Μία ημέρα στη ζωή ενός «λαμόγιου»

Δημοσιεύοντας εν έτει 1986 τη Φανταστική περιπέτεια, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ένας από τους πιο εμβληματικούς πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς (εφέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατό του), βάζει στην άκρη τους ματωμένους ογκόλιθους της πολιτικής και της Ιστορίας, οι οποίοι θα βαρύνουν την ύπαρξη των ηρώων σε όλο το υπόλοιπο – παλαιότερο και νεότερο – έργο του, για να προσανατολιστεί στην καθημερινότητα και στο παρόν της Μεταπολίτευσης.

Κεντρικός χαρακτήρας της Φανταστικής περιπέτειας είναι ένας υπερπληθωρικός συγγραφέας που ακούει στο όνομα Αλέξανδρος Καπάνταης και μοιάζει να έχει πετύχει στη ζωή του τα πάντα: εργάζεται σε υψηλόβαθμη θέση στο Δημόσιο, αποτελεί ενεργό μέλος διαφόρων σωματείων, μετέχει στη δράση της δημοκρατικής παράταξης, έχει να επιδείξει πλήθος λογοτεχνικά βραβεία, με τα οποία τιμήθηκε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, διαθέτει τον προσωπικό του βιογράφο, διορισμένο από κρατική υπηρεσία, περιβάλλεται από μια συγκροτημένη οικογένεια και βρίσκει ιδανικές στιγμές διαφυγής στην αγκαλιά της ερωμένης του.

Πολύ γρήγορα όμως όλη η περιβάλλουσα λάμψη θα εξαφανιστεί: γυναίκα, ερωμένη και παιδιά θα συμπεριφερθούν στον Καπάνταη με τον πιο σκαιό τρόπο, οι συνάδελφοί του στο υπουργείο θα τον εμπαίξουν αλύπητα, ο στενότερος φίλος του θα πεθάνει στο νοσοκομείο (φρικτά εγκαταλελειμμένος από τον ίδιο) και, το χειρότερο, η εκδήλωση που έχει ετοιμαστεί προκειμένου να γιορταστούν τα 40 χρόνια της πνευματικής δημιουργίας του (επί της ουσίας, του διανοητικού αυνανισμού του) θα αποτύχει παταγωδώς.

Ο μύθος του έργου εξαπλώνεται στον χρόνο μιας πλήρους ημέρας του Καπάνταη. Καταφεύγοντας σε μια αποσπασματική, παλίνδρομη και από σκοπού διαταραγμένη και συγκεχυμένη αφήγηση, ο Κοτζιάς θα κινηθεί ανάμεσα στα δύο άκρα του εικοσιτετραώρου του πρωταγωνιστή του (πρωινό και περασμένα μεσάνυχτα), για να συνοψίσει τον θλιβερά αναξιόπιστο πρώην και νυν βίο του: ανύπαρκτος γραφιάς, κομματικός χαμαιλέων, καταστροφέας περιουσιών, αλλά και παντελώς ανίκανος πατέρας, σύζυγος ή εραστής.

Ο Κοτζιάς θα προβάλει επίσης με μεγάλη επιδεξιότητα τον παρανοϊκά εγωιστικό λόγο του Καπάνταη και θα αποδείξει, μέσω της παράθεσης των τεκμηρίων και των ευρημάτων του βιογράφου του (ο οποίος θα συγκρουστεί ανοιχτά μαζί του), πως, εγκλωβισμένος καθώς είναι σε μια τέτοια παθολογία, αδυνατεί να διακρίνει ότι η επελθούσα καταστροφή έχει πολύ συγκεκριμένες και χειροπιαστές αιτίες και δεν έχει κατέβει από τον ουρανό στο κεφάλι του.

Εύκολα καταλαβαίνουμε, ακολουθώντας μια τέτοια γραμμή, ότι η κατάρρευση του δραματικά άχρηστου Καπάνταη – ακόμη μία αποκρουστική μορφή στην πινακοθήκη αρνητικών ηρώων του Κοτζιά – δεν είναι μια κατ’ ιδίαν διάλυση και διάψευση, αλλά μια απείρως δυσοίωνη απεικόνιση της ελληνικής κοινωνίας μετά την έξοδό της από το φάσμα του Εμφυλίου και της δικτατορίας: οι τυχάρπαστες προσωπικές ή δημόσιες σχέσεις, το τυφλό επαγγελματικό κέρδος, τα πολλαπλά πελατειακά φαινόμενα, η ολοφάνερη έκπτωση των πολιτικών ή των καλλιτεχνικών θεσμών και, πρωτίστως, η πλήρης έλλειψη αυτογνωσίας και η τεράστια ικανότητα για αυτοεξαπάτηση, που συνιστά αδίκημα πολύ σοβαρότερο από εκείνο της αυταπάτης, αποτυπώνονται με απωθητική ενάργεια στην περίπτωση του Καπάνταη, προσδίδοντας στη συμπτωματολογία της καθολικό μέγεθος.

Ενα μέγεθος που, κοιταγμένο από την προοπτική της δύστροπης (αν μη τι άλλο) εποχής μας, αποκτά κυριολεκτικά ανατριχιαστικές διαστάσεις: γίνεται αλλόκοτα ορατό και επίκαιρο, δείχνοντας ότι η λογοτεχνία δεν εκώφευσε όλα τα προηγούμενα χρόνια – ή τουλάχιστον δεν εκώφευσε πάντα – στα ισχυρά προανακρούσματα της επερχόμενης λαίλαπας.

Ο σιχαμερός διάνος που πρωταγωνιστεί στις σελίδες της Φανταστικής περιπέτειας, στερημένος ευθύς εξαρχής οιουδήποτε ηθικού ερείσματος, δεν είναι ο μόνος που έχει την τέχνη να μετονομάζει τον κυνισμό, την ανικανότητα και την παρακμή μιας απίστευτα κενόδοξης καριέρας σε αγαθοεργό πνεύμα και δαφνοστεφή αρετή της πορείας ενός καθ’ όλα ευυπόληπτου πολίτη.

Μπορεί οι άλλοι να επιφυλάσσουν στον Αλέξανδρο Καπάνταη την πιο σκληρή και ταπεινωτική τιμωρία, αλλά, ατυχώς γι’ αυτούς, έχουν προλάβει να μολυνθούν εις βάθος από τον νοσηρό κόσμο του. Τα παιδιά του, η γυναίκα του, η ερωμένη του, αλλά και οι συνάδελφοί του, ζουν παρόμοιες με του Καπάνταη ζωές, εγκλωβισμένες σε μια πολύχρωμη φούσκα παρασιτικών αξιών. Τεκμήρια όλα αυτά για τον καθ’ ολοκληρίαν (και εξαιρετικά πρόωρα) διαβρωμένο κοινωνικό οργανισμό.