Η οικονομική κρίση έφερε μια δυσάρεστη και απότομη αλλαγή στη ζωή όλων μας. Οι περισσότεροι όπως ήταν αναμενόμενο εμφάνισαν στεναχώρια, άγχος και κατάθλιψη. Σαν ψυχίατρος διέκρινα αυτές τις ψυχολογικές αντιδράσεις, όχι μόνο σε αυτούς που έρχονται να με συμβουλευτούν, αλλά και σε όλον τον κόσμο που ζει και κινείται γύρω μας.
Οι επιπτώσεις άρχισαν από τους άντρες, 40-60 περίπου ετών, που ήταν οι περισσότερο εκτεθειμένοι σε επιχειρήσεις και δάνεια. Ο βίαιος επαναπροσδιορισμός της οικονομίας, τους άφησε γυμνούς, αφ’ ενός προς το εργασιακό τους περιβάλλον, αφ’ ετέρου προς την οικογένειά τους. Και αυτό γιατί στην κοινωνία μας, πιο εύκολα δικαιολογείται μια γυναίκα χωρίς δουλειά, παρά ένας άντρας, στους ώμους του οποίου, καλώς ή κακώς ακόμα πέφτει το βάρος της οικογενειακής οικονομικής αποκατάστασης.
Στην αρχή της κρίσης είδα στελέχη επιχειρήσεων, να παθαίνουν κατάθλιψη, όταν έχαναν την δουλειά τους και συνειδητοποιούσαν, ότι δεν υπάρχουν πια διαθέσιμες θέσεις γι’ αυτούς, σε άλλες παρεμφερείς επιχειρήσεις. Γνώρισα σοβαρούς ανθρώπους, οι οποίοι προσπαθούσαν να αποκρύψουν το γεγονός της απόλυσής τους από την οικογένειά τους. Βλέποντας το αδιέξοδο μπροστά τους παρέλυσαν. Αισθανόταν τέτοια ντροπή, αλλά και υπευθυνότητα προς την οικογένεια, που αρνιόταν πεισματικά την επίσημη παραδοχή της ανεργίας τους.
Σε αυτή την ηλικιακή ομάδα ανήκουν και οι περισσότεροι αυτόχειρες. Άντρες, οι οποίοι όχι μόνο αισθανόταν άχρηστοι, αλλά κυρίως υπεύθυνοι. Η προσπάθεια ελαχιστοποίησης της προσωπικής τους υπευθυνότητας και η μετατόπιση της ευθύνης σε μια ομαδική, εθνική, ή ακόμα καλύτερα οικουμενική κρίση, απαλλάσσει το άτομο από το βάρος των ενοχών του. Δίνει στην κρίση μια διάσταση γενικευμένου πολέμου, μέσα στον οποίο όχι μόνο χάνεται η ατομικότητα, αλλά και διακινούνται ατομικά προστατευτικά αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος σταματά την αυτομομφή που τον οδηγεί σε κατάθλιψη και προσπαθεί να προφυλάξει τον εαυτό του και αυτούς που προστατεύει, την οικογένειά του δηλαδή, από επερχόμενα μεγαλύτερα δεινά. Είναι γνωστό άλλωστε ότι στον πόλεμο δεν υπάρχει κατάθλιψη.
Τα επόμενα θύματα της οικονομικής κρίσης, εμφανίστηκαν μέσα από την ηλικιακή ομάδα των 30-40. Μάλιστα σε αυτή την ομάδα πλέον, η πρωτοκαθεδρία των ανδρών άρχισε να μειώνεται. Το πρόβλημα αυτής της ομάδας ήταν ότι, μόλις είχε αρχίσει να συμμετέχει στο πάρτι της ανάπτυξης και της ατομικής ευφορίας, συνειδητοποιούσε ότι η γιορτή έφτανε στο τέλος της. Καριέρες που μόλις απογειωνόταν, έβλεπαν να χάνουν το σημείο στήριξης, καθότι συρρικνωνόταν δραστικά ο επιχειρηματικός τους κλάδος. Ατομικοί ή οικογενειακοί προϋπολογισμοί και σχεδιασμοί ζωής, τιναζόταν στον αέρα. Και το χειρότερο ήταν ότι δεν φαινόταν στον ορίζοντα, εύκολη και προσιτή εναλλακτική λύση.
Το νεαρό της ηλικίας οδήγησε κάποιους σε δραματικές αλλαγές στον προσανατολισμό της ζωής τους. Άλλοι μετανάστευσαν, ενώ άλλοι μετοίκησαν στην επαρχία. Κινήσεις βέβαια, που ενώ ακούγονται σαν τυχοδιωκτικές στις μέρες μας, όμως ήταν απόλυτα φυσικές στις προηγούμενες γενιές. Αυτή ακριβώς ήταν και η προτροπή μου, σε όσους με συμβουλεύτηκαν: «Όλοι οι μεγάλοι ευεργέτες του έθνους μας, με τα σημερινά δεδομένα, υπήρξαν τυχοδιώκτες. Οι βιογραφίες των περισσοτέρων επιτυχημένων οικονομικά ατόμων παγκοσμίως, διέπονται από το πνεύμα των ρηξικέλευθων επιχειρηματικών κινήσεων και των τυχοδιωκτικών μεταναστεύσεων.»
Επομένως την σημερινή οικονομική κρίση, οι άνθρωποι αυτοί μπορούν αντί για καταστροφική, να την θεωρήσουν σαν ευκαιρία. Γιατί τους εξαναγκάζει σε κινήσεις, που μπορεί να αποδειχτούν μακροχρόνια, εξαιρετικά επιτυχημένες. Κινήσεις, τις οποίες η μαλθακότητα της εύκολης ευημερίας, θα τους είχε αποτρέψει ακόμα και να τις είχαν φανταστεί για τον εαυτό τους.
