Οταν στρίβεις απότομα από ψηλά όπως σε οδηγεί ο μετά βίας διπλός επαρχιακός δρόμος, μόλις περάσεις έναν ταλαιπωρημένο και κάποτε λευκό τοίχο με σβησμένα και ξαναγραμμένα αυτά τα τόσο ξεπερασμένα δικομματικά συνθήματα της επαρχίας, αφού προσπεράσεις άλλο ένα σκουριασμένο εκκλησάκι που σε κάνει να αναρωτιέσαι τι ακριβώς συνέβη σε αυτή τη στροφή πριν από χρόνια, η εικόνα μπροστά σου είναι παράξενη. Πίσω σου ο Παρνασσός, μπροστά σου μια πεδιάδα, αρκετό πράσινο την περιβάλλει, στο βάθος φαίνεται το γαλάζιο του Κορινθιακού Κόλπου και ενδιάμεσα άσπρα σπίτια. Πολλά άσπρα σπίτια, για την ακρίβεια, μετρημένα 1.072. Εχεις φτάσει στα «Ασπρα Σπίτια», όνομα και πράγμα, σε ένα μέρος με παρελθόν, παρόν και μέλλον, ένα τοπίο που κρύβει ανάμεσα σε σοβατισμένες προσόψεις και γαλάζια παράθυρα, μια βιογραφία τεσσάρων δεκαετιών, ελληνικής ζωής. Ασπρα Σπίτια Βοιωτίας.
Η ιστορία ξεκινάει περίπου 40 χρόνια προτού ο τούβλινος τοίχος μπροστά από τον δρόμο με το όνομα «Νίκος Καζαντζάκης» λερωθεί με σπρέι από την ανήσυχη νεολαία της συνοικίας με ένα καλλιγραφικό, ελλειπτικό και σχολιογραφικό «Δήθεν…». Η αρχή έγινε στις 27 Αυγούστου του 1960, όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η κυβέρνηση της ΕΡΕ υπέγραφε σύμβαση με τη γαλλική εταιρεία Pechiney για τη δημιουργία εργοστασίου παραγωγής αλουμινίου. Στην περιοχή είχε ανακαλυφθεί βωξίτης το 1926 και ως τότε γίνονταν εξορύξεις και εξαγωγές σε Ευρώπη και Σοβιετική Ενωση. Η Ελλάδα βρισκόταν σε μια φάση ανοικοδόμησης και οι ρυθμοί παραγωγής έπρεπε να εντατικοποιηθούν. Χρειάστηκαν έξι χρόνια για να χτιστεί το εργοστάσιο. Η εταιρεία ονομάστηκε «Αλουμίνιον της Ελλάδος» και καθώς το μεγάλο εργοστάσιο χτιζόταν στην περιοχή του Αγίου Νικολάου εμφανίστηκε το πρώτο πρόβλημα: πού ακριβώς θα έμεναν όλοι οι εργαζόμενοι; Η απάντηση δόθηκε από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δοξιάδη, ο οποίος από το 1961 ξεκίνησε τον σχεδιασμό της πόλης με μια ξεκάθαρη φιλοσοφία: Λευκά σπίτια, αυστηρή ρυμοτομία και βλέμμα προς τη θάλασσα. Την ίδια λογική σεβάστηκαν και συνέχισαν και οι επόμενοι αρχιτέκτονες, Λεμπέσης, Μασουρίδης και Φωτιάδης. Εγιναν συνεχείς επεκτάσεις και βελτιώσεις στην πόλη ώσπου να αποκτήσει τη σημερινή μορφή της, αυτή που απλώνεται μπροστά σου κοιτάζοντας από ψηλά, μόλις περάσεις την περίεργη στροφή, ένα γιγάντιο «L».
Ολα αυτά – το σχήμα της πόλης που θυμίζει το λατινικό γράμμα, η αυστηρή ρυμοτομία, το εμπορικό κέντρο της που βρίσκεται δίπλα σε έναν από τους «ουρανοξύστες» της, μια δεκαώροφη πολυκατοικία, η μανιασμένη θάλασσα και δίπλα το εργοστάσιο ανάμεσα σε κόκκινους λόφους δίνουν στην εικόνα κάτι το κινηματογραφικό. Αυτή η κινηματογραφική αύρα ήταν προφανώς που ενέπνευσε και την Αθηνά Ραχήλ Τσαγκάρη να χρησιμοποιήσει τον οικισμό ως ντεκόρ της ταινίας «Attenberg» που προβλήθηκε στο τέλος του 2010. Η ταινία αρχικά ονομαζόταν «Ασπρα Σπίτια» και εξερευνούσε της σχέση μιας κόρης με τον πατέρα της, καθώς μεγάλωναν σε μια πόλη-πείραμα. Η σκηνοθέτις έλεγε στις συνεντεύξεις της αργότερα πως «όταν πρωτοπήγαμε για γύρισμα, νομίζαμε ότι είχαμε μπει σε έτοιμο σκηνικό ενός ζωντανού στούντιο. Κάναμε ελάχιστες παρεμβάσεις, ήταν ένα έτοιμο φυσικό και αρχιτεκτονικό τοπίο».
Η πραγματική ζωή, όμως, διαφέρει από τον κινηματογράφο – ακόμη και τον πειραματικό, ρεαλιστικό κινηματογράφο. Ο οικισμός έχει περάσει διάφορες φάσεις, ακμής, ανόδου και σταθεροποίησης. Από το 2005, το εργοστάσιο ανήκει στον Ομιλο Μυτιληναίος και παράγει πλέον 775.000 τόνους αλουμινίας. Στην απογραφή πληθυσμού, το 1991, στον οικισμό έμεναν 2.156 άνθρωποι. Το 2001 ο αριθμός είχε μειωθεί στους 1.258. Αυτές τις μέρες, με την απειλή της κρίσης να πλανάται σε όλη την Ελλάδα, η ζωή μοιάζει να κυλάει με μια κανονικότητα στην πόλη. Δεν έχουν γίνει απολύσεις, η γνώριμη καθημερινότητα συνεχίζεται.
Η Κατερίνα ήρθε στον οικισμό το 1995. Σύζυγος εργαζομένου στο εργοστάσιο, μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη και μόλις παντρεύτηκε μετακόμισε στον οικισμό. «Υπάρχουν πολλές όψεις» φιλοσοφεί στο (άσπρο) διαμέρισμά της. «Από τη μία είναι ιδανικό για να μεγαλώσεις τα παιδιά σου. Δεν υπάρχει άγχος, δεν υπάρχει φόβος, η περιοχή είναι ιδανική για παιχνίδι. Από την άλλη, στην αρχή ένιωθα μοναξιά, αλλά όσο περνούσε ο καιρός καταλάβαινα το θετικό τού να ζεις σε μια τέτοια σταθερότητα». Στο εργοστάσιο υπάρχουν εργαζόμενοι που μεγάλωσαν στον οικισμό ως παιδιά και μεγαλώνοντας έπιασαν δουλειά και αυτοί στο εργοστάσιο – όπως οι γονείς τους. Για τα παιδιά, που μαζεύονται κάθε πρωί στο σχολείο της περιοχής (υπάρχει παιδικός σταθμός, νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο), οι συνθήκες πράγματι μοιάζουν ιδανικές. Παιχνίδι, κανένας φόβος εγκληματικότητας, υψηλές επιδόσεις στον παιδικό αθλητισμό με την ομάδα της περιοχής και χαλαρότητα. Για τους μεγαλύτερους, το περίεργο της πόλης-πείραμα εκφράζεται με έναν περίεργο τοπικισμό. Υπάρχουν δεκάδες σύλλογοι που εκφράζουν την αγάπη στον τόπο καταγωγής τους, «Σύλλογος Μακεδόνων», «Σύλλογος Ηπειρωτών», παραδοσιακοί χοροί, νοσταλγία και σύσφιγξη σχέσεων.
