Tο άγαλμα του Χριστού στο Ρίο ντε Τζανέιρο θρυμματίζεται, η Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη καταρρέει, ουρανοξύστες γκρεμίζονται, αυτοκινητόδρομοι καταβαραθρώνονται, ηφαίστεια εκρήγνυνται, ήπειροι κατακρημνίζονται. Οι σκηνές από το χολιγουντιανό μπλοκμπάστερ είναι οικείες: εκατομμύρια θεατές ανά τον κόσμο παρακολουθούσαν πριν από δύο χρόνια τη συγκινητική προσπάθεια του Τζον Κιούζακ να σώσει την κόρη του από του χάρου τα δόντια. Υπό προϋποθέσεις, θα μπορούσε κανείς να φανταστεί το «2012» με διαφορετικό τίτλο και πρωταγωνιστές όντα όπως Ελ, Νεφελίμ και γκρίζους δούλους, εφόσον αντλεί την έμπνευσή του κατευθείαν από μία τρέχουσα εκδοχή της μόνιμης φημολογίας για το επερχόμενο τέλος του κόσμου. Αλλωστε, το ξέρετε και εσείς. Το βλέπετε σε τηλεοπτικές εκπομπές, το διαβάζετε σε βιβλία, το συναντάτε στο Διαδίκτυο. Παρασκευή, 21 Δεκεμβρίου 2012, ώρα 1.13 το μεσημέρι, αντίο. Εχετε γεια, βρυσούλες. Τέλος. Σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα; Οχι. Σύμφωνα με ερμηνείες εκτιμήσεων ενδείξεων που αναφέρονται στα ημερολόγια ενός προκολομβιανού αμερικανικού πολιτισμού.
Εν αρχή, λοιπόν, ήσαν οι Μάγιας. Η ακμή τους τοποθετείται μεταξύ 3ου και 10ου αιώνα μ.Χ. στην Κεντρική Αμερική. Πολιτισμός εξαιρετικά προηγμένος, όπως μαρτυρούν τα διάσπαρτα σε Γουατεμάλα, Μεξικό, Ονδούρα και Ελ Σαλβαδόρ σημερινά ερείπια μεγάλων αστικών κέντρων, ανέπτυξε σημαντικές τεχνικές πολεοδομίας, πολύπλοκη κοινωνική οργάνωση και αξιόλογη μαθηματική σκέψη. Η αποκάλυψη των Μάγιας ήρθε νωρίς, λόγω αλόγιστης υλοτόμησης και ευρύτερης περιβαλλοντικής υποβάθμισης, όπως δηλώνει η τρέχουσα άποψη των μελετητών τους. Πριν από την τελική υποταγή στους ισπανούς κατακτητές του Νέου Κόσμου τον 17ο αιώνα, οι κυριότερες πόλεις-κράτη τους βρίσκονταν ήδη σε παρακμή. Αυτό δεν εμποδίζει, βέβαια, στρατιές προφητών του δυτικού κόσμου να ασχολούνται με τις αστρολογικές προβλέψεις τους: τα εξελιγμένα ημερολόγιά τους, τα οποία προβλέπουν μια διαδοχή «παγκόσμιων κύκλων» εποχών, τυχαίνει να κλείνουν έναν από αυτούς 5.126 χρόνια μετά την κατά Μάγιας γένεση του κόσμου, τον Αύγουστο του 3114 π.Χ. – με την απαραίτητη αναγωγή στα δικά μας καταλήγουμε στην 21η Δεκεμβρίου 2012. Το τι ακριβώς περίμεναν οι ίδιοι να συμβεί τότε είναι εν πολλοίς άδηλο: η γλώσσα των κειμενικών αναφορών είναι επαρκώς ασαφής. Το ερώτημα, ωστόσο, είναι πώς ένα τόσο περιορισμένου ενδιαφέροντος ζήτημα όπως αυτό των ημερολογιακών υπολογισμών μιας αρχαίας κουλτούρας εξελίχθηκε σε παγκόσμιο φαινόμενο.
Οι εσχατολογικές προεκτάσεις του σωτήριου έτους 2012 βρέθηκαν για πρώτη φορά στο επίκεντρο της δημοσιότητας το καλοκαίρι του 1987, όταν ο Χοσέ Αργουέλες, καλλιτέχνης, συγγραφέας και new age φιλόσοφος, συγκάλεσε μια παγκόσμια συγχρονισμένη συνεδρία διαλογισμού, η οποία θα συνέπιπτε με τη σπάνια ευθυγράμμιση έξι πλανητών του ηλιακού συστήματος. Σύμφωνα με τις δοξασίες του Αργουέλες, αν η παραπάνω «αρμονική σύγκλιση» συγκέντρωνε τουλάχιστον 144.000 συμμετοχές θα απελευθέρωνε τον πλανήτη από τα αρνητικά vibes της δυτικής επιστήμης, εντάσσοντάς τον στα αρμονικά ιστορικά κύματα που οι Μάγιας προέβλεπαν ότι θα κορυφώνονταν το 2012. Ταυτόχρονα με το φεστιβάλ της σύγκλισης ο Αργουέλες δημοσίευε το βιβλίο «The Mayan Factor: Path Beyond Technology» (εκδ. Bear & Company) όπου ο μεσοαμερικανικός πολιτισμός παρουσιαζόταν ως το «γήινο πείραμα» μιας φυλής «γαλαξιακών κυριάρχων» προερχόμενων από «αστρικές βάσεις». Η εξέλιξη του οράματος του Αργουέλες ως τον θάνατό του τον Μάρτιο του 2011 περιελάμβανε μια σειρά λεπτομερών προσθηκών, από το προσωπικής του έμπνευσης ημερολόγιο με 13 φεγγάρια των 28 ημερών ως την πεποίθηση ότι οι καταιγιστικές εξελίξεις του 2012 θα διαμόρφωναν έναν κόσμο με απλουστευμένο λάιφσταϊλ, τεχνολογία ηλιακής ενέργειας, κηπευτικές καλλιέργειες και παγκόσμια τηλεπάθεια. Οσοι δεν αποκτούσαν την «απαραίτητη πνευματική εξέλιξη ώστε να αντιλαμβάνονται την ύπαρξη άλλων διαστάσεων της πραγματικότητας», δήλωνε το 2007 στους «New York Times», θα επιβιβάζονταν σε «ασημένια διαστημόπλοια».
Ακολούθησαν ορδές ενθουσιωδών διανοητών, διαλογιστών, ουφολόγων, καλλιτεχνών και παντός είδους ερευνητών ελκόμενων από το όραμα μιας νέας συνειδητότητας στο πρότυπο της χίπικης «εποχής του Υδροχόου» ή τη γοητεία μιας ολικής καταστροφής. Φιλόσοφοι, όπως ο αμερικανός Τέρενς Μακ Κένα, επαλήθευσαν τη χρονολόγηση των Μάγιας με βάση το Ι Τσινγκ, «βίβλο» του ανατολικού μυστικισμού. Κομίστες, όπως ο Σκωτσέζος Γκραντ Μόρισον, διέδωσαν την 21η/12/2012 στο πολιτισμικό mainstream, μέσω κόμικ, σαν το εξαιρετικής σύλληψης κολάζ ανατολικών δοξασιών, δυτικών μυθολογιών, παγκόσμιας συνωμοσιολογίας, βίας και σεξ «The Invisibles». Τοξικολόγοι, όπως ο Σουηδός Καρλ Γιόχαν Κάλεμαν, άλλαξαν επάγγελμα και ως ειδικοί επί των Μάγιας συσχέτισαν το ημερολόγιό τους με την εξέλιξη της ζωής και την κβαντομηχανική. Η έλευση του Διαδικτύου μετέτρεψε ένα μικρό ρεύμα στις παρυφές του new age σε ποτάμι που καταλήγει σε εντυπωσιακούς καταρράκτες: οι θετικές, αρνητικές και ενδιάμεσες πτυχές του φαινομένου του 2012 αναλύονται πλέον σε 26.600.000 σελίδες του Google.
