Αναγνώσματα για όλες τις εποχές

1. «Αδελφοί Καραμαζόφ» του Φιοντόρ Ντοστογιέφκσι (Ίνδικτος)

Η συγγραφή του τελευταίου μυθιστορήματος του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι διήρκεσε κοντά δυο χρόνια. Ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1878 και ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 1880. Είναι το βιβλίο στο οποίο πίστεψε περισσότερο από κάθε άλλο ο κορυφαίος Ρώσος καλλιτέχνης και ακούμπησε σε αυτό όλες τις ελπίδες του. Τρεις μήνες μετά την ολοκλήρωση του μυθιστορήματος, στις 28 Ιανουαρίου του 1881, ο Ντοστογιέφσκι πέθανε. Στους «Αδελφούς Καραμαζόφ», που θεωρείται από πολλούς το σημαντικότερο μεταξύ των άλλων σημαντικών μυθιστορημάτων του, ο Ντοστογιέφσκι μεταχειρίζεται, ενσωματώνει καλύτερα στην αφήγηση τα παλλόμενα διανοήματα του καιρού του και ακολούθως διατυπώνει τις δικές του προσεγγίσεις ως επιφανής εκπρόσωπος των συντηρητικών της εποχής. Η νέα έκδοση της «Ινδίκτου», που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μετάφραση της ακούραστης Ελένης Μπακοπούλου, είναι ένα εκδοτικό κομψοτέχνημα, πιθανότατα έχει τις πιο απαλές σελίδες που αγγίξατε ποτέ. Πρόκειται για έναν τόμο 1.472 σελίδων τυπωμένο «σε χαρτί Σαμουά Βίβλου 40 γραμμαρίων από την EBNER & SPIEGEL GmbH Γερμανίας τον Νοέμβρη του 2011». Ο συγγραφέας που στάθηκε αδελφός κάθε φτωχού και καταφρονεμένου, που περπάτησε την ανθρώπινη άβυσσο όσο κανείς άλλος, ο υπέρμαχος της ελευθερίας και της αυτονομίας, ο θρησκευόμενος και αιρετικός Ντοστογιέφσκι προσφέρεται σε μια καλαίσθητη έκδοση, πολύτιμη για κάθε βιβλιοθήκη.

2. «Ζυστίν ή οι δυστυχίες της αρετής» του Μαρκήσιου ντε Σαντ (Νεφέλη)

«Καταδικασμένη πάντοτε να παραπαίω ανάμεσα στη φαυλότητα και την αρετή, αναρωτιέμαι μήπως για να βρω επιτέλους τον δρόμο προς την ευτυχία, θα πρέπει να παραδοθώ άνευ όρων στην ακολασία!» ανακράζει η αθώα Ζυστίν που υφίσταται το κόστος του ελευθέριου σαδικού πνεύματος. Όποτε ο κοινός νους συναντά τον Μαρκήσιο ντε Σαντ αποκλείει τα πάντα ως τερατώδη και ανήθικα. Οι εκδόσεις «Νεφέλη» εγκαινίασαν στις αρχές του έτους τη σειρά «Ερωτική λογοτεχνία» που επιμελείται ο ποιητής Δούκας Καπάνταης με την «Ζυστίν» (2^η εκδοχή του 1791) του μεγάλου «αμαρτωλού» συγγραφέα όπου «από την αρχή μέχρι το τέλος η διαφθορά θριαμβεύει και η αρετή ταπεινώνεται» όπως μας έχει εξηγήσει ο Κλοσοφσκί. Η νεαρή και άμαθη Ζυστίν που ελκύει άνδρες και γυναίκες, γίνεται το έρμαιο των σκοτεινών επιθυμιών μιας υποκριτικής κοινωνίας και προσωποποιεί στο βιβλίο αυτό τα ταμπού της χριστιανικής ηθικής, γίνεται η ίδια το πρόσχημα και η αφορμή για να εκδηλωθούν όλες οι «ανωμαλίες», όλες οι αισχρότητες και οι διαστροφές, όλων των ειδών τα εγκλήματα. Έξοχα μεταφρασμένο απ’ τον Δημήτρη Γκινοσάτη αυτό το κλασικό αριστούργημα της ερωτικής λογοτεχνίας, ρίχνει φως στα σκοτάδια της ανθρώπινης φύσης και των ηθικών κανόνων που έχουν κατά καιρούς κατασκευαστεί στο όνομά της, μέσα από την εμπειρία του ερωτισμού. Οι γκραβούρες που συνοδεύουν την έκδοση είναι διασκεδαστικές.