Το ερώτημα είναι τι γίνεται με τους νεαρούς εργαζομένους. Ο Κώστας από την Αθήνα, στα 30 του, έπειτα από χρόνια ανεργίας, βρήκε δουλειά στο εργοστάσιο. Μετακόμισε από την πρωτεύουσα σε ένα μικρό διαμέρισμα των Ασπρων Σπιτιών, καθώς οι κατοικίες δίνονται με κοινωνικά κριτήρια – ανάλογα με την παλαιότητα και τα μέλη της οικογενείας. «Είμαι ευχαριστημένος» λέει καθώς πίνει τον καφέ του στο εστιατόριο του οικισμού δίπλα στη μανιασμένη θάλασσα του Φεβρουαρίου. «Ισως να υπάρχουν κάποια ζητήματα με τη διασκέδαση, αλλά όταν ήμουν στην Αθήνα χωρίς δουλειά, τα προβλήματα ήταν πιο σημαντικά. Εδώ οι μέρες περνάνε με Ιnternet, δουλειά, και το Σαββατοκύριακο κατεβαίνω στην Αθήνα για διασκέδαση».
Λίγα χιλιόμετρα δίπλα βρίσκεται ο λόγος για τον οποίο χτίστηκε ο οικισμός: Το εργοστάσιο του αλουμινίου. Οι εγκαταστάσεις έχουν συνολική έκταση 7.035.700 τετραγωνικών μέτρων, η παραγωγή είναι αυτοματοποιημένη, δεκάδες θηριώδη μηχανήματα δουλεύουν ασταμάτητα σε διαφορετικές γραμμές παραγωγής. Σε μια εποχή ισχνής βιομηχανικής δραστηριότητας για την Ελλάδα, η εταιρεία έχει αποσπάσει διακρίσεις από την Ευρωπαϊκή Ενωση Αλουµινίου το 2001 και το 2002 για τα καλύτερα αποτελέσµατα Υγείας και Ασφάλειας μεταξύ όλων των ευρωπαϊκών εργοστασίων Αλουµινίου της Ευρώπης και το 2003 για τα καλύτερα αποτελέσµατα ασφάλειας, μεταξύ όλων των εργοστασίων Αλουµίνας της Ευρώπης. Το 2004 κατέκτησε την πρώτη θέση μεταξύ των εργοστασίων Αλουµινίου.
Πέρα από την παραγωγή, τους αριθμούς και την κινηματογραφική αύρα, το ερώτημα που γεννιέται σε έναν ουδέτερο παρατηρητή είναι πώς ακριβώς είναι να ζεις γειτονεύοντας μόνο με τους συναδέλφους σου. Σε έναν τόπο όπου όλοι γνωρίζονται, όλοι μεγαλώνουν μαζί, όλοι εργάζονται για έναν κοινό σκοπό. Η απάντηση δεν έρχεται μαζικά, όλοι οι κάτοικοι δηλώνουν ευχαριστημένοι, αλλά το πείραμα – για πρώτη φορά στην Ελλάδα με αυτόν τον τρόπο – μοιάζει πετυχημένο. Οι κάτοικοι γνωρίζουν πως βρίσκονται προστατευμένοι από την κρίση, ζώντας όλοι μαζί, δουλεύοντας όλοι μαζί σε έναν πρότυπο εργατικό οικισμό. Το επιβεβαιώνει και το γκρουπ στο Facebook που έχουν φτιάξει παιδιά τα οποία κάποτε μεγάλωσαν στον οικισμό και πλέον νοσταλγούν την παιδική τους ηλικία σε εκείνο το μέρος, με σχόλια όπως «τα καλύτερα χρόνια της ζωής μου τα πέρασα εκεί». Σε 1.072 Ασπρα Σπίτια σε αυστηρή ρυμοτομία, μπροστά στη θάλασσα, πίσω από τον Παρνασσό, στη σύγχρονη εργασιακή ιστορία της Ελλάδας.
* Δημοσιεύθηκε στο BHMagazino στις 11 Μαρτίου 2012
