσης.
Οι διπλανθείς ποικιλίες σε τόνους του λευκού, ρόδινου ή πορφυρού μοιάζουν να είναι βγαλμένες από την περίοδο του ρομαντισμού. Λίγα άνθη αγγίζουν την «τελειότητα» εκείνων της παιωνίας. Η μεγανθής μανώλια στολίζεται τον Μάιο με λίγα σχετικά, αλλά, όπως λέει και το όνομά της, πολύ μεγάλα εύοσμα υπόλευκα άνθη. Οι πολυάριθμες λίμνες φιλοξενούν αρκετά υδρόβια ή υδρόφιλα φυτά. Μεταξύ αυτών και τα νούφαρα, που ασκούν την ακαταμάχητη έλξη τους το καλοκαίρι, όταν ανθίζουν σε καθημερινή σχεδόν βάση. Η μικροσκοπική φακή του νερού κεντρίζει το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Καλύπτοντας ολοκληρωτικά την επιφάνεια του νερού μερικών λιμνών τις κάνει να μοιάζουν με χλοοτάπητα.
Αξίζει να δείτε Λίμνες Στον ανθώνα υπάρχουν συνολικά 25 λίμνες. Βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα και είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να υπάρχει συνεχόμενη ροή από τη μία στην άλλη. Κάννα Τρία μεγάλα παρτέρια φιλοξενούν τρεις διαφορετικές καλλιεργητικές ποικιλίες κάννας σε τρία διαφορετικά χρώματα: κίτρινο, κόκκινο και πορτοκαλί. Η πλούσια ανθοφορία τους το καλοκαίρι, σε συνδυασμό με το ύψος τους και τη μεγάλη έκταση των παρτεριών, ελκύει το μάτι του επισκέπτη. Χειμωνανθός Ανθίζει καταμεσής του χειμώνα. Τα άνθη του μπορεί να μην είναι τα πιο εντυπωσιακά, το άρωμά τους όμως την «γκρίζα» εποχή του έτους σίγουρα
είναι μεθυστικό. Μπαμπού Εντυπωσιακό στοιχείο του κήπου είναι η συστάδα με τα μπαμπού που βρίσκονται στη νότια πλευρά του ανθώνα.
4.Οικονομίκα φυτά
Στο τμήμα οικονομικών φυτών καλλιεργούνται είδη που προσφέρουν διάφορα προϊόντα στον άνθρωπο, όπως είναι φρούτα και λαχανικά, ξυλεία, ίνες, βαφές, ρητίνες, κόμμεα, αρώματα, αρτύματα κ.ο.κ. Ενα από τα ομορφότερα σημεία του κήπου είναι η λίμνη με τον λωτό των Αιγυπτίων, που στην πραγματικότητα δεν έχει καμία σχέση με λωτό ούτε με την Αίγυπτο, αφού κατάγεται από την τροπική Ασία. Πρόκειται για ένα φυτό ιερό για τους ινδουιστές και τους βουδιστές. Τα αμυλούχα ριζώματά του χρησιμοποιούνται για την παρασκευή αλευριού, ενώ τα νεαρά φύλλα και τα σπέρματά του είναι επίσης εδώδιμα. Τα άνθη του, που εμφανίζονται το καλοκαίρι, για λίγες μόλις εβδομάδες, είναι από τα ομορφότερα σε ολόκληρο το φυτικό βασίλειο. Οι καρποί χρησιμοποιούνται σε συνθέσεις αποξηραμένων φυτών. Στο τμήμα αυτό μπορεί να δει κάποιος την καμφορά, ένα δέντρο συγγενικό με την κανέλα, από όπου παρασκευάζεται το γνωστό εντομοαπωθητικό. Ωστόσο η καμφορά έχει και φαρμακευτικές χρήσεις. Στην Ανατολική Ασία, από όπου κατάγεται, σεντούκια ή άλλα έπιπλα φύλαξης υφασμάτων κατασκευάζονται από ξύλο καμφοράς ώστε ποτέ να μη δημιουργείται πρόβλημα από τον σκόρο. Δίπλα της βρίσκεται ένα αφρικανικό είδος ακακίας (Acacia seyal), που μας προμηθεύει με το αραβικό κόμμι (φυσικός πολυσακχαρίτης).