Το ότι πλήθος επιστημόνων μελετητών της κουλτούρας των Μάγιας αρνούνται ότι η 21η Δεκεμβρίου 2012 δηλώνει κάτι πέρα από τα συνηθισμένα είναι προφανώς αμελητέας σημασίας. Ο Μαρκ βαν Στόουν του Ιδρύματος Προώθησης Μεσοαμερικανικών Σπουδών, για παράδειγμα, υποδεικνύει στον δικτυακό τόπο του ινστιτούτου ότι «δεν υπάρχει τίποτε στις αρχαίες προφητείες των Μάγιας, των Αζτέκων ή άλλων μεσοαμερικανικών λαών που να αναφέρεται σε κάποια ξαφνική ή μείζονα μεταβολή» την εν λόγω ημέρα – «η έννοια του κλεισίματος ενός “Μεγάλου Κύκλου” είναι αποκλειστικά σύγχρονη επινόηση». Ο Τζον Χουπς, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας, μιλώντας στους «New York Times» απορρίπτει την ερμηνεία που θέλει την ολοκλήρωση των «παγκόσμιων κύκλων» να ταυτίζεται αναγκαστικά με γεγονότα πλανητικής εμβέλειας. Για τον ίδιο, το ημερολόγιο των Μάγιας προβλέπει κυκλικές εναλλαγές με αρμονική διαδοχή. Στη διασύνδεσή του με την καταστροφολογία διακρίνει ιδεολογικά αίτια, κάνοντας λόγο για την ανάδυση μιας «πνευματιστικής Αριστεράς» new age αισθητικής έναντι της «θρησκευτικής Δεξιάς».
Η ιδεολογική προσέγγιση της συντέλειας, βέβαια, κάθε άλλο παρά πρόσφατο φαινόμενο συνιστά. Η εσχατολογία αποτελεί δημοφιλές αποκούμπι ατόμων και λαών από τον καιρό ήδη του Μεσαίωνα. Εξέχoν μέρος της χριστιανικής θεολογίας, το τέλος του κόσμου ως μετάβαση στη βασιλεία του Θεού απασχόλησε σημαντικούς διανοητές της Εκκλησίας, από τον Ωριγένη ως τον όσιο Αυγουστίνο, διέπρεψε όμως και με τη λαϊκή εκδοχή του χιλιασμού: αυτόκλητοι σωτήρες, υποψήφιοι άγιοι, πένητες ιεροκήρυκες, θρησκευτικοί ζηλωτές, κοινωνικοί αναμορφωτές και ουκ ολίγοι απατεώνες πλανώνται ανά την Ευρώπη μεταξύ 11ου και 13ου αιώνα προπαγανδίζοντας την επικείμενη έλευση της ώρας της Κρίσεως. Η διφορούμενη υπόσχεση μιας νέας εποχής, η οποία για τα λαϊκά στρώματα δεν περιορίζεται στην πνευματική αναγέννηση, έχει συχνά αποτέλεσμα την παράλληλη αναζήτηση μεθόδων βελτίωσης των υλικών συνθηκών διαβίωσης. Ριζοσπάστες κήρυκες συνάπτουν την επιταγή της θρησκευτικής ανανέωσης με την εφαρμογή της κοινωνικής ανατροπής. Στα χρόνια της Μεταρρύθμισης, όπως και σε πολλές περιπτώσεις μεσαιωνικών αιρέσεων, η οδός προς τον εξαγνισμό της Εσχατης Κρίσης που αντιπροσωπεύει η επερχόμενη Δευτέρα Παρουσία οφείλει να περάσει από τη θέσπιση μιας κοσμικής κοινωνίας απόλυτης ισότητας, ή έστω από την κατάλυση της υφιστάμενης ιεραρχίας: η πολιτεία του αναβαπτιστή ηγέτη Τόμας Μύντσερ στο Μιλχάουζεν το 1525 είναι χαρακτηριστική τόσο για τις αποκαλυψιακές πτυχές όσο και για τον απροκάλυπτο εξισωτισμό της – όπως και για την αιματηρή καταστολή της από τις γερμανικές καθολικές αρχές. Παρόμοιες θεωρήσεις διακρίνουν, άλλωστε, και σύγχρονες αιρέσεις αποκαλυψιακού χαρακτήρα: οι ακόλουθοι του Ντέιβιντ Κορές που αυτοκτόνησαν μαζικά στο Γουέικο του Τέξας το 1993 ήταν οργανωμένοι σε μια δική τους ιδανική κοινότητα. Το όνειρο των έσχατων καιρών ταυτίζεται ενίοτε με εκείνο της επί Γης Ουτοπίας.
