– Πάτερ, είστε από τους λίγους ανθρώπους που διαγράφουν μια παράλληλη διαδρομή στην επιστήμη και στην Εκκλησία. Αυτή η «διπλή» πορεία αποτελεί για εσάς μια φυσική εξέλιξη;
«Ανατράφηκα ως παιδί στην Αθήνα του ’60 σε ένα γνήσιο “πολυπολιτισμικό” περιβάλλον! Η μητέρα μου ήταν πιστή χριστιανή. Ο πατέρας μου πιστός τότε υλιστικής ιδεολογίας. Η συνύπαρξή τους ως τον θάνατό τους νομίζω ότι μου καλλιέργησε με φυσιολογικό τρόπο τόσο την έφεση προς την αναζήτηση της αλήθειας όσο και την αναζήτηση της σύνθεσης και της ολότητας. Ετσι και η ταυτόχρονη πορεία στην επιστημονική έρευνα (στη Φυσική του Διαστήματος και τελευταία στην έρευνα δορυφορικών προσεισμικών σημάτων) και στην αναζήτηση της γνώσης του Θεού, όπως και το ενδιαφέρον μου και για άλλες επιστήμες και την πολιτική, πηγάζουν με φυσικό και ενιαίο τρόπο στην ψυχή μου».
– Υπηρετώντας την ανθρωπότητα και από τα δύο «στρατόπεδα», αισθανθήκατε ποτέ ότι η θεολογική αλήθεια συγκρούεται με την επιστημονική βάσανο; Βρήκατε μέσα σας τον τρόπο να απαντήσετε λογικά στις αντιφάσεις (Γένεση – Εξέλιξη, Σχέδιο – Τυχαιότης, κτλ.) ή αντιμετωπίζετε την επιστήμη και τη θρησκεία ως δύο παράλληλους κόσμους;
«Οι αντιφάσεις “Γένεση – Εξέλιξη, Σχέδιο – Τυχαιότης” είναι αντιφάσεις ιδεολογικές και έχουν δομηθεί εξαρχής η μία σε αντίθεση της άλλης. Είναι σύγκρουση μεταξύ δύο αντίθετων παραδειγμάτων που θεμελιώνονται σε διαφορετικές νοοτροπίες, αν και με κάτι κοινό. Δεν είναι τυχαίο ότι η συζήτηση αυτή αναπτύσσεται στην κατ’ εξοχήν προτεσταντική Αμερική. Το κοινό στοιχείο τους είναι ο συγκρουσιακός χαρακτήρας του ορθολογιστικού φονταμενταλισμού (θρησκευτικού και αντιθρησκευτικού).
Το ερώτημα που με ενδιαφέρει προσωπικά (και ίσως πολλούς ανθρώπους) είναι όχι η σύγκρουση σχηματοποιημένων ιδεολογιών, αλλά η δυνατότητα του ανθρώπινου υποκειμένου να προσεγγίσει τη γνώση της σύνολης πραγματικότητας. Η γνώση έχει πολλά επίπεδα και διαθέτει διαφορετικά “εργαλεία” για την προσέγγιση της αλήθειας. Για παράδειγμα, διαθέτουμε διαφορετικά “εργαλεία” στη Φυσική, στη Βιολογία, στην Ψυχολογία, στη Φιλοσοφία και στη Θεολογία, αν και υπάρχουν και πολλά κοινά χαρακτηριστικά, διότι το υπόβαθρο είναι κοινό: η κοινή φύση του ανθρώπινου υποκειμένου.
Η έννοια “τυχαιότης” στην εξέλιξη και δομή του Σύμπαντος (περιλαμβανομένου και του εσωτερικού «σύμπαντος» του ανθρώπου) είναι έννοια φιλοσοφική, όχι επιστημονική. Είναι μια πίστη. Μάλιστα, αξίζει να σημειώσει κανείς ότι η έννοια “τυχαιότης” είναι έννοια με αρνητικό περιεχόμενο. Καθορίζεται ως απουσία ενός ανώτατου όντος που δημιουργεί τον κόσμο, τον αγαπά και προνοεί για αυτόν. Σημαίνει επίσης και απουσία αντικειμενικού νοήματος ή αξίας στην ανθρώπινη ζωή ή σχετικοποίησή τους. Από τα προηγούμενα συνάγονται τα εξής. Πρώτον, η έννοια “τυχαιότης” προϋποθέτει την έννοια του νοήματος, που είναι πρωταρχική, και άρα βαθύτερη στη συνείδηση του ανθρώπου. Δεύτερον, ότι η ”τυχαιότης” είναι μια πίστη όπως ανέφερα πιο πάνω, διότι είναι αδύνατον να αποδειχθεί ορθολογικά η απουσία σχεδίου ή νοήματος στον κόσμο και τον άνθρωπο.
