«Θα έπρεπε να αντιληφθούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση ως ένα αποφασιστικό βήμα στον δρόμο προς μια πολιτικά συγκροτημένη παγκόσμια κοινωνία». Η εκτίμηση αυτή δεν προέρχεται από κάποιον παλιό μύστη της ευρωπαϊκής ιδέας, ούτε από κάποιον μεγαλόστομο συντάκτη επετειακών λόγων στις Βρυξέλλες. Ανήκει στον μεγαλύτερο εν ζωή γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Γιούργκεν Χάμπερμας και δίνει το στίγμα του δοκιμίου του για την κατάσταση της Ευρώπης σήμερα, το οποίο κυκλοφόρησε τον περασμένο Νοέμβριο.
Σε μια στιγμή γενικευμένων αμφιβολιών για το μέλλον του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, σε μια περίοδο κλυδωνισμών και αβεβαιοτήτων, ο Χάμπερμας καταθέτει την εμπιστοσύνη του στην Ευρώπη με αφοπλιστική βεβαιότητα. Η παρέμβασή του στη σχετική δημόσια συζήτηση έχει ένα συγκεκριμένο πρότυπο, το έργο του Ιμάνουελ Καντ Για την αιώνια ειρήνη, που εκδόθηκε το 1795 και έθετε για πρώτη φορά τόσο επιτακτικά την παγκόσμια ειρήνη ως βασική αποστολή της πολιτικής.
Η αφορμή του Χάμπερμας είναι οι αφόρητες παλινωδίες και ολιγωρίες των ευρωπαίων ηγετών – με πρώτη την καγκελάριο Ανγκελα Μέρκελ – στην έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση του ελληνικού δράματος και της ευρύτερης κρίσης χρέους στην ευρωζώνη.
Η ετυμηγορία του είναι ξεκάθαρη: «Η Μέρκελ επί εβδομάδες αγωνιζόταν σαν λομπίστας για τα εθνικά συμφέροντα του οικονομικά ισχυρότερου κράτους-μέλους. Επικαλούμενη το πρότυπο της γερμανικής δημοσιονομικής πειθαρχίας, είχε παρεμποδίσει μια κοινή δράση της Ενωσης που θα θωράκιζε εγκαίρως την πιστοληπτική αξιοπιστία της Ελλάδας απέναντι στην κερδοσκοπία που πόνταρε στην πτώχευση… Τελικά η καγκελάριος κάμφθηκε, χωρίς μάλιστα να βγάλει κιχ, και ανακοίνωσε στις 8 Μαΐου μαζί με τον Σαρκοζί τη σύσταση του Μηχανισμού Στήριξης για το ευρώ. Είχε προηγηθεί ένα τελευταίο χρηματιστηριακό σοκ και το ψυχικό μασάζ που της έκαναν όλοι μαζί, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, το ΔΝΤ και η ΕΚΤ». Ο Χάμπερμας διερωτάται αν τα απολιθωμένα πρόσωπα της Μέρκελ και του Σαρκοζί σε εκείνη τη συνέντευξη Τύπου της 8ης Μαΐου ήταν το εικονογραφικό ντοκουμέντο της αποτυχίας ενός οράματος που καθόρισε επί μισόν αιώνα την ευρωπαϊκή μεταπολεμική ιστορία.
Η συνηγορία του γεννημένου το 1929 Χάμπερμας υπέρ της Ευρώπης πρέπει να κατανοηθεί και ως καταπίστευμα της γενιάς του προς τους νεότερους, ως παραίνεση για να διευρυνθεί και να εδραιωθεί ακόμη περισσότερο το οικοδόμημα της ειρήνης και της ευημερίας που χτίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Γι’ αυτό και ο γηραιός φιλόσοφος στο δοκίμιό του παρακάμπτει γρήγορα τις επίκαιρες αφορμές και με τη δύναμη ενός ουτοπικού ρεαλισμού διαγράφει το όραμα της Ευρώπης τού αύριο.