3. «Μέλμοθ ο περιπλανώμενος» του Τσαρλς Ρ. Μάτσουριν (Gutenberg – Γιώργος και Κώστας Δαρδανός)

Αυτό το αρχετυπικό μυθιστόρημα (1820) του Δουβλινέζου συγγραφέα, μαζί με τον «Καλόγερο» του Λιούις, το «Κάστρο του Οτράντο» του Ουόλπολ και τα «Μυστήρια του Ουντόλφο» της Ράντκλιφ συνιστούν, μεταξύ άλλων, τον κανόνα και το μέτρο της γοτθικής λογοτεχνίας που υπήρξε από τους κύριους γόνους του ρομαντισμού και του ιμπρεσιονισμού, αλλά και μακρινός πρόγονος του υπερρεαλισμού και της σύγχρονης λογοτεχνίας τρόμου. Ο Μάτσουριν, κληρικός στο επάγγελμα και γνωστός για την εκκεντρικότητα στο ντύσιμό του, ήταν γόνος Ουγενότων που βρήκαν στην Ιρλανδία καταφύγιο εξαιτίας των διωγμών στην τότε Γαλλία. Υπήρξε εξ αγχιστείας θείος (μέσω του γάμου του) της μητέρας του Όσκαρ Ουάϊλντ. Ο ήρωας είναι ένας απ’ τους πιο διαβολικούς ήρωες στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ο Μέλμοθ, ένας εκπεσών άγγελος, ο άρχων του κακού, παρασύρεται από μια σατανική συμφωνία και ανταλλάσσει την ψυχή του για την αθανασία. Οι περιπλανήσεις του και οι ιστορίες που αναδύονται μέσα απ’ αυτή την επική αφήγηση έχουν πάθη και διαφθορά, τρόμο και αίμα. Η Καθολική Εκκλησία (παρακινημένη και από έναν λίβελο του Κόλεριτζ που τον κατηγορούσε για αθεϊα και εκφυλισμό) σταμάτησε να του χορηγεί τον πενιχρό μισθό του όταν ανακάλυψε το πραγματικό του όνομα. Τον Μάτσουριν θαύμαζαν πολύ ο Πόε, ο Μπαλζάκ και ο Μποντλέρ.

4. «Ο περίπατος» του Ρόμπερτ Βάλζερ (Γαβριηλίδης)

«Αν διέθετε εκατό χιλιάδες αναγνώστες, ο κόσμος θα ήταν ένα καλύτερο μέρος» δήλωσε κάποτε ο Χέρμαν Έσσε για τον μελαγχολικό συγγραφέα που γεννήθηκε το 1878 στην γαλλογερμανόφωνη πόλη Μπίελ στο καντόνι της Βέρνης. Κορυφαίο δείγμα μοντερνιστικής ποιητικής πρόζας ο Ρόμπερτ Βάλζερ προκάλεσε με την πρωτοτυπία της γλώσσας του τον θαυμασμό του Μπένγιαμιν, του Κάφκα, του Κανέττι. «Ο περίπατος» (1917) θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά και αντιπροσωπευτικά έργα του. Σ’ αυτό περιγράφει με συμπάθεια και κατανόηση τη μοναχική ζωή ενός ήρωα που του μοιάζει πολύ, ενός ανθρώπου «που ζούσε παντού και πουθενά». Ο συγγραφέας, που έπασχε από κατάθλιψη και λανθασμένα του διαγνώστηκε σχιζοφρένεια, ήταν ένας παρατηρητικός λάτρης της καθημερινότητας και ανεπιφύλακτος υμνωδός της φύσης. Παρά τα πολλά χρόνια εγκλεισμού σε άσυλα, η γραφή του, λιτή και διαυγής, πάλευε να αναδείξει την ομορφιά. Ο ίδιος απολάμβανε πολύ τους περιπάτους του, έβρισκε σ’ αυτούς πνευματική ηρεμία και αγαλλίαση. Στη διάρκεια ενός τέτοιου περιπάτου, πέθανε από καρδιακή ανακοπή. Τον βρήκαν ανήμερα Χριστούγεννα του 1956 στο Χερισάου της Ελβετίας παγωμένο απ’ το χιόνι με το ένα χέρι σηκωμένο πάνω απ’ το κεφάλι, λες και ήθελε να αποχαιρετήσει τον κόσμο πετώντας στον αέρα το καπέλο του.