Άλλωστε στο ηλικιακό αυτό φάσμα, όπως βέβαια και στις μικρότερες ηλικίες, υπάρχει κρυμμένο δυναμικό θάρρους, θράσους και αγάπης για την περιπέτεια. Η κρίση λοιπόν, μας δίνει μια πραγματική ευκαιρία να σχεδιάσουμε και να πραγματοποιήσουμε, αληθινά περιπετειώδεις διαδρομές ζωής.
Αργότερα χρονικά, η κρίση επηρέασε και τις δυο ακραίες ηλικιακές ομάδες. Οι μεν ηλικιωμένοι, έχοντας την φυσική ευαισθησία στην ανάπτυξη κατάθλιψης, παρουσιάζουν όλο και συχνότερα συμπτώματα κατάθλιψης. Η έλλειψη εναλλακτικών απασχολήσεων, τους οδηγεί στα δίχτυα της τρομολάγνας πληροφόρησης από τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Ο βομβαρδισμός τους από αρνητικές και καταστροφολογικές ειδήσεις εξαντλεί τον ανάλογο μηχανισμό του εγκεφάλου τους, με αποτέλεσμα και οι ίδιοι να βλέπουν την πραγματικότητα ακόμα πιο απαισιόδοξη και αδιέξοδη. Οι ηλικιωμένοι δεν αναζητούν δυστυχώς ψυχιατρική φροντίδα και βουλιάζουν στην κατάθλιψη.
Λύση γι’ αυτούς, εκτός από την λήψη αντικαταθλιπτικών, η οποία είναι επιβεβλημένη σε αυτές τις περιπτώσεις, αποτελεί η ενεργοποίησή τους σε οργανώσεις και δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης. Συνταξιούχοι μπορεί να βρουν νέο ρόλο και σκοπό ζωής, διασπώντας την απομόνωση που φέρνει η ηλικία, μέσα από κοινωνικές δράσεις κατευθυνόμενες από την τοπική αυτοδιοίκηση, την εκκλησία, ή άλλους φορείς.
Εξάλλου η στενότερη επαφή των συνταξιούχων με την κοινωνική και την πραγματική ζωή, βάζει σε ορθότερες διαστάσεις το μέγεθος της κρίσης, το οποίο προβάλλεται μεγαλύτερο μέσα από τα ΜΜΕ. Είναι γνωστό άλλωστε ότι είδηση αποτελεί η επερχόμενη απειλή και όχι η επερχόμενη γαλήνη. Όσο λοιπόν τα ΜΜΕ διαγκωνίζονται στην ακροαματικότητα, είναι αναμενόμενο να προσπαθούν να αποκαλύψουν στοιχεία απειλής στον ορίζοντα και να παραβλέπουν τις φωτεινές ακτίνες, που έρχονται από την άκρη του τούνελ.
Οι νέοι κάτω των 30, μπήκαν στην κρίση αργότερα από όλους. Η χρονική επέκταση της οικογενειακής φροντίδας, τους προστάτεψε αρχικά. Όπως επίσης και η «αυτιστική» ενασχόληση τους αποκλειστικά με συνομηλίκους τους, τους κράτησε σε απόσταση από τα πραγματικά οικονομικά προβλήματα. Το κράτος κατέρρεε και αυτοί ανέβαζαν φωτογραφίες τους στο face book, έκαναν καταλήψεις στις Σχολές τους, ή τσακωνόταν μέσα και έξω από τα γήπεδα, εκτονώνοντας με αυτόν τον τρόπο την νεανική τους ορμή. Πίστευαν ότι με τον «τσαμπουκά» τους θα ανάγκαζαν τους «μεγάλους» και «ισχυρούς», να τους δώσουν πίσω τα εφηβικά τους όνειρα, που η κρίση τα απομακρύνει, αν δεν τα ακυρώνει.
Τελικά η κρίση για αυτή την ηλικιακή ομάδα μπορεί να αποδειχθεί ευλογία. Γιατί δυστυχώς δεν υπήρχε άλλος τρόπος επαναπροσδιορισμού τους, σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, που εξελίσσεται ραγδαία. Οι γονείς τους είναι ευνουχισμένοι από την ανώδυνη ανάπτυξη των προηγουμένων δεκαετιών και είναι ανίκανοι να δείξουν με το παράδειγμά τους τον δρόμο προς τον ανταγωνισμό. Ενώ η πνευματική και πολιτική ηγεσία δεν γεννά ιδανικά, αφού είναι απαξιωμένη στα μάτια της νεολαίας, από την αποκλειστική σχεδόν ενασχόλησή της με την διατήρηση της εξουσίας, μέσα από την διαπλοκή και την διαφθορά.
Όσοι νέοι αντιληφθούν νωρίς, ότι είναι μάταιο να περιμένουν διορισμό ή επιδότηση και καταστρώσουν εναλλακτικά σχέδια για την ζωή τους, θα ανακαλύψουν ευκαιρίες επιτυχίας. Η δημιουργία είναι αποτέλεσμα της αναζήτησης και η αναζήτηση δυστυχώς είχε ατονήσει από την εύκολη ανάπτυξη. Η οικονομική κρίση δίνει ακριβώς αυτό το κίνητρο που χρειαζόταν οι νέοι μας.
* Ο Παύλος Σακκάς είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών
