Για συνοπτικό, εκατόν τριάντα σελίδων, βιβλιάριο πρόκειται, αφτιασίδωτο, ωφέλιμο και διαβαστερό. Κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο της περασμένης χρονιάς – στα χέρια μου έφτασε στα μέσα του φετινού Γενάρη. Επιγράφεται Ο κύκλος του βιβλίου και υπογράφεται Ο συγγραφέας, ο επιμελητής-τυπογράφος, ο εκδότης, ο κριτικός, ο αναγνώστης. Απογράφει έντεκα εισηγήσεις, που αντιστοιχούν (με αλφαβητική σειρά) στους: Νάσο Βαγενά, Ρέα Γαλανάκη, Γιάννη Δάλλα, Αιμίλιο Καλιακάτσο, Δημοσθένη Κούρτοβικ, Πέτρο Μάρκαρη, Σπύρο Μολφέτα, Νώντα Παπαγεωργίου, Σάκη Σερέφα, Μαρία Στεφανοπούλου, Πέτρο Τατσόπουλο. Οι εισηγήσεις ακούστηκαν (μαζί με κάποιες παραλειπόμενες στον έντυπο τόμο) σε ομόθεμο Επιστημονικό Συμπόσιο, που πραγματοποιήθηκε στις 3 και 4 Απριλίου του 2009, στο πλαίσιο ομόλογων συμποσίων της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη, με ακαταπόνητο υπεύθυνο του προγράμματος τον Βασίλη Κρεμμυδά. Εδώ μια πρώτη, φυγόκεντρη ίσως, αναδρομή.
Δεν είμαι βέβαιος πότε και πώς άρχισαν να λειτουργούν στην Εταιρεία Μωραΐτη προφορικά συμπόσια, αποτυπωμένα ύστερα σε τόμους Πρακτικών. Ψάχνοντας πάντως στην, άτακτη έτσι κι αλλιώς, βιβλιοθήκη μου διαπίστωσα πως λειτουργούσαν ήδη συστηματικά (στο παραδοσιακό κτίριο της οδού Σίνα) από το 1980. Απόδειξη ο έντυπος «Κύκλος Σεφέρη» εκείνης της χρονιάς, που τον ακολούθησε το 1983 ο «Κύκλος Καβάφη». Τα μαθήματα πάντως και οι διαλέξεις ξεκίνησαν νωρίτερα: από το φθινόπωρο του 1974, αμέσως μετά την πτώση της χούντας. Την ευθύνη του σχετικού προγράμματος την είχε τότε, αν θυμάμαι καλά, ο ανεκτίμητος Κωστής Σκαλιόρας.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά θέλω να πω πως είναι καιρός να συνταχθεί ένα κανονικό και πλήρες χρονικό της συμποσιακής και εκδοτικής αυτής ιστορίας, που συμπλήρωσε κοντά σαράντα χρόνια δραστήριας παιδείας, χωρίς, όσο ξέρω, να έχει προκύψει στο μεταξύ καμιά επίσημη επιβράβευση. Για να μη μιλάμε ωστόσο στον αέρα, το προκείμενο βιβλιάριο προσφέρει ευτυχώς, τυπωμένον στα αυτιά του εξωφύλλου, έναν ενδεικτικό κατάλογο συμποσίων και Πρακτικών (αρχίζοντας από το 1995) με αύξοντα αριθμό 26, συν 3 της σειράς «Εν έτει» και ένα στη σειρά «Νέοι ερευνητές». Σύνολο δηλαδή: 40. Για να φανούν το εύρος, το βάθος και ο τρόπος της παιδευτικής αυτής προσφοράς, αντιγράφω, σχεδόν στην τύχη, πέντε τίτλους: «Μαρξισμός: μια επανεκτίμηση», «Διονύσιος Σολωμός: κανόνας νεοελληνικού πνευματικού βίου;», «Ο έξω-ελληνισμός: Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922», «Ευρώπη και νέος ελληνισμός», «Ο διάλογος ψυχανάλυσης και κοινωνικού δεσμού».
Επιστρέφω τώρα στο δικό μας βιβλιάριο, που σχηματίζει τον «Κύκλο του βιβλίου» στο γνωστό χτες, στο αμφίβολο σήμερα και στο άδηλο αύριο. Ο χώρος και ο χρόνος δεν με παίρνουν για ειδικές εκτιμήσεις των έντεκα εισηγήσεων, που λένε τα εύκολα και τα δύσκολα του θέματος με το όνομά τους. Αντ’ αυτού προσφεύγω σε γενικές διαπιστώσεις, εν είδει αναπόδεικτων αφορισμών.
Το βιβλίο υπήρξε ή έγινε καθ’ οδόν αόριστο φετίχ, που συνήθως το παίζουν οι βιβλιόφιλοι και εκείνο με τη σειρά του τους περιπαίζει. Τον πρώτο λόγο στην προκειμένη περίπτωση τον έχει ο συγγραφέας, τον τελευταίο ο εκπρόσωπος ή απρόσωπος εκδότης (ξενόγλωσσα παραδείγματα για τον αυθαίρετο ρόλο του παρατίθενται με χιούμορ στην εισήγηση του Πέτρου Μάρκαρη). Ο αναγνώστης παραμένει κατά κανόνα φάντασμα ταυτοπροσωπίας η ετεροπροσωπίας του συγγραφέα, όταν δεν μεταβάλλεται σε κερδοφόρο καταναλωτή. Η έξωθεν κριτική (εφήμερη ή δοκιμιακή) θεωρείται μάλλον αναγκαίο κακό, φορέας κάποτε αξιολογικών παρεξηγήσεων. Ως παράδειγμα βιβλίου προβάλλεται (ή υποβάλλεται) το πεζογράφημα (προπαντός το μυθιστόρημα), ενώ αποσιωπάται, σχεδόν εντελώς, η βιβλική τύχη της ποίησης, και αγνοείται παντελώς η πρακτική της μετάφρασης. Συμπερασματικά: ο προκείμενος «Κύκλος του βιβλίου» προσφέρει, ευθαρσώς και ανιδιοτελώς, προβλέψιμα αλλά και απρόβλεπτα στοιχεία, τα οποία κατά την εκτίμησή μου εντοπίζονται στις μαστορικές εισηγήσεις του, τελειομανούς και φανατικού, εκδότη-τυπογράφου Αιμίλιου Καλιακάτσου και της φερέγγυας επιμελήτριας των εκδόσεων του ΜΙΕΤ Μαρίας Στεφανοπούλου. Από όπου και το επόμενο απόσπασμα από το διεξοδικό (εξομολογητικό, θα έλεγα) κείμενό της, που φέρει τον απρόβλεπτο τίτλο «Από τον αναγνώστη των χειρογράφων στην ανάγνωση βιβλίων»:
«Η προσωπική ανάγνωση είναι πάντοτε μια νέα, πρώτη, πρωτότυπη γραφή του υπάρχοντος κειμένου. Είναι μια σχέση πολύ παλιά, εδραιωμένη σε βάθος χρόνου, πρωταρχική και αρχετυπική, όσο παλιά είναι η ανακάλυψη της τυπογραφίας […]. Η ανάγνωση είναι πρωτίστως σχέση, ζωντανή σχέση. Και η σχέση αυτή είναι πάνω από όλα επιθυμία και συνομιλία».
Με την ευκαιρία θυμίζω σχετική ομολογία του Σεφέρη, που έλεγε ότι θα προτιμούσε να είναι τυπογράφος, αν δεν συνέβαινε να γίνει ποιητής.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