Το τέλος του κόσμου, ωστόσο, στις αρχές του 21ου αιώνα συγκροτεί και μια ανθούσα βιομηχανία. Το διαδικτυακό βιβλιοπωλείο Amazon μπορεί ανά πάσα στιγμή να σας πουλήσει 633 βιβλία για το 2012, αλλά τα κέρδη του αντιπροσωπεύουν ψιλά μπροστά σε άλλα ποσά που διακινούνται. Για τον Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ το διόλου τυχαία προβαλλόμενο στο τέλος του 1999 «Τέλος του κόσμου», όπου μαχόταν τον Σατανά Γκάμπριελ Μπερν αντί αμοιβής 25 εκατ. δολαρίων, υπήρξε η τελευταία μεγάλη επιτυχία προτού εγκαταλείψει την ηθοποιία για το κυβερνητιλίκι της Καλιφόρνιας. Το προαναφερθέν «2012» του ειδικευμένου σε κατακλυσμικά γεγονότα Ρόλαντ Εμεριχ, σκηνοθέτη επίσης των «Ημέρα Ανεξαρτησίας» (εξωγήινοι επιδρομείς) και «Μετά την επόμενη ημέρα» (περιβαλλοντική συντέλεια), αποκόμισε 769 εκατ. δολάρια στο box office του 2009. Στο «Χαμένο σύμβολο» του (λέγε με «Κώδικα Ντα Βίντσι») Νταν Μπράουν το έτος 2012 ως ατέρμονη τελεολογία εμπλέκεται στο όλο συμβολικό πανηγύρι που βοήθησε το βιβλίο να πουλήσει 550.946 αντίτυπα με αντίτιμο 4,6 εκατ. στερλινών την πρώτη μόλις εβδομάδα της κυκλοφορίας του πριν από δύο χρόνια. Και το υπουργείο Τουρισμού του Μεξικού σχεδίαζε από τον Σεπτέμβριο του 2011, σύμφωνα με τους «Los Angeles Times», την εκμετάλλευση της μυστικιστικής γοητείας των ερειπίων του πολιτισμού των Μάγιας σε συνδυασμό με τη συμβολική σημασία του 2012 προκειμένου να αυξήσει τα 22 εκατομμύρια τουρίστες που το επισκέπτονται ετησίως.
