Πριν από πέντε χρόνια, τον Νοέμβριο του 2006, τρεις άνδρες συναντήθηκαν στο μπαρ του ξενοδοχείου Millennium στην περιοχή Μέιφερ του Λονδίνου. Ηταν Ρώσοι, γνωρίζονταν καλά μεταξύ τους και είχαν κοινό παρελθόν στην KGΒ, τη ρωσική μυστική υπηρεσία πληροφοριών. Το περιεχόμενο της συνάντησης ήταν αυστηρά επαγγελματικό.

Αυτό που ακολούθησε ξεπερνά τη ζοφερή φαντασία σεναριογράφων κατασκοπευτικών ταινιών, αλλά και εξομολογήσεων πρακτόρων του Ψυχρού Πολέμου: Σύμφωνα με τη Σκότλαντ Γιαρντ, ο Αντρέι Λουγκοβόι δηλητηρίασε τον Αλεξάντερ Λιτβινένκο με πολώνιο-210, ένα σπάνιο ραδιενεργό ισότοπο, ρίχνοντας την ουσία στο τσάι του. Το ίδιο βράδυ ο Λιτβινένκο, που στο μεταξύ είχε επιστρέψει σπίτι του, ένιωσε φοβερή αδιαθεσία.

«Οταν ο Σάσα συναντήθηκε μαζί τους, ο Λουγκοβόι τού προσέφερε αλκοόλ. Ο Σάσα ξαφνιάστηκε και του απάντησε “αφού ξέρεις, δεν πίνω ποτέ αλκοόλ”. Τότε εκείνος του προσέφερε τσάι. Ο Σάσα αργότερα μου εξομολογήθηκε ότι το τσάι ήταν έτοιμο, κρύο και άγευστο. Ηπιε μερικές γουλιές χωρίς να το τελειώσει» αφηγείται η Μαρίνα Λιτβινένκο, χήρα του «Σάσα», όπως αποκαλεί τον άνδρα της, αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές εκείνης της ημέρας.

«Ηταν 1η Νοεμβρίου, η έκτη επέτειος της εγκατάστασής μας στο Λονδίνο, μια συμβολική ημερομηνία, και είχα μαγειρέψει δείπνο για τους δυο μας. Ξαφνικά, λίγο πριν από τα μεσάνυχτα, ο Σάσα άρχισε να μην αισθάνεται καλά. Εμοιαζε με τροφική δηλητηρίαση, δεν είχαμε ιδέα ότι μπορεί να ήταν κάτι τόσο σοβαρό. Επειτα από λίγες ώρες, ο πόνος δεν σταματούσε και μου είπε: “Μαρίνα, αισθάνομαι κάτι περίεργο. Πονάω τόσο πολύ, που δεν μπορεί να είναι μια απλή τροφική δηλητηρίαση”. Κάποια άλλη στιγμή μού είπε: “Νομίζω πως η καρδιά μου σταμάτησε να χτυπά”. Η θερμοκρασία του σώματός του ήταν πολύ χαμηλή. Ολα έμοιαζαν ακατανόητα. Δεν μπορούσα να καταλάβω τι συνέβαινε».

Ο Λιτβινένκο μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο και τα αρχικά συμπτώματα παρέπεμπαν στον ιό E. coli. Καθώς, όμως, η κατάσταση της υγείας του ολοένα και δυσχέραινε, μια συνταρακτική αποκάλυψη ανέτρεψε τα πάντα: ο Λιτβινένκο δηλητηριάστηκε από μια δόση ραδιενεργού ουσίας. Ο θάνατός του, τρεις εβδομάδες αργότερα, έγινε πρωτοσέλιδο θέμα στις εφημερίδες της Δύσης και προκάλεσε μεγάλη ένταση στις σχέσεις Ρωσίας – Βρετανίας. Λίγο πριν πεθάνει, ο Λιτβινένκο κατηγόρησε τον Βλαντίμιρ Πούτιν, τότε πρόεδρο της Ρωσίας, ως ηθικό αυτουργό της εξόντωσής του.

