Αιχμάλωτοι στις πόλεις μας

Ο Ανθρώπινος ζωολογικός κήπος του Ντέσμοντ Μόρις εκδίδεται στα ελληνικά 35 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά. Ας μη θεωρηθεί ωστόσο ότι πρόκειται για «παλιό» – υπό την έννοια του ξεπερασμένου – βιβλίο. Ολοκληρώνοντας την ανάγνωσή του κανείς δεν μπορεί να μη σκεφτεί πόσο σημαντική υπήρξε η δεκαετία του 1960 στη διαμόρφωση της σκέψης, της ευαισθησίας αλλά και των προβληματισμών που παρήγαγε. Το βιβλίο αυτό αποτελεί συνέχεια του Γυμνού πιθήκου, που κυκλοφόρησε το 1967, υπήρξε τεράστια επιτυχία και παρ’ ότι πολλά από τα όσα υποστήριζε τότε ο Μόρις σήμερα θεωρούνται πλέον αυτονόητα, εξακολουθεί να διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον.

Δεν είναι αναγκαίο να έχει διαβάσει κάποιος τον Γυμνό πίθηκο για να κατανοήσει τον Ανθρώπινο ζωολογικό κήπο, καθώς δεν απευθύνεται μόνο σε ειδικούς, αλλά και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Αναμφίβολα όμως η ανάγνωση του πρώτου, που είναι και το αιχμηρότερο, βοηθά στην καλύτερη πρόσληψη του δεύτερου.

Ο ζωολόγος, ανθρωπολόγος, εθνολόγος και υπερρεαλιστής ζωγράφος Ντέσμοντ Μόρις ανήκει στους επιγόνους της δαρβινικής θεωρίας. Η κατανόηση βέβαια των απόψεών του θα μπορούσε να είναι καλύτερη αν λ.χ. κυκλοφορούσαν στα ελληνικά και έργα του Τόμας Χάξλεϊ (του αποκαλούμενου και «Μπουλντόγκ του Δαρβίνου») ή ακόμη και του εγγονού του Τζούλιαν, αδελφού του Αλντους Χάξλεϊ, πίσω από το έργο του οποίου δεν δυσκολεύεται κανείς να δει τη σκιά του Δαρβίνου.

Δυστυχώς επί πολλά χρόνια δεν υπήρξε χώρος υποδοχής για τέτοια βιβλία στην ελληνική αγορά – ενώ είναι αμφίβολο αν υπάρχει και σήμερα. Γι’ αυτό ίσως η δαρβινική επανάσταση, αν και δεν πέρασε απαρατήρητη, ούτε σχολιάστηκε ούτε αναλύθηκε επαρκώς, όπως συνέβη με άλλες θεωρίες αιχμής του 19ου αιώνα, λ.χ. τη μαρξιστική ή την ψυχαναλυτική.

Ποιος είναι ο ανθρώπινος ζωολογικός κήπος του Μόρις; Με μια λέξη, η πόλη. Ζωολογικός κήπος ή θηριοτροφείο – όπως θέλετε πείτε την. Η μεταφορά συνιστά αντιστροφή του κοινού τόπου «η ζούγκλα των πόλεων». Εμείς, τα ανώτερα πλάσματα του ζωικού βασιλείου, κατά τον Μόρις δεν περνούμε τη ζωή μας στη ζούγκλα αλλά σε μια, ας πούμε, αντι-ζούγκλα: τον αστικό χώρο. Γιατί το ανθρώπινο είδος, όπως και όλα τα υπόλοιπα, ζώντας όχι στο φυσικό αλλά στο αστικό περιβάλλον, συμπεριφέρεται σύμφωνα με τα δεδομένα και τις συνθήκες αυτού του περιβάλλοντος σε ένα πλαίσιο ασφάλειας μεν, καταναγκασμού δε.

Ασφάλειας επειδή το περιβάλλον τού δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσει πιο εύκολα την τροφή του και η οργανωμένη κοινωνία, παρά τα αρνητικά της, ή ίσως και εξαιτίας τους, το βοηθά να αναπτύξει καλύτερους μηχανισμούς προστασίας. Και καταναγκασμού γιατί, μολονότι του προσφέρει τον ελεύθερο χρόνο που του λείπει στη φύση, ταυτοχρόνως του προκαλεί άγχος και συχνά ανία και καταθλιπτικά αισθήματα, συνηθέστερο από τα οποία είναι αυτό της απομόνωσης, που χειροτερεύει όταν το άτομο δέχεται κατά ριπάς πολλά και αντιφατικά ερεθίσματα.Η πόλη κατά κάποιον τρόπο είναι για τον άνθρωπο χώρος αιχμαλωσίας, όπως αντίστοιχα ο ζωολογικός κήπος για τα ζώα. Εκεί τα τελευταία αναπτύσσουν συνήθειες οι οποίες μοιάζουν πολύ με τις αντίστοιχες ανθρώπινες, που οδηγούν σε έμμονες ιδέες, λανθασμένη αίσθηση του κινδύνου ή σύγχυση όσον αφορά τους δεσμούς με το περιβάλλον.

Ποιος είναι λοιπόν ο αγώνας των ανθρώπων; Να αποκτήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα ερεθίσματα, λέει ο Μόρις, τονίζοντας εν τούτοις ότι δεν πρέπει να υπερβαίνουμε κάποια όρια, γιατί η υπέρβασή τους ακριβώς είναι εκείνη που προκαλεί το άγχος: «Η εργασία του σύγχρονου ανθρώπου είναι το ισοδύναμο του κυνηγιού για την τροφή». Αλλά η κατανομή, η επιλογή της και η χρήση του ελεύθερου χρόνου δίνουν διαφορετικό περιεχόμενο στην επιβίωση – γι’ αυτό και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον νεολογισμό «πειρασμός της επιβίωσης» συνδέοντάς τον με ό,τι ο ίδιος αποκαλεί «αγώνα για τη δημιουργία ερεθισμάτων».

Μπορεί κανείς να είναι όσο επιφυλακτικός θέλει απέναντι στην άποψη του Μόρις ότι το είδος μας «είναι ακόμη προσηλωμένο στη ζωή της φυλής». Για να στηρίξει μάλιστα τη θέση του αυτή αναφέρει παραδείγματα που αφορούν κυρίως τη σεξουαλική συμπεριφορά. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το κεφάλαιο «Σεξ και υπερσέξ», όπου πραγματεύεται ούτε μία ούτε δύο αλλά δέκα διαφορετικά είδη σεξ: από το σεξ για την αναπαραγωγή και ως παράγοντα σχηματισμού ενός ζεύγους ως το (αν αγαπάτε) εργασιοθερατευτικό, ηρεμιστικό, εμπορικό, ακόμη και καθεστωτικό σεξ.

Εύλογα, θα λέγαμε, αφιερώνει στο θέμα το τρίτο (και εκτενέστερο μετά το έκτο) από τα επτά κεφάλαια, αφού ο Ανθρώπινος ζωολογικός κήπος είναι βιβλίο της δεκαετίας του 1960, κατά την οποία εκδηλώθηκε η σεξουαλική επανάσταση.