Τέλος, ως προς τα δύο “στρατόπεδα”, θεωρούμενα ως μεθοδολογίες γνώσεως (και όχι ως στατικά ιδεολογικά σχήματα) θεωρώ ότι είναι συμμαχικά. Δεν είναι εχθροί. Υπάρχει ένας εχθρός των “συμμαχικών στρατοπέδων”, κοινός και στα δύο: ο κίνδυνος της ειδωλοποίησης και απολυτοποίησης του μερικού».
– Η θρησκεία θεωρείται ακρογωνιαίος λίθος κάθε πολιτισμού, συνεκτικό «υλικό» κάθε κοινωνίας, αλλά και «σωφρονιστικό» μέσο που οδηγεί στο να είμαστε καλύτεροι άνθρωποι. Εσείς ποιον κοινωνικό ρόλο βλέπετε για τη θρησκεία στη σημερινή εποχή;
«Πιστεύω στον Θεό ως αλήθεια. Αν ο Θεός δεν είναι αλήθεια και δωρητής ζωής αληθινής και αιώνιας, η θρησκεία μας θα ήταν ένα δεκανίκι και δεν νομίζω ότι θα με ενδιέφερε πολύ ως τέτοια. Δεν είμαι στρατευμένος διαμορφωτής σκέψης ή πολιτικής διαχείρισης για να “κατασκευάσω” έναν σύγχρονο ρόλο για τη θρησκεία (που να την κάνει κοινωνικά χρήσιμη ή αποδεκτή). Πιστεύω στην Ορθόδοξη Εκκλησία γιατί εκεί συναντούμε Θεό πατέρα αγάπης, εξερχόμαστε από την απελπισία του παραλόγου στην ελπίδα του νοήματος μέσω του Σταυρού και της Ανάστασης του θεανθρώπου Χριστού, πορευόμαστε από τον εγωιστικό ατομικισμό στη χαρά της κοινωνικότητας και από το μίσος προς τη συγχώρηση. Αυτά νομίζω είναι ταυτόχρονα σύγχρονα και αιώνια. Από αυτά βέβαια πηγάζουν και άλλα επιμέρους: η έμπνευση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημοκρατικής πολιτικής ζωής, η αγάπη για την ελευθερία, η ζωογόνηση της νεκρωμένης παιδείας μας κ.ά.».
– Ως ορθόδοξος ιερέας, ασφαλώς εργάζεστε για τη διάδοση του χριστιανισμού. Θεωρείτε ωστόσο ότι, μέσα στην πολυπολιτισμική πραγματικότητα του πλανήτη, ανάλογη είναι και η αξία των άλλων μεγάλων θρησκειών; Αν ναι, θα κάνατε έναν ποιοτικό διαχωρισμό ανάμεσα στις μονοθεϊστικές και τις πολυθεϊστικές θρησκείες;
«Πρέπει πρώτα να λύσω μια διάχυτη παρεξήγηση. Ο χριστιανισμός είναι πίστη σε έναν Θεό, αλλά σε τρεις υποστάσεις (Πατέρας, Υιός, Αγιο Πνεύμα). Είναι υπέρβαση της αρίθμησης (ένα – πολλά), που είναι μια νοητική κατηγορία του κτιστού κόσμου. Ο χριστιανισμός δεν έχει τον μονισμό του ιουδαϊσμού ή του μουσουλμανισμού (μονοθεϊστικών θρησκειών).
Επίσης είναι απαραίτητη μια διευκρίνιση ως προς χρήση του όρου πολυπολισμικότητα. Η έννοια αυτή στην ύποπτη πολιτικά περίοδο που διανύουμε μοιράζεται τη μοιραία τύχη άλλων μεγάλων εννοιών, όπως “δημοκρατία”, “σοσιαλισμός”, “ανάπτυξη”, “παγκοσμιοποίηση”, κ.λπ. Πέραν δηλαδή της αυτονόητης θετικής σημασίας του όρου και της προσωπικής μου εκτίμησης σε όσους τον σέβονται και τον υπηρετούν πραγματικά, θεωρώ ότι σε μεγάλο βαθμό ο σκοπός της προώθησης και της χρήσης του όρου είναι ακριβώς αντίθετος από το προφανές νοηματικό του περιεχόμενο. Γίνεται προσχηματικό πολιτιστικό “εργαλείο” για την επιβολή άδικων πολιτικών. Θα αναφερθώ σε παράδειγμα για να γίνω σαφής. Πώς συμβαίνει εν ονόματι της “πολυπολιτισμικής” παιδείας να εξαναγκάζονται οι Πομάκοι της Θράκης στην απεμπόληση της μητρικής τους γλώσσας και την εκμάθηση της τουρκικής; Παρόμοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά παγκοσμίως, με γνωστότερο σε μας την περίπτωση του διαμελισμού τής πράγματι πολυπολιτισμικής (πρώην) Γιουγκοσλαβίας από δυνάμεις που έχουν σημαία την “πολυπολισμικότητα”».