5.Φαρμακευτικά φυτά
Στα ευρέως γνωστά και ως βότανα, τα φαρμακευτικά φυτά, είναι αφιερωμένο ένα ξεχωριστό τμήμα. Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει πολλά ιθαγενή βότανα της Ελλάδας, όπως είναι η δάφνη, η φασκομηλιά, το θυμάρι, το θρούμπι, το τίλιο, η ιπποκαστανιά, ο μανδραγόρας, το μελισσόχορτο, η λαδανιά, το δίκταμο, η εφέδρα, η μπελαντόνα ή το βαλσαμόχορτο. Εδώ φιλοξενούνται όμως και φαρμακευτικά φυτά καταγόμενα από άλλες γεωγραφικές περιοχές. Ανάμεσά τους η Aloe vera, που δεν χρειάζεται συστάσεις, η ρετσινολαδιά, το τζίντζερ και η μαντζουράνα.
Ο βοτανικός κήπος προσφέρει και σημαντικό εκπαιδευτικό έργο. Εκτός από τους χιλιάδες μαθητές που ξεναγούνται στον χώρο κάθε χρόνο, ή τις ερευνητικές εργασίες που εκπονούνται εδώ, το συστηματικό τμήμα παρέχει έναν θησαυρό γνώσεων σε όποιον ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα για τις φυλογενετικές σχέσεις των φυτών, δηλαδή την εξελικτική τους πορεία, καθώς και την ταξινόμησή τους. Ξεκινώντας από τα βρυόφυτα, τα πτεριδόφυτα και τα γυμνόσπερμα η διαδρομή καταλήγει στα μονοκοτυλήδονα, περνώντας προηγουμένως από τις πολλές ομάδες των δικοτυλήδονων. Ενα από τα αρχαιότερα είδη γυμνοσπέρμων είναι η Ginkgo biloba. Θεωρείται ζωντανό απολίθωμα, αφού εμφανίστηκε περίπου πριν από 300 εκατ. χρόνια και κατάφερε να επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας σε μια μικρή περιοχή της ΝΑ Κίνας. Είναι ο μοναδικός ζωντανός αντιπρόσωπος μιας ολόκληρης ομάδας φυτών. Για τους βοτανικούς έχει ιδιαίτερη αξία, μια και μελετώντας την μπορούν να εξαγάγουν πολλά συμπεράσματα για τα φυτά περασμένων γεωλογικών εποχών. Το φυτό αυτό καλλιεργείται ως καλλωπιστικό, ιδιαίτερα σε αστικά κέντρα λόγω της αντοχής του στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Τα φύλλα του χρησιμοποιούνται για την παρασκευή φαρμάκων που βοηθούν στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Πολιτισμοί της Απω Ανατολής το θεωρούν ιερό φυτό.
Ο κήπος διαθέτει και ένα μικρό θερμοκήπιο που όμως δεν είναι επισκέψιμο. Σε αυτό καλλιεργούνται τροπικά φυτά, που απαιτούν υψηλές θερμοκρασίες και ατμοσφαιρική υγρασία, καθώς και παχύφυτα που απαιτούν υψηλές θερμοκρασίες, αλλά χαμηλή ατμοσφαιρική υγρασία. Το ζαχαροκάλαμο, ο πάπυρος, το πιπέρι, διάφορα είδη αλόης, αθάνατου, καθώς και κάκτοι είναι μόνο μερικά από αυτά.
Πώς όμως συντηρούνται όλα αυτά τα τμήματα ώστε να μπορεί ο καθένας από εμάς να επισκεφτεί τον κήπο για να κάνει μια βόλτα στη φύση ή για να γνωρίσει από κοντά φυτά προερχόμενα από ολόκληρη τη γη; Ο Βοτανικός Κήπος είναι ΝΠΙΔ (νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου). Χρηματοδοτείται από δικά του κονδύλια και από δωρεές, και δεν λαμβάνει καμία κρατική οικονομική ενίσχυση. Η εικόνα του κήπου είναι εντυπωσιακή, μολονότι τόσο το προσωπικό όσο και τα μέσα είναι περιορισμένα. Και αυτό οφείλεται στην αυταπάρνηση κάποιων ανθρώπων που εργάζονται συστηματικά και με μεράκι. Αξίζει να τον επισκεφτείτε όλες τις εποχές του χρόνου. Θα σας προσφέρει χαρά και γνώσεις.