Επί πέντε ολόκληρα χρόνια η χήρα του Λιτβινένκο, Μαρίνα, προσπαθεί να λύσει τον γρίφο της δολοφονίας του συζύγου της. Επειτα από συνεχείς εκκλήσεις κατάφερε, μόλις πριν από έναν μήνα, να πετύχει την έναρξη επίσημης έρευνας από τα βρετανικά δικαστήρια που θα μπορούσε να οδηγήσει στο εδώλιο του κατηγορουμένου τους βασικούς υπόπτους της δολοφονίας.

«Δεν ζητώ εκδίκηση ούτε ξεκινώ αυτή τη διαδικασία για τον Λουγκοβόι. Το ερώτημα είναι ποιος κρύβεται πίσω από αυτόν και ποιος τον προμήθευσε με πολώνιο…» εξηγεί η Λιτβινένκο.

Συναντηθήκαμε πριν από λίγες ημέρες σε κεντρικό ξενοδοχείο του Λονδίνου. Ηταν η δεύτερη συνάντησή μας μέσα σε τέσσερα χρόνια. Στην πρώτη τηλεοπτική συνέντευξή μας η Μαρίνα Λιτβινένκο ήταν ακόμη παγωμένη από τα πρόσφατα εκείνα γεγονότα. Αυτή τη φορά ήταν φιλική και πρόθυμη να μοιραστεί μαζί μου λεπτομέρειες από την προσωπική της περιπέτεια.

«Η αστυνομία μού ζητούσε όλον αυτόν τον καιρό να κάνω υπομονή. Πίστευαν ότι ο Λουγκοβόι θα κάνει το λάθος να ταξιδέψει εκτός Ρωσίας ώστε να τον συλλάβουν. Οταν, όμως, τον Οκτώβριο ο βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον επισκέφθηκε τη Μόσχα και συζήτησε το ενδεχόμενο της έκδοσης του Λουγκοβόι, ο Μεντβέντεφ του απάντησε ότι το ρωσικό σύνταγμα δεν προβλέπει κάτι τέτοιο» εξηγεί η χήρα του Αλεξάντερ Λιτβινένκο.

Ο Αντρέι Λουγκοβόι είναι ο βασικός ύποπτος αυτής της υπόθεσης από τη στιγμή που η βρετανική αστυνομία ανακάλυψε ίχνη της ραδιενεργού ουσίας στο δωμάτιο του ξενοδοχείου όπου διέμενε και στη θέση του στο αεροπλάνο με το οποίο ταξίδεψε, καθώς και στη Γερμανία, από όπου πέρασε ο τρίτος της παρέας, Ντμίτρι Κοφτούν, καθ’ οδόν για το Λονδίνο. Οταν οι βρετανικές αρχές ζήτησαν την έκδοση του Λουγκοβόι, τον Μάιο του 2007, ήταν αργά: Ο Λουγκοβόι ήταν ήδη εκλεγμένος βουλευτής στη Δούμα και αντιμετωπιζόταν στη Ρωσία ως ήρωας.

«Μου κάνει εντύπωση που τον θεωρούν ήρωα, αφού ο Λουγκοβόι αρνείται κάθε ανάμειξη στη δολοφονία του Σάσα» επισημαίνει η Μαρίνα Λιτβινένκο. «Αλλά για εμένα ο Λουγκοβόι έχει ήδη τιμωρηθεί. Εχει στιγματιστεί από όλη αυτή την ιστορία και δεν μπορεί να ταξιδέψει πουθενά εκτός συνόρων. Το βασικό, όμως, ερώτημα είναι ποιοι κρύβονται πίσω από αυτόν, διότι έχουμε να κάνουμε με μια τρομοκρατική ενέργεια στην καρδιά του Λονδίνου. Μια επίθεση με ραδιενεργό υλικό».

Η ρωσική πλευρά αντέδρασε έντονα από την πρώτη στιγμή. Ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ κατηγόρησε τη βρετανική ηγεσία ότι προσπαθεί να πολιτικοποιήσει την όλη υπόθεση. Λίγους μήνες μετά η κατάσταση οξύνθηκε με εκατέρωθεν απελάσεις διπλωματών από Μόσχα και Λονδίνο. Πριν από δύο εβδομάδες, μέσα σε έγγραφα αμερικανικών υπηρεσιών που διέρρευσαν μέσω των WikiLeaks, αποτυπώνεται η προσπάθεια άρνησης κάθε ρωσικής εμπλοκής στην υπόθεση από αξιωματούχους των ρωσικών υπηρεσιών. Αυτές αναφέρουν ότι είχαν ενημερώσει τις αντίστοιχες βρετανικές, λίγες ημέρες πριν από τη δολοφονία Λιτβινένκο, για ραδιενεργές ουσίες που βρίσκονται στο Λονδίνο, με τη βρετανική πλευρά να φέρεται να απαντά ότι έχει την υπόθεση «υπό έλεγχο». Οι αιτιάσεις αυτές, βέβαια, δύσκολα γίνονται πιστευτές.

«Το 97% της παγκόσμιας παραγωγής πολωνίου παρασκευάζεται στη Ρωσία. Δεν είναι μια ουσία στην οποία μπορεί κανείς να αποκτήσει εύκολα πρόσβαση» σχολιάζει η Μαρίνα Λιτβινένκο, δείχνοντας το Κρεμλίνο ως ιθύνοντα νου της επιχείρησης. «Είμαι βέβαιη ότι υπήρχε κάποια προσωπική κόντρα μεταξύ του Σάσα και του Βλαντίμιρ Πούτιν. Ο Πούτιν αρνήθηκε δημοσίως ότι γνώριζε τον Λιτβινένκο, αλλά αυτό είναι ένα τεράστιο ψέμα. Είχαν προηγηθεί συναντήσεις στο πλαίσιο της ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών, όπου ο Σάσα τον ενημέρωσε για τη διαφθορά και τις κακές πρακτικές που ακολουθούσε η υπηρεσία. Αλλωστε, ο Πούτιν δεν θα είχε γίνει ποτέ αρχηγός της FSB, της πρώην KGB δηλαδή, αν ο Σάσα και κάποιοι άλλοι δεν είχαν δημοσίως καταγγείλει φαινόμενα διαφθοράς και συνωμοσίας…»

Ποιος, όμως, ήταν στ’ αλήθεια ο Αλεξάντερ Λιτβινένκο και γιατί αποτέλεσε θύμα μιας από τις πιο μυστηριώδεις δολοφονίες της δεκαετίας;

Το προσωπικό πορτρέτο του συμπυκνώνει πολλές πτυχές της ταραγμένης ρωσικής αφήγησης της τελευταίας εικοσαετίας. Αξιωματικός καριέρας στη Ρωσική Υπηρεσία Πληροφοριών, έστρεψε επάνω του τους προβολείς της δημοσιότητας όταν το 1998 κατηγόρησε δημοσίως τα αφεντικά του ότι σχεδίαζαν τη δολοφονία του Μπορίς Μπερεζόφσκι, ενός δισεκατομμυριούχου επιχειρηματία, μέλους της κλειστής ελίτ των επονομαζόμενων «ολιγαρχών», των ανθρώπων δηλαδή που συγκέντρωσαν τεράστια δύναμη και πλούτο τη δεκαετία του 1990, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Οπως ήταν αναμενόμενο, μετά τις καταγγελίες του, εκδιώχθηκε από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας και φυλακίστηκε για ένα οκτάμηνο. Τελικά, τον Νοέμβριο του 2000, έπειτα από μια περιπλάνηση σε Τουρκία και Ισπανία, ο Λιτβινένκο, η σύζυγός του Μαρίνα και ο τότε εξάχρονος γιος τους Ανατόλι, καταλήγουν στο Λονδίνο, όπου τους χορηγείται πολιτικό άσυλο.

