Μια νέα ετικέτα ανθρώπινης συμπεριφοράς, αυτή του «ρατσισμού», έχει κάνει την εμφάνισή της στη σύγχρονη πολυπολιτισμική Ελλάδα. Την τοποθετούν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία -ενίοτε μάλιστα και χωρίς αίσθημα δικαιοσύνης- οι εκπρόσωποι μιας ιδιαίτερης κοινωνικής αντίληψης, σε όλους όσους εκφράζουν ενστάσεις για το διογκούμενο κύμα μετανάστευσης στη χώρα… Η εύρεση ενός κοινά αποδεκτού εννοιολογικού πλαισίου, βάσει του οποίου θα μπορούσε κανείς να κρίνει αν μια συμπεριφορά είναι ή όχι ρατσιστική, δεν είναι εύκολη.
Η έννοια ορίζεται συνήθως με τρόπο που να καλύπτει συγκεκριμένους τύπους διαχωρισμού με βάση, π.χ., φυλετικά, εθνικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, κλπ., χαρακτηριστικά. Αυτός ο εννοιολογικός κατακερματισμός είναι μεν χρήσιμος για τις ανάγκες κατηγοριοποίησης του προβλήματος, αφήνει όμως μια αίσθηση ανολοκλήρωτου σε όσους επιζητούν την ένταξη ενός συνόλου συμπεριφορών σε ένα ενιαίο πλαίσιο.
Εκφράζοντας απόλυτα προσωπικές –και όχι κατ’ ανάγκην επαρκώς γενικές ή οικουμενικά αποδεκτές- θέσεις, προτείνουμε τον ακόλουθο ορισμό: Ρατσισμός είναι κάθε ιδεολογία ή πρακτική που στοχεύει στον επιλεκτικό διαχωρισμό σε βάρος μιας ομάδας ανθρώπων, μελών μιας κοινωνίας, με βάση ένα σύνολο κοινών χαρακτηριστικών τα οποία τα μέλη της ομάδας φέρουν ακούσια και τα οποία, αντικειμενικά, δεν επηρεάζουν την δυνατότητα συμμετοχής των μελών της ομάδας στις θεμελιώδεις λειτουργίες της κοινωνίας. (Ως «θεμελιώδεις λειτουργίες» εννοούμε το σύνολο των δράσεων που απαιτούνται για την αυτοσυντήρηση της κοινωνίας και την πρόοδό της στην κατεύθυνση των κοινά αποδεκτών στόχων της.)
Προσέξτε δύο βασικές προϋποθέσεις που θέτει ο ορισμός: (1) Τα χαρακτηριστικά λόγω των οποίων η ομάδα υφίσταται διάκριση δεν είναι αποτέλεσμα εκούσιας επιλογής των μελών της. (2) Τα εν λόγω χαρακτηριστικά δεν αποτελούν ανασταλτικούς λειτουργικούς παράγοντες για την κοινωνία. Με βάση τον ορισμό, οι διώξεις των Ναζί, π.χ., κατά των Εβραίων ήταν σαφώς ρατσιστικές, αφού βασίζονταν σε ένα μη-επιλεγμένο φυλετικό χαρακτηριστικό το οποίο με κανέναν αντικειμενικό τρόπο δεν θα μπορούσε να εμποδίσει την ομαλή συμμετοχή των διωκόμενων στην οικονομική, πνευματική, πολιτική, κλπ., ζωή της Γερμανίας.
Ομοίως ρατσιστικός είναι ο αποκλεισμός ατόμων από δημόσια αξιώματα με βάση το φύλο στο οποίο ανήκουν, ή λόγω των σεξουαλικών τους ιδιαιτεροτήτων –εφόσον η άσκησή τους, εννοείται, δεν παραβιάζει αυτονόητους νόμους κάθε πολιτισμένης κοινωνίας. Από την άλλη, οι καπνιστές ακούγονται συχνά να αποκαλούν τον αποκλεισμό της συνήθειάς τους από δημόσιους χώρους «ρατσιστικό». Με βάση τον ορισμό που δώσαμε, αυτό είναι ανακριβές, για δύο λόγους: Πρώτον, το κάπνισμα αποτελεί μια επιλεγμένη συμπεριφορά. Δεύτερον, η συμπεριφορά αυτή είναι εν δυνάμει επιβλαβής ακόμα και γι’ αυτούς που, χωρίς να την επιλέγουν, την υφίστανται από τον διπλανό τους.
Έτσι, η άσκηση της συνήθειας του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους καθιστά τον καπνιστή «αντικοινωνικό» στοιχείο και δικαιολογεί τον περιορισμό των ελευθεριών του. Ένα πεδίο έντονης ιδεολογικής συζήτησης αφορά την σύγχρονη αντίληψη του ρατσισμού ως διάκριση στη βάση πολιτιστικών, μάλλον, παρά φυλετικών δεδομένων. Είναι ρατσιστική η απροθυμία μιας κοινωνίας να δεχθεί στους κόλπους της μετανάστες με διαφορετικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά; Καταρχήν, κάθε μετανάστης φέρει αναπόφευκτα τα ιδιαίτερα στοιχεία του πολιτισμού από τον οποίο προέρχεται. Εν τούτοις, η ένταξή του σε μια νέα κοινωνία προϋποθέτει έναν ελάχιστο βαθμό προσαρμογής σε ένα σύνολο θεσμών, μερικοί εκ των οποίων ενδέχεται να μην είναι συμβατοί με τις πολιτιστικές του καταβολές. (Για παράδειγμα, σε κάποιες κοινωνίες μπορεί να είναι ανεκτή έως και θεμιτή η αυτοδικία για λόγους τιμής, κάτι που σε άλλες κοινωνίες είναι ανεπίτρεπτο.)
Το ζήτημα είναι κατά πόσον ο μετανάστης είναι πρόθυμος να προσαρμοστεί στα θεσμικά πλαίσια της νέας του πατρίδας. Και η προσαρμογή αυτή είναι θέμα επιλογής! Έτσι, η στάση μιας κοινωνίας απέναντι στη μετανάστευση θα πρέπει να αξιολογείται σε συνάρτηση και με τις επιλεγμένες συμπεριφορές των ίδιων των μεταναστών. Αναμφίβολα, ο ρατσισμός είναι μια απεχθής έννοια, τόσο ως ιδεολογία όσο και ως πρακτική. Το ίδιο ηθικά απαράδεκτη, όμως, είναι και η αβασάνιστη και ατεκμηρίωτη επικόλληση της ετικέτας του ρατσισμού σε όσους απλά έχουν διαφορετική άποψη πάνω σε θέματα μετανάστευσης. Τα θύματα μιας τέτοιας μεταχείρισης θα μπορούσαν δίκαια να ισχυριστούν, με τη σειρά τους, πως υφίστανται αντιμετώπιση ανάλογη με εκείνη για την οποία και τα ίδια κατηγορούνται!