Φάρμακο ή φαρμάκι; Πολλά από τα φαρμακευτικά φυτά είναι ιδιαίτερα δηλητηριώδη. Τρανταχτά παραδείγματα είναι το κώνειο, η ρετσινολαδιά ή ο ίταμος. Ο Παράκελσος, ήδη από τον 16ο αι., διατύπωσε την άποψη πως «όλα τα πράγματα είναι δηλητήρια – η δόση και μόνο καθορίζει αν κάτι είναι ή δεν είναι δηλητήριο», δηλαδή η δόση καθορίζει την τοξικότητα. Ισως δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, πως ετυμολογικά το φάρμακο και το φαρμάκι προέρχονται από την ίδια ρίζα.
Πόλος έλξης για επιστήμονες Η Ελλάδα έχει την πλουσιότερη χλωρίδα σε σχέση με την έκτασή της, σε όλη την Ευρώπη. Πολλά από τα είδη είναι ενδημικά, απαντώνται δηλαδή μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές της χώρας μας και πουθενά αλλού στον κόσμο – προστατεύονται μάλιστα από διεθνείς συμβάσεις. Στον κήπο, ανάμεσα στις ρωγμές των βράχων (χασμόφυτα), συναντά κανείς αρκετά από αυτά τα είδη.Τα φρυγανικά οικοσυστήματα (αυτά, δηλαδή, που επιβιώνουν στις πιο ξερές περιοχές) φιλοξενούν πλήθος τέτοιων ειδών και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Βοτανικοί από ολόκληρο τον κόσμο, δηλαδή επιστήμονες που μελετούν τα φυτά, επισκέπτονται τον βοτανικό κήπο του Διομήδους και τα συστήματα αυτά, για να δουν τα σπάνια φυτικά είδη στο φυσικό τους περιβάλλον.
Μέσα από την Ιστορία Στο τμήμα ιστορικών φυτών καλλιεργείται, μεταξύ άλλων, η άκανθα (Acanthus mollis), που τα φύλλα της διακοσμούν τα κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα, η σκιλλοκρεμμύδα (Urginea maritima), που κρεμάμε πάνω από τις πόρτες μας για γούρι, έθιμο πανάρχαιο που ακολουθούσε και ο σπουδαίος Πυθαγόρας, και η αφιερωμένη στην Αφροδίτη μυρτιά, που με τα κλαδιά της η θεά κάλυψε το γυμνό σώμα της όταν βγήκε από τη θάλασσα.
Πότε και πώς θα πάτε
Ωρες: Ο κήπος είναι επισκέψιμος καθημερινά 8 π.μ. – 2 μ.μ., Σαββατοκύριακα και αργίες 10 π.μ. – 3 μ.μ. Κλειστός παραμένει ανήμερα τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, την Καθαρά Δευτέρα, τη Μεγάλη Παρασκευή, την Κυριακή του Πάσχα, την Πρωτομαγιά και από 15 Ιουλίου ως 31 Αυγούστου.
• Γκρουπ επισκεπτών γίνονται δεκτά μόνον έπειτα από συνεννόηση. Τηλέφωνο επικοινωνίας: 210 5811.557.
Εισιτήριο: Δεν υπάρχει κάποιο χρηματικό αντίτιμο για την είσοδο, οι δωρεές ωστόσο είναι ευπρόσδεκτες.
Διεύθυνση: Βρίσκεται επί της Ιεράς οδού. Κεντρική είσοδος: Ιερά οδός 403, Χαϊδάρι.
Λεωφορεία: Για την προσέλευση: Α15 και Β16 (στάση Δαφνί), Α16 και Γ16 (στάση Διομήδειος), 801 (στάση Διομήδειος) και 803 (στάση Δαφνί).
• Στην κεντρική είσοδο υπάρχει ενημερωτική πινακίδα με τις οδηγίες και τους κανονισμούς.