Επειτα, υπάρχουν εκείνοι οι οποίοι ετοιμάζονται να πάρουν τα βουνά για παν ενδεχόμενο. Για αυτούς υφίστανται ήδη διαδικτυακές οδηγίες περί επιβίωσης από μια ποικίλη σειρά φαινομένων που τους απειλούν (γαλαξιακή ευθυγράμμιση, μετατόπιση των γεωμαγνητικών πόλων της Γης, σύγκρουση με τον αλητεύοντα στο διάστημα πλανήτη Νουμπίρου) στο www.survive2012.com. Για περισσότερες ανατριχιαστικές λεπτομέρειες μπορούν να απευθυνθούν στο Web Bot Project (webbot-project.blogspot.com), πρόγραμμα υπολογιστή το οποίο προβλέπει αλγοριθμικά το μέλλον. Στοιχεία και διευθύνσεις για περισσότερες από 20 κατασκευάστριες εταιρείες καταφυγίων μπορεί να βρει κανείς στο 2012base.com – πιο πειστική από όλες η αμερικανική Hardened Structures, διαφημίζει μπούνκερ ανθεκτικά, μεταξύ άλλων, σε «διαδοχικούς σεισμούς έντασης 10 βαθμών, ανέμους ταχύτητας 725 χιλιομέτρων την ώρα, προστασία από ακτίνες γ και ακτίνες νετρονίων από πυρηνική έκρηξη 100 μεγατόνων σε απόσταση 30 χιλιομέτρων, ηλιακές εκρήξεις, πλημμύρες, πυρκαγιές 677 βαθμών Κελσίου μαινόμενες για 10 ημέρες, βίαιη είσοδο και ένοπλη επίθεση».
Ολα αυτά λένε μάλλον περισσότερα για τις δικές μας ανησυχίες τού εδώ και του τώρα παρά για τις οξυμένες ικανότητες μελλοντικής ενόρασης των Μάγιας. Στο βιβλίο του «The End of Time: The Maya Mystery of 2012» (εκδ. University of Colorado Press) ο αρχαιοαστρονόμος Αντονι Εϊβενι, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κόλγκεϊτ και μελετητής new age κοινοτήτων, επισημαίνει ότι τα αφηγήματα περί 2012 αποτελούν προϊόν μιας «ασύνδετης» κοινωνίας: «ανίκανοι να βρούμε τις πνευματικές απαντήσεις για τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής μέσα μας, στρεφόμαστε προς τα έξω σε φαντασιακές οντότητες χαμένες στο Διάστημα ή στον χρόνο – οντότητες που πιθανώς κατέχουν την ανώτερη γνώση». Κάθε εποχή άλλωστε έχει τους μεγάλους της συλλογικούς φόβους που πηγάζουν από προφανή ή λανθάνοντα κοινωνικά προβλήματα: η σιτοδεία για την προβιομηχανική περίοδο, η χρεοκοπία για τον 19ο αιώνα, ο πυρηνικός πόλεμος για τον ψυχροπολεμικό κόσμο.
Η παρακμή (και, κατά συνέπεια, το τέλος) του δυτικού πολιτισμού εξαγγέλλεται τακτικά, με πιο πρόσφατο δημοφιλές σενάριο τον χρηματοπιστωτικό Αρμαγεδδώνα, βρίσκοντας πρόθυμο κοινό σε περιβάλλον οικονομικής και κοινωνικής κρίσης. Σε έναν κόσμο παγιωμένης αβεβαιότητας, εξασθενημένων πολιτικών θεσμών, έλλειψης εμπιστοσύνης στις ηγεσίες («Τι θα έκαναν οι κυβερνήσεις για να προετοιμάσουν έξι δισεκατομμύρια ανθρώπους για το τέλος του κόσμου; Τίποτα» διακηρύσσει το τρέιλερ του «2012»), όπου οι δοκιμασμένες λύσεις μοιάζουν αναποτελεσματικές, γιατί να μη δώσει κανείς πίστη σε όσους διατείνονται ότι η πορεία του κόσμου είναι προκαθορισμένη από προκολομβιανές καφετζούδες; Κάποιοι πρέπει να ευγνωμονούν τους Μάγιας για το 2012 – τους έσωσαν από τον κόπο να το εφεύρουν.
* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜagazino στις 31 Δεκεμβρίου 2011