– Θεωρείτε τον αγνωστικισμό επικίνδυνο για τον άνθρωπο; Ομοίως επικίνδυνο με ένα θρησκειακό σύστημα που απορρίπτετε ή περισσότερο;
«Εχω την εντύπωση ότι ο αγνωστικισμός δεν έχει απήχηση στην Ελλάδα. Γνώρισα αγνωστικιστές κυρίως στη Δύση. Ανάμεσά τους γνώρισα εξαιρετικά καλλιεργημένους και ευγενικούς ανθρώπους, όπως, αντίστοιχα ανθρώπους άλλων θρησκευτικών παραδόσεων.
Τώρα στο σημείο που ρωτάτε αν ο αγνωστικισμός ή αν άλλα θρησκευτικά συστήματα μπορεί να είναι “επικίνδυνα” για τον άνθρωπο, με ποια έννοια εννοείτε το “επικίνδυνο”; Ενοχλητικός θεωρείται συχνά και ο εκκλησιαστικός λόγος που δεν εξυπηρετεί τον ανθρώπινο ναρκισσισμό, τον πολιτικό αυταρχισμό ή την οικονομική ολιγαρχία.
Επικίνδυνη θεώρηση για τον άνθρωπο είναι κατά τη γνώμη μου όποια αντίληψη, θρησκευτική ή άλλη, εκτρέφει περισσότερο τον ναρκισσισμό και την εγωκεντρική φιλαυτία. Υπάρχουν φυσικά και “θρησκευτικά” συστήματα ή κινήσεις που έχουν στον πυρήνα τους κάποιας μορφής επιθετικότητα ή χρησιμοποιούν μεθόδους ψυχικής χειραγώγησης και συναισθηματικού παραληρήματος. Αυτές οι μορφές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν απόλυτα επικίνδυνες με την απλή έννοια.
Αν ως “επικίνδυνο” εννοείτε ό,τι είναι πιο μακριά από την ορθόδοξη χριστιανική μας παράδοση και την οποία διακονώ ως ιερέας, αυτό εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες και μια διαβάθμιση δεν είναι απλή, καθώς ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου είναι εξαιρετικά πολύπλοκος. Για παράδειγμα, έχει σημασία το ερώτημα γιατί οδηγήθηκε κάποιος στον αγνωστικισμό ή σε οποιαδήποτε θρησκεία. Ποιο ήταν το κίνητρο ή το κριτήριο της προσωπικής του επιλογής. Βασικά επικίνδυνη είναι η σκοτεινή πλευρά του εαυτού μας».
– Εχει διατυπωθεί η άποψη ότι η επιστήμη έχει το σπέρμα της αισιοδοξίας αφού στοχεύει προς την πρόοδο, ενώ η θρησκεία ενέχει το στοιχείο της απαισιοδοξίας δίνοντας έμφαση στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης την οποία πρέπει να υπερνικήσουμε αλλά δύσκολα μπορούμε. Πόσο πιστεύετε ότι αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα;
«Η επιστήμη έχει προσφέρει και μπορεί να προσφέρει εξαιρετικά ευεργετήματα στην ανθρωπότητα. Γι’ αυτό νομίζω δεν χρειάζεται επιχειρηματολογία. Ταυτόχρονα όμως σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό η επιστήμη χρησιμοποιείται για την εφεύρεση νέων καταστροφικών όπλων και ποικίλων μέσων χειραγώγησης και έχει οδηγήσει στην οικολογική καταστροφή. Νομίζω ότι έχουμε προ πολλού περάσει την αισιόδοξη ιδεολογία της αυτόματης προόδου μέσω της επιστήμης. Μάλιστα η έννοια της ιστορικής προόδου έχει την καταγωγή της στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, εκπεφρασμένη σε εκκοσμικευμένη μορφή. Αυτά είναι γνωστά.
Θα μιλήσω και για τη δική μας εμπειρία στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Η έμφαση είναι απολύτως στην άπειρες πνευματικές δυνατότητες που δίνει ο Θεός στον άνθρωπο. Δεν είναι η Ανάσταση του Χριστού – η κατάλυση του θανάτου – και η θέωση – η μετοχή του ανθρώπου στο θείο – το κέντρο της πίστεως; Αλλά στις υπέροχες αυτές πραγματικότητες δεν φθάνει κανείς χωρίς την αυτογνωσία του σκότους που κρύβει μέσα του. Αρα η συνειδητοποίηση του σκότους δεν είναι καθόλου απαισιόδοξο γεγονός, είναι προϋπόθεση ρεαλιστικής προόδου».