5. «Η ζωή του Αρσένιεφ» του Ιβαν Μπούνιν (Ροές)

Ανήκει στους αφανείς νομπελίστες (1933) συγγραφείς που αξίζει να διαβάσει κανείς. Ο Ιβάν Μπούνιν, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, είναι ο τελευταίος μεγάλος κλασικός του ρεαλισμού και ο πρώτος Ρώσος που τιμήθηκε ποτέ με την υψηλότερη λογοτεχνική διάκριση στον κόσμο. «Η ζωή του Αρσένιεφ» που κυκλοφόρησε στην εξαιρετική σειρά «Ρώσοι συγγραφείς» των εκδόσεων «Ροές» είναι ένα ιδιότυπο και σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο που το χαρακτηρίζει ένας παρηγορητικός λυρισμός – πολλοί μάλιστα το έχουν συγκρίνει με το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ. Δυο είναι ουσιαστικά οι ήρωες του βιβλίου, ο νεαρός Αλεξέι Αρσένιεφ, του οποίου παρακολουθούμε τη ζωή στη Ρωσία μέχρι τα είκοσί του χρόνια, και ο ώριμος πλέον συγγραφέας που αναπλάθει νοσταλγικά το παρελθόν όντας μακριά απ’ την πατρίδα του. Οι χαρούμενες μνήμες της παιδικής ηλικίας, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα και ύστερα η διάψευση του αισθήματος, απ’ την αίσθηση ότι ο ανιδιοτελής έρωτας είναι μια ψευδαίσθηση φτάνουν στον αναγνώστη με μια ευγενική διάθεση που θυμίζει τον Τσέχοφ. Ο σεβασμός και ο θαυμασμός του Μπούνιν για το αχανές ρώσικο τοπίο, ως αποτύπωση της ουσίας του γενέθλιου τόπου, είναι σχεδόν ερωτικός καθώς περιπλανιέται απ’ τον παγωμένο βορρά στον ηλιοφώτιστο νότο. Ένα μυθιστόρημα για τη μνήμη και την ψυχή που ταξιδεύει στον χώρο και στον χρόνο.

6. «Το ημερολόγιο ενός περιττού ανθρώπου» του Ιβαν Τουργκιένιεφ (Ερατώ)

Αυτό το «ημερολόγιο» ανήκει στον Ιβάν Σεργκέγεβιτς Τουργκένιεφ (1818-1883), έναν απ’ τους κορυφαίους πεζογράφους και θεατρικούς συγγραφείς του 19^ου αιώνα. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά φέτος στα ελληνικά απ’ τις προσεγμένες εκδόσεις «Ερατώ». Το έργο αυτό δημοσιεύτηκε το 1850, την περίοδο που ο συγγραφέας δεν κατόρθωσε τελικώς να διοριστεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και εν συνεχεία παραιτήθηκε απ’ τη θέση που κατείχε στη δημόσια διοίκηση. Τότε άρχισε να δημοσιεύει πεζογραφήματα στα οποία σκιαγραφεί τον τύπο του «άβουλου διανοούμενου» που χαρακτήριζε τη γενιά του. Ο χαρακτηρισμός αυτός, του περιττού ανθρώπου, έμεινε παροιμιώδης ως χαρακτηριστικό πολλών ασήμαντων, αδύναμων και άβουλων διανοούμενων, πρωταγωνιστών των έργων του Τουργκένιεφ αλλά και γενικότερα της ρωσικής λογοτεχνίας. «Ε, λοιπόν θα διηγηθώ στον εαυτό μου όλη μου τη ζωή. Υπέροχη ιδέα!» συλλογίζεται ο ήρωας που αρχίζει το ημερολόγιό του στα τριάντα του χρόνια, δυο εβδομάδες πριν πεθάνει. Μια βαθιά υπαρξιακή νουβέλα για τους ανθρώπους που αποδείχθηκαν αδύναμοι και άβουλοι όταν έπρεπε να υπερασπιστούν τις επιθυμίες τους στο πέρασμα της ζωής τους. Το βιβλίο γράφτηκε μέσα σ’ ένα εχθρικό κλίμα των ανθρώπων του πνεύματος εκείνης της εποχής απέναντι στον Τουργκένιεφ, η ρήξη του με τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφκσι έχει μείνει στην ιστορία.

7. «Η μάσκα» του Τόμας ντε Κουίνσι (Φαρφουλάς)