Ο Χάμπερμας υποστηρίζει ότι η ΕΕ πρέπει να διευρυνθεί, γιατί όσο περισσότερες χώρες συμμετέχουν σε αυτήν τόσο ευρύτερου βεληνεκούς και μεγαλύτερης συναίνεσης θα είναι και οι αποφάσεις που θα λαμβάνουν. Είναι πεπεισμένος ότι το μέλλον δεν ανήκει στα έθνη με την κλασική έννοια του όρου, αλλά στα έθνη των πολιτών που θα συμμετέχουν σε μια υπερεθνική δημοκρατία, μια εξέλιξη που βρίσκεται ήδη εν προόδω στην ΕΕ. Θεωρεί μάλιστα τη σύσταση μιας τέτοιας υπερεθνικής δημοκρατίας το πρώτο βήμα για μια μελλοντική δημοκρατικά συγκροτημένη παγκόσμια κοινωνία. Προϋπόθεση για μια τέτοιου είδους δημοκρατία είναι η διαμόρφωση με τη βοήθεια των ΜΜΕ μιας δημόσιας σφαίρας υπερεθνικής σε αντικατάσταση της κλειστής εθνικής.
Ορισμένοι κριτικοί επισήμαναν ήδη, παρά τον σεβασμό τους προς τον Χάμπερμας, ότι, σαν τους παλιούς ρομαντικούς, βλέπει στον δρόμο ένα κούτσουρο και μέσω αυτού ονειρεύεται το ειδυλλιακό δάσος με τις νεράιδες και τα αγαθά πνεύματα. Αλλοι απορώντας τονίζουν ότι το ευρωπαϊκό όραμα του Χάμπερμας προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης από τα σημερινά προβλήματα και τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών της ευρωζώνης. Και σε κάθε περίπτωση θα περίμεναν μια πιο προσγειωμένη ανάλυση από έναν διανοούμενο που πριν από 30 χρόνια είχε γράψει το ανεπανάληπτο έργο Προβλήματα νομιμοποίησης στον ύστερο καπιταλισμό.
Είναι μάλλον ζήτημα προοπτικής. Σε μια περίοδο πολλών φοβιών και κηρυγμάτων ευρωσκεπτικισμού και επανεθνικοποίησης ένα μοναχικό κήρυγμα αισιοδοξίας και φιλοευρωπαϊσμού εκπλήσσει. Ο χρόνος θα δείξει αν το δοκίμιο του Χάμπερμας θα έχει την τύχη του καντιανού προτύπου του που εν πολλοίς ενέπνευσε τη χάρτα των Ηνωμένων Εθνών.
Πάντως ήδη σήμερα ηχεί σαν υπόμνηση για περισσότερη δημοκρατία και λιγότερη γραφειοκρατία, για περισσότερη πολιτική και λιγότερη οικονομία. Από αυτή την άποψη δεν είναι τυχαία όσα έγραψε ο Γιούργκεν Χάμπερμας σε άρθρο του στην εφημερίδα «Frankfurter Allgemeine» μόλις μία εβδομάδα προτού κυκλοφορήσει το βιβλίο του: «Η γρήγορη υπαναχώρηση του Γιώργου Παπανδρέου στο ζήτημα του δημοψηφίσματος αποκάλυψε το κυνικό περιεχόμενο του ελληνικού δράματος: λιγότερη δημοκρατία είναι καλύτερη για τις αγορές. Σήμερα η κεντρική δημοκρατική διένεξη μεταξύ ιδιωτικού πλούτου και δημόσιας πενίας έχει μεταφερθεί στις απρόσιτες μυστικές συνομιλίες μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και των εκπροσώπων των τραπεζών. Η προσφορά Παπανδρέου έγκειται στο ότι έστω και για μία μόνο τρομερή στιγμή επανέφερε αυτή τη διένεξη στο φως της αρένας, εκεί όπου οι παθητικά θιγόμενοι μπορούν να μετατραπούν σε ενεργητικά ενεχόμενους πολίτες. Ειδικά μάλιστα όταν έχει να επιλέξει κανείς, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, μια τέτοια απόφαση δεν επιτρέπεται να λαμβάνεται ερήμην του λαού. Δεν είναι μόνο ζήτημα δημοκρατίας, είναι και ζήτημα αξιοπρέπειας».
Το βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας θα κυκλοφορήσει στα τέλη Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις Πατάκη, με τίτλο «Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης», σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου.
* O κ. Σπύρος Μοσκόβου είναι διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Deutsche Welle.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
