Μπορούµε να σώσουµε το ευρώ χωρίς να καταλήξουµε, αργά ή γρήγορα, σε φεντεραλισµό κοµµένο και ραµµένο στα µέτρα της Γερµανίας; Θα ήθελαν 500 εκατοµµύρια πολίτες, σε 27 χώρες, ένα τέτοιο άλµα προς τις Ηνωµένες Πολιτείες της Ευρώπης – και θα τους ρωτήσει ποτέ κανείς; Μήπως έχουµε µπει στην εποχή της «µετα-δηµοκρατίας», όπου κυβερνούν πολιτικές ελίτ που δεν είναι εκλεγµένες σε κάλπες, ούτε υπόλογες στους λαούς; Μιλάει στο «Βήµα» ο Γιαν Βέρνερ Μύλερ, γερµανός καθηγητής Πολιτικής Επιστήµης στο πανεπιστήµιο Πρίνστον των ΗΠΑ, αυθεντία σε ζητήµατα Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Ενοποίησης. «Η µετα-δηµοκρατία είναι ένα κατασκεύασµα» λέει, αν και η κρίση δηµιούργησε νέο κενό στη νοµιµοποίηση κάποιων απ’ όσους κρατούν στα χέρια τους τις τύχες της Γηραιάς Ηπείρου.
Συμφωνείτε ότι η Ευρώπη μπαίνει στη λεγόμενη «μεταδημοκρατική» εποχή, όπου μη εκλεγμένα σώματα, π.χ. η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, «υπαγορεύουν» πολιτικές στα εκλεγμένα εθνικά κοινοβούλια;
«Η “µετα-δηµοκρατία” έχει γίνει πολύ δηµοφιλής όρος, ασκεί διαισθητική έλξη: όταν ο Παπαδήµος ή ο Μόντι απλώς εγκαθίστανται, αντί να έχουν εκλεγεί, πράγµατι νιώθει κανείς ότι στην ΕΕ κυβερνούν ελίτ που δεν λογοδοτούν στον λαό. Αλλά προσοχή εδώ. Αν κοιτάξω τη διάγνωση περί µετα-δηµοκρατίας µε την προοπτική του ιστορικού, βλέπω σαφείς αδυναµίες: η δυτικοευρωπαϊκή µεταπολεµική δηµοκρατία ήταν µε πολλούς τρόπους εχθρική σε ιδανικά λαϊκής κυριαρχίας – εξ ου η σηµασία των ελέγχων και των ισορροπιών, των συνταγµατικών δικαστηρίων και άλλων, µη εκλεγµένων σωµάτων, που έχουν παίξει σηµαντικό ρόλο επί πολύ καιρό στις δηµοκρατίες αυτές. Αναλυτές όπως ο Κόλιν Κράουτς (σ.σ.: συγγραφέας του “Μεταδηµοκρατία”) έχουν δίκιο για την άνοδο του νεοφιλελευθερισµού, την κυριαρχία των µεγάλων επιχειρήσεων, την κατάπτωση του παραδοσιακού ακτιβισµού των κοµµάτων και της εργατικής τάξης. Αλλά δεν νοµίζω ότι µια συνεκτική θεωρία περί µετα-δηµοκρατίας ως καθεστώτος ή συστήµατος µπορεί να οικοδοµηθεί από αυτές τις κάπως τυχαίες τάσεις. Ανησυχώ µάλιστα µήπως ο κόσµος, αν πιστέψει ότι δεν έχει πραγµατική δηµοκρατία πια, δεν υπερασπιστεί τους δηµοκρατικούς θεσµούς που πράγµατι έχει και µπορούν να αναζωογονηθούν».
Πιστεύετε ότι η πίεση της Γερμανίας προς μεγαλύτερη δημοσιονομική και οικονομική ενοποίηση στην ΕΕ μπορεί να οδηγήσει σε μια μορφή φεντεραλισμού, κάτι σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης;
«Η ΕΕ, ή τουλάχιστον η ευρωζώ νη, αποκτούν, επιτέλους, εν µέρει τα χαρακτηριστικά ενός κράτους, ακόµη και αν συµφωνούνται τώρα νέα πειθαρχικά µέτρα σε µια διακυβερνητική συνθήκη. Αλλά η νοµιµοποίηση απορρέει κυρίως, ακόµη, από τα εθνικά κοινοβούλια, και η ΕΕ στο σύνολό της παραµένει υπό την εποπτεία της εκτελεστικής εξουσίας εθνικών κρατών – έτσι, προς το παρόν, η τάση συνεχίζεται προς αυτό που ο φιλόσοφος Γιούργκεν Χάµπερµας έχει αποκαλέσει “φεντεραλισµό των εκτελεστικών εξουσιών”. Αυτό όµως σηµαίνει επίσης ότι η ενοποίηση δεν έχει φτάσει στο σηµείο όπου η ΕΕ είναι πράγµατι ένα κράτος και όπου η νοµιµοποίηση απορρέει µε άµεσο τρόπο από τους ευρωπαϊκούς λαούς (ή, αν προτιµάτε, από τον ευρωπαϊκό λαό). ∆εν βλέπω τους Ευρωπαίους έτοιµους για ένα τέτοιο άλµα, και επίσης δεν βλέπω να διατυπώνεται κανένα συγκεκριµένο όραµα για Ηνωµένες Πολιτείες της Ευρώπης».