Ο Τόμας Ντε Κουίνσι απασχόλησε μείζονα λογοτεχνικά ρεύματα, από τους σύγχρονούς του ρομαντικούς ποιητές, τον υπέρτατο εκφραστή της μοντέρνας ευαισθησίας Σαρλ Μποντλέρ, ως και τους εξομολογητικούς beat του 20ού αιώνα. Το «Κλόστερχαϊμ ή Η μάσκα», αυτό το πρωτοποριακό γοτθικό αφήγημα που κυκλοφόρησε το 1832, είναι μια ιστορία εγκιβωτισμένη μέσα σε μια άλλη. Η διερεύνηση του ανθρώπινου ασυνειδήτου επιχειρείται μέσα από μια αφήγηση για την εξουσία και τον έρωτα στα χρόνια που τα κρατίδια της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (του γερμανικού έθνους) αλληλοσπαράσσονται για τον συσχετισμό της πολιτικής δύναμης. «Λανδγράβε, προσοχή! Εφ΄ εξής, όχι εσύ, αλλά εγώ κυβερνώ στο Κλόστερχαϊμ» αναφέρει ένα σημείωμα που έχει κολληθεί στους τοίχους πολλών δημόσιων χώρων της σκοτεινής πόλης προκαλώντας την αναταραχή της δεισιδαίμονος κοινωνίας. Αποδέκτης του είναι ο τοπικός κόμης, ο πρίγκιπας με μυθοπλαστικούς όρους, που έχει την απόλυτη δικαιοδοσία στη συγκεκριμένη περιοχή και επιπλέον έχει συμμαχήσει με τους Σουηδούς ενάντια στην κεντρική εξουσία του αυτοκράτορα. Ο συγγραφέας συνθέτει, με όχημα έναν μυστηριώδη μασκοφόρο, μια ελεγεία για τον μεγάλο και βασανιστικό τρόμο της ανθρώπινης εμπειρίας μπροστά στο άγνωστο, ο οποίος πρέπει «να απολογηθεί για εγκλήματα μη εξιλεωθέντα, ενώπιον δικαστηρίου όπου καμία εξουσία εξόν από την αθωότητα δεν (θα) μπορούσε να τον απαλλάξει».

8. «Ο μαιτρ της Δευτέρας Παρουσίας» του Λέο Πέρουτς (Κίχλη)

Η αγωνία και το µυστήριο συναντούν την αλληγορία µε σκηνικό µια βιεννέζικη έπαυλη την εποχή της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Ο δηµοφιλής ηθοποιός του Βασιλικού Θεάτρου Ευγένιος Μπίσοφ επρόκειτο να παίξει για πρώτη φορά στην καριέρα του τον Ριχάρδο Γ’ του Σαίξπηρ. Η συντροφιά του όμως τον βρίσκει νεκρό ένα ήρεμο απόγευμα. Πρόκειται για έναν προµελετηµένο φόνο ή για µια ακατανόητη αυτοκτονία; Με αυτό το ερώτηµα ξεκινά, όπως έγραψε ο Τέοντορ Αντόρνο, αυτό το «σηµαντικό µυθιστόρηµα αγωνίας» που εξέδωσε ο Λέο Πέρουτς το 1923. Στη διάρκεια του Μεσοπολέµου ο γεννηµένος στην Πράγα (1882), από εβραίους γονείς, αυστριακός συγγραφέας είχε ευρύτατη απήχηση, τα µυθιστορήµατά του διαβάζονταν πάρα πολύ, µεταφράστηκαν τότε σε πολλές γλώσσες και διασκευάστηκαν για τον κινηµατογράφο. Η Αγκαθα Κρίστι συναντά εν προκειµένω τον Κάφκα (θυµηθείτε εδώ το «Ποιος σκότωσε τον Ακρόιντ» σε συνάρτηση µε τη «Δίκη»). Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν επαίνεσε το μυθιστόρημα το 1930 στο δοκίμιό του με τίτλο «Αστυνομικά μυθιστορήματα στο ταξίδι», αναφερόμενος στις «έντονα ρυθμικές και συγκεκομμένες αφηγήσεις του Πέρουτς». Ο συγγραφέας απάντησε ότι «δεν έγραψα ποτέ αστυνομικό μυθιστόρημα». Άλλοι χαρακτηρίζουν τον «Μαιτρ» ξεπερασμένο και άλλοι «εξαιρετικά σύγχρονο και διαχρονικό». Τον ίδιο τον Πέρουτς η κριτική τον κατέταξε στην εποχή του στην «καλή ψυχαγωγική λογοτεχνία». Κατά τη δεκαετία του 1980 επανεκτιμήθηκε ριζικά το έργο του (βοήθησε σε αυτό πολύ ο Ουμπέρτο Εκο) και αναζωπυρώθηκε έτσι και το ενδιαφέρον του κοινού.

9. «Οι Τιμπώ» (δυο τόμοι) του Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ (Εστία)

Το 1937 η Σουηδική Ακαδημία απένειμε το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας στον Γάλλο συγγραφέα Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ «για την καλλιτεχνική διαύγεια και τη δύναμη της αλήθειας με τις οποίες κατέδειξε την ανθρώπινη διαμάχη, αλλά και για την καταγραφή βασικών στοιχείων της σύγχρονης ζωής στο μυθιστόρημα οι Τιμπώ». «Οι Τιμπώ», έργο ζωής αυτού του άγνωστου στο ελληνικό κοινό πεζογράφου του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα, είναι ένας μυθιστορηματικός κύκλος