Η Ελλάδα έχει ανάγκη σήμερα από τον πατριωτισμό των πολιτών της ή από τη φιλοπατρία τους; Θα πρέπει να κάνουμε σαφή διάκριση ανάμεσα στις δύο έννοιες γιατί με τη «φιλοπατρία» έχει συμβεί στη χώρα μας ό,τι και με τον όρο «Αριστερά»: όπως οι κομμουνιστές έχουν οικειοποιηθεί τον όρο και δεν αναγνωρίζουν ως αριστερούς παρά τους εαυτούς τους, το ίδιο και οι πατριώτες αναγνωρίζουν ως φιλοπάτριδες μόνο τους δικούς τους. Ομως η φιλοπατρία είναι αρχέγονη και ενστικτώδης κατάσταση – από την εποχή που οι αγέλες των ανθρώπων όριζαν την επικράτειά τους -, θετικό συναίσθημα σε σχέση με τον χώρο, την ιστορία, τους ανθρώπους, την πατρίδα δηλαδή, ενώ ο πατριωτισμός είναι πολιτική έννοια που εμφανίστηκε με τη Γαλλική Επανάσταση. Ο όρος είναι άλλωστε αντιδάνειο από τη γαλλική γλώσσα και μου φαίνεται πως πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Ρήγα Φεραίο. Πατριωτισμός ήταν η ιδεολογία των πολιτών, αυτών που συναποτελούσαν το έθνος – πολιτική έννοια και αυτή, αφού δήλωνε το μέτωπο εναντίον των ευγενών και του κλήρου. Και για τον Ρήγα, το «πολιτικό έθνος» συναποτελούσαν μουσουλμάνοι και χριστιανοί, Ελληνες ή Ρουμάνοι ή Βούλγαροι που είχαν κοινό εχθρό την οθωμανική δεσποτεία. Αλλά άλλη ήταν η πορεία της Ιστορίας.
Ο πατριωτισμός είχε κατά τον 19ο αιώνα κοσμοϊστορικές συνέπειες: κατέλυσε τις αυτοκρατορίες, οργάνωσε στην Ευρώπη και την Αμερική τα έθνη-κράτη. Μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων, ο πατριωτισμός θα συνδεθεί με τα κομμουνιστικά κινήματα και στη διάρκεια του 20ού αιώνα, με την κατάρρευση και των αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών, θα οικοδομηθούν σε παγκόσμια κλίμακα έθνη-κράτη. Η Ιστορία των δύο τελευταίων αιώνων είναι Ιστορία σύγκρουσης πατριωτισμών – δηλαδή εθνικισμών, γιατί ενώ υποτίθεται ότι τα όρια είναι σαφή (πατριωτισμός είναι να αγαπάς τη χώρα σου, εθνικισμός είναι να μισείς τις άλλες χώρες) στην πολιτική πρακτική δεν ήσαν πάντα ορατές οι διαφορές ανάμεσα σε εθνικιστές και πατριώτες, ιδιαίτερα στους επιθετικούς, απελευθερωτικούς πολέμους, όπως αυτοί του 1912-13.
Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι συνιστούν φιλοπατρία οι επιθετικοί-πατριωτικοί πόλεμοι, προφανώς όμως είναι φιλοπατρία ο αμυντικός πατριωτισμός, το «αμύνεσθαι περί πάτρης» απέναντι σε επιθέσεις ή η αντίσταση σε δυνάμεις κατοχής. Αλλά την ιστορία της χώρας μας, όπως και των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών, τη διαμόρφωσε ο επιθετικός πατριωτισμός, ο αλυτρωτισμός. Ως τη Μικρασιατική Καταστροφή ονομαζόταν «Μεγάλη Ιδέα», ως την Κυπριακή Καταστροφή ονομαζόταν «Ενωση», έκτοτε δεν τολμά να πει το όνομά του και κρύβεται πίσω από την «απειλή» που αποτελούν για τη χώρα διάφοροι γείτονες. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι για να αλλάξουμε το γεγονός ότι οι πρόγονοί μας του 19ου και του 20ού αιώνα ήσαν εθνικιστές πατριώτες, όπως δεν μπορούμε να αλλάξουμε το γεγονός ότι ήσαν αναλφάβητοι, δεν είχαν δώσει δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, είχαν την καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης, έκαναν μπάνιο μόνο Χριστούγεννα και Πάσχα αλλά εκκλησιάζονταν πολύ συχνότερα από εμάς. Λίγο ως πολύ, αυτά συνέβαιναν σε όλες τις χώρες του κόσμου, εκείνες τις εποχές. Δεν έχουμε όμως και υποχρέωση να κάνουμε τα ίδια με αυτούς σε ό,τι αφορά τον πατριωτισμό, όπως δεν επιτρέπεται οι άνδρες να στερήσουμε το δικαίωμα ψήφου από τις γυναίκες, επειδή έτσι συνέβαινε ως το 1950.
Υπάρχουν όμως οι παραδοσιοκράτες συντηρητικοί που μας προτείνουν να υιοθετήσουμε όλο το σετάκι αυτών των παλαιών ιδεολογιών και νοοτροπιών – πρωτίστως τον επιθετικό πατριωτισμό αλλά ακόμα και τον εκκλησιασμό και την καθαρεύουσα, αν θυμηθούμε τις συνεχείς αναφορές του Αντώνη Σαμαρά στη «βοήθεια του Θεού» και την ανάγκη επιστροφής Παπαδιαμάντη – Βιζυηνού στα σχολεία.
Υπάρχουν όμως και οι οπαδοί του αμυντικού πατριωτισμού, αυτοί που θεωρούν ότι η χώρα είναι μονίμως υπό κατοχή, επειδή υπάρχουν βάσεις του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ, όπως υποστηρίζει το ΚΚΕ, ή ότι υποδουλώθηκε πρόσφατα λόγω του μνημονίου, όπως υποστηρίζουν διάφορες ανασούμπαλες δυνάμεις, ανάμεσά τους και ο ΣΥΡΙΖΑ. Μας παροτρύνουν να αντισταθούμε στους «κατακτητές», όπως την εποχή του ΕΑΜ – αλλά αφού βρίσκονται εντός συνόρων, στην πραγματικότητα έχουμε παρότρυνση για εμφύλια σύγκρουση και όχι για αντίσταση σε ξένους.
Ο πατριωτισμός, επιθετικός ή αμυντικός, μας οδηγεί σε άσχημες εποχές. Στη Δυτική Ευρώπη έσβησε με τις μεγάλες σφαγές του Α’ και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτοτε βρισκόμαστε σε διαδικασίες υπέρβασης των εθνικών κρατών, δύσκολες και με πισωγυρίσματα, όπως γνωρίζουμε. Αλλά άλλη λύση από το να υποκαταστήσουμε τον πατριωτισμό με τη φιλοπατρία δεν υπάρχει. Η Ελλάδα δεν βρίσκεται υπό κατοχή και η μεγαλύτερη απειλή που αντιμετωπίζει προέρχεται από εσωτερικούς εχθρούς: θεσμική καθυστέρηση, πολιτική βία, ευτελισμένο πολιτικό σύστημα, ανεπαρκέστατο εκπαιδευτικό σύστημα, διαφθορά, οικογενειοκρατία, τοπικισμός, εγωιστικές ελίτ, διαλυμένο κράτος. Φιλοπατρία είναι να ανατρέψουμε όλα αυτά, να επιτρέψουμε να ανθήσουν οι ικανότητες των νεότερων γενεών, να αναγνωρίσουμε ότι οι διαδικασίες ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης απαιτούν οικουμενικότητα και όχι πατριωτισμό.
Η φιλοπατρία είναι δυσκολότερη από τον πατριωτισμό, όπως και το «φιλόπατρις» κλίνεται πιο δύσκολα από το «πατριώτης». Αλλά αυτό χρειαζόμαστε σήμερα.
Psychoyos@tovima.gr
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