Πώς θα απαντούσατε στον ισχυρισμό ότι η κρίση στην ευρωζώνη δίνει στη Γερμανία μια ευκαιρία να επιβάλει την «ηγεμονία» της στην ήπειρο, αυτή τη φορά με οικονομικά, αντί με στρατιωτικά, μέσα;
«Η Γερµανία, όπως το έθεσε προσφάτως ο υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας, είναι το “απαραίτητο έθνος” της Ευρώπης, εξαιτίας της οικονοµικής ισχύος της και, κάτι που συνήθως παραβλέπεται, εξαιτίας της επιτυχίας των πολιτικών θεσµών της – οι οποίοι αντιγράφηκαν στη Νότια και στην Ανατολική Ευρώπη. Η Γερµανία όντως έχει ένα πολύ ισχυρό όραµα περί οικονοµικών που θέλει να το συµµεριστούν και άλλοι – αν και αυτό δεν έχει καµία σχέση µε το ευρώ, το οποίο δηµιουργήθηκε επί τη βάσει µιας γαλλικής επιθυµίας για την αναχαίτιση της Γερµανίας. Αλλά δεν είναι µια εθνικιστική χώρα. Αντιλαµβάνοµαι ότι µπορεί να µοιάζει αλλιώς όταν οι Ελληνες διαβάζουν όσα γράφουν κάποια γερµανικά ταµπλόιντ, αλλά είµαι πεπεισµένος ότι οι Γερµανοί παραµένουν λιγότερο εθνικιστές από σχεδόν οποιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό έθνος. Το πρόβληµα δεν είναι η “ηγεµονία µε ύπουλα µέσα”, αλλά η de facto κυριαρχία χωρίς αντίστοιχο όραµα ή συναίσθηση ευθύνης – ή τουλάχιστον χωρίς ένα όραµα το οποίο να έχει παρουσιαστεί δηµοσίως. Είναι πιθανόν ότι η Γερµανία θα εκχωρήσει περαιτέρω εθνική κυριαρχία, ακόµη και µε την ψήφιση ενός νέου εθνικού Συντάγµατος που θα συνάδει προς µια πιο ισχυρή Ευρώπη, αλλά σε κάθε περίπτωση µια ιστορική ερµηνεία που τραβάει ευθεία γραµµή από τον ναζισµό ως τη Μέρκελ είναι βαθιά, τροµακτικά λανθασµένη».
Κινήματα διαμαρτυρίας, όπως των «Αγανακτισμένων» στην Ισπανία και αλλού, είναι αποτέλεσμα ελλείμματος δημοκρατίας;
«Η ερµηνεία µου είναι ότι πολλά από τα κινήµατα που είδαµε στη ∆ύση εφέτος (προσοχή: δεν µιλάω για τη Μέση Ανατολή) προσπαθούν να ξεµπροστιάσουν τις ελίτ, ώστε να τις κάνουν να ανταποκριθούν σε ένα κοινωνικό συµβόλαιο, στο οποίο, θεωρητικώς, πιστεύουν και οι ελίτ και τα κινήµατα. Με άλλα λόγια, δεν θεωρώ αυτά τα κινήµατα επαναστατικά. Αναρωτιέµαι για τη σηµασία του γεγονότος ότι η Ισπανία, µετά τους Indignados, κατέληξε µε πρωθυπουργό τον δεξιό Ραχόι…».
Βλέπετε σημερινές αναλογίες στην ιστορία της Ευρώπης του 20ού αιώνα, στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης ίσως;
«Πρέπει πάντα να είµαστε προσεκτικοί µε τις ιστορικές αναλογίες. ∆εν βλέπω καµία ευρωπαϊκή χώρα να είναι κοντά σε µια κατάσταση τύπου Βαϊµάρης: βεβαίως, υπάρχουν τεράστια βάσανα λόγω λιτότητας, αλλά δεν έχουµε το ισοδύναµο της Μεγάλης Υφεσης, και, επίσης, δεν έχουµε συγκρίσιµα επίπεδα ιδεολογικής πόλωσης, ούτε εκ πεποιθήσεως εχθρότητας προς τη φιλελεύθερη δηµοκρατία – κάτι από το οποίο υπέφερε, από την πρώτη στιγµή, η ∆ηµοκρατία της Βαϊµάρης. Επιπλέον, η ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι κάτι γνήσια καινοτόµο: κατά την άποψή µου, είναι ο µεγαλύτερος πολιτικός νεωτερισµός µετά το Κράτος Πρόνοιας».
Καθηγητής Πολιτικής Επιστήµης στο Πρίνστον, συγγραφέας πολλών βιβλίων και τακτικός αρθρογράφος σε εφηµερίδες όπως οι «Frankfurter Allgemeine Zeitung» και «The Guardian», ο Γιαν-Βέρνερ Μύλερ θεωρείται από τις αυθεντίες στην ευρωπαϊκή πολιτική, κοινωνική και οικονοµική ιστορία του 20ού αιώνα. Το τελευταίο βιβλίο του µε τίτλο «Contesting Democracy: Political Ideas in 20th Century Europe» κυκλοφόρησε εφέτος (Yale University Press). Σε ελληνική µετάφραση κυκλοφορεί το «Καρλ Σµιτ: Ενας επικίνδυνος νους» (εκδόσεις Πόλις).
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