Την εποχή εκείνη κανείς τους, μας αφηγείται η Λιτβινένκο, δεν μιλούσε αγγλικά. Θα τους υποστηρίξει οικονομικά ο Μπερεζόφσκι, εξόριστος πλέον στο Λονδίνο, που έχει έρθει σε σφοδρή σύγκρουση με τον Πούτιν. Είναι η εποχή που ο ισχυρός άνδρας του Κρεμλίνου απαιτεί υποταγή από τους ολιγάρχες. Τα μέσα ενημέρωσης που ανήκουν σε έναν από αυτούς, στον Γκουζίνσκι, θα κλείσουν βίαια και ο ίδιος θα αυτοεξοριστεί. Και ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ρωσίας, ο ιδιοκτήτης του πετρελαϊκού κολοσσού Yukos, Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, θα βρεθεί φυλακισμένος στη Σιβηρία.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Λονδίνο ο Λιτβινένκο γράφει ένα βιβλίο με τίτλο «Ανατινάζοντας τη Ρωσία», στο οποίο υποστηρίζει ότι διάφορες βομβιστικές επιθέσεις που αποδίδονταν σε τσετσένους τρομοκράτες λίγους μήνες πριν από τις προεδρικές εκλογές ήταν στην πραγματικότητα σχεδιασμένες από τον ίδιο τον Πούτιν, ο οποίος εκλέχθηκε υποσχόμενος να πατάξει την τσετσενική τρομοκρατία. Θα τον κατηγορήσει, επίσης, για ηθική αυτουργία στην ομηρία του θεάτρου στη Μόσχα, το 2003, για αυταρχικότητα στη διακυβέρνηση της χώρας και στο τέλος θα τον υποδείξει ως βασικό υπεύθυνο της δολοφονίας της δημοσιογράφου Αννας Πολιτκόφσκαγια.

Οι επαγγελματικές του ενασχολήσεις στο Λονδίνο παραμένουν θολές. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι δούλευε για τον Μπερεζόφσκι, ενώ γράφτηκε ότι συνεργάστηκε και με τις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες. Στην Ισπανία, φέρεται να έδωσε πληροφορίες για τη δράση της τοπικής ρωσικής μαφίας που όμως διατηρούσε ισχυρά ερείσματα στην Αγία Πετρούπολη. Το μόνο βέβαιο είναι ότι παραβίασε τον βασικό κώδικα τιμής των ανθρώπων των μυστικών υπηρεσιών: έσπασε την ομερτά, τον ιερό νόμο της σιωπής.

Το άνοιγμα της υπόθεσης από τη βρετανική Δικαιοσύνη αναμένεται να φωτίσει κάποιες σκοτεινές πτυχές της. Η Μαρίνα Λιτβινένκο αναζητεί χρήματα για να συνεχίσει τον δικαστικό αγώνα, ενώ μέσα στις σκέψεις της είναι και το να καταφύγει στο Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο. Πέντε χρόνια μετά αναζητεί τον συνδετικό κρίκο όλων των εικασιών. «Πριν από 20 χρόνια η κυρίαρχη ιδεολογία στη Ρωσία ήταν ο κομμουνισμός. Σήμερα η κυρίαρχη ιδεολογία είναι το χρήμα. Και ο Σάσα αναμείχθηκε σε πολλές υποθέσεις που αφορούσαν χρήματα. Μπορούσε να αναγνωρίσει τις διασυνδέσεις ανάμεσα στη ρωσική μαφία, στο οργανωμένο έγκλημα και στην κυβέρνηση. Είναι δύσκολο να οδηγηθώ σε ένα ασφαλές συμπέρασμα για το τι πραγματικά συνέβη στον Σάσα. Ολες οι εκδοχές όμως απορρίφθηκαν όταν αποκαλύφθηκε η χρήση του πολωνίου. Διότι όταν το πολώνιο εμφανίζεται, προκύπτει ότι πίσω από το σχέδιο κρύβεται η ρωσική κυβέρνηση».

Ηταν, όμως, η χρήση του πολωνίου ένα μήνυμα με πολλαπλούς αποδέκτες; «Οχι» υποστηρίζει η Λιτβινένκο. «Το χρησιμοποίησαν επειδή πίστευαν ότι θα ήταν αδύνατο να ανιχνευθεί. Θα ήταν ένας θάνατος-μυστήριο. Θα το απέδιδαν σε τροφική δηλητηρίαση ή στον ιό E. Coli. Ενας ανεξιχνίαστος θάνατος δείχνει ταυτόχρονα σε πολλές κατευθύνσεις και γεννά διαφορετικές θεωρίες συνωμοσίας. Ομως ο Σάσα κατάφερε να επιζήσει παραπάνω από τρεις εβδομάδες και έτσι αποκαλύφθηκε η αλήθεια».

Η Λιτβινένκο ζει πλέον μόνιμα εδώ και 11 χρόνια στο Λονδίνο. Ο γιος της είναι πια 17 χρόνων και, σε μια ένδειξη γραφειοκρατικής ειρωνείας, το ρωσικό κράτος τού έστειλε χαρτιά για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. Η ίδια δεν έχει ταξιδέψει πίσω στη Μόσχα, αν και οι γονείς της μένουν ακόμη εκεί. Ο κοινωνικός κύκλος της στο Λονδίνο αποτελείται από Βρετανούς και Ρώσους, ενώ ο Μπερεζόφσκι δεν έπαψε ποτέ να τους στηρίζει οικονομικά. Πριν από τέσσερα χρόνια έγραψε το βιβλίο «Ο θάνατος ενός αντικαθεστωτικού», από τις εισπράξεις του οποίου χρηματοδοτεί το ιδιωτικό σχολείο του γιου της.

Προτού την αποχαιρετήσω, τη ρωτάω αν φοβάται για τη ζωή του γιου της και τη δική της. Χαμογελάει. «Εχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η ερώτησή σας. Σχεδόν κάθε φορά που συναντώ έναν δημοσιογράφο, με ρωτάει αν φοβάμαι. Και μετά αρχίζω να σκέφτομαι, μήπως πραγματικά υπάρχουν λόγοι για να αρχίσω να ανησυχώ; Είμαι όντως σε κίνδυνο; Κοιτάξτε, δεν είμαι ο Σάσα, δεν γνωρίζω ούτε στο ελάχιστο τις ευαίσθητες πληροφορίες που εκείνος ήξερε. Είμαι η γυναίκα του, αυτή τη στιγμή είμαι η φωνή του και προσπαθώ με όσες δυνάμεις μού έχουν απομείνει να αναζητήσω την αλήθεια. Δεν μπορώ να καταφέρω περισσότερα από όσα μπορεί να καταφέρει η Δικαιοσύνη. Προφανώς, λοιπόν, ανησυχώ για τον γιο μου και για το μέλλον του, οι πόλεις σήμερα δεν είναι το ασφαλέστερο σημείο του κόσμου για να ζεις. Παρ’ όλα αυτά, δεν φοβάμαι, αντιθέτως ζούμε μια απόλυτα φυσιολογική ζωή χωρίς προφυλάξεις».

Η δικαστική έρευνα αναμένεται να ξεκινήσει του χρόνου. Αυτή την περίοδο διεξάγεται στο Λονδίνο μια άλλη μεγάλη δίκη, με ενάγοντα τον Μπερεζόφσκι, απέναντι στον παλιό του συνεταίρο στην εταιρεία Sibneft, τον διάσημο δισεκατομμυριούχο Ρόμαν Αμπράμοβιτς. Ο Μπερεζόφσκι κατηγορεί τον Αμπράμοβιτς ότι τον ανάγκασε να πουλήσει το μερίδιό του στον ρωσικό κολοσσό, προκαλώντας του ζημιές 5 δισ. δολαρίων. Η τελευταία πράξη της ρωσικής οικονομικής τραγωδίας που αφορά την άνοδο και την πτώση των ρώσων ολιγαρχών θα παιχτεί στην Αγγλία, τη χώρα προς την οποία κατέφυγε για προστασία μεγάλο μέρος του ρωσικού πλούτου. Το αν ο θάνατος του Αλεξάντερ Λιτβινένκο αποτελεί παράπλευρη απώλεια αυτής της διαμάχης ίσως φανεί στις αίθουσες των βρετανικών δικαστηρίων. Ή στις αίθουσες του κινηματογράφου, αν το Χόλιγουντ προλάβει να αποτυπώσει τη δική του εκδοχή στην ταινία που ετοιμάζει για τη ζωή του ρώσου αντικαθεστωτικού.

* To άρθρο δημοσιεύθηκε στο BHMagazino στις 24 Δεκεμβρίου 2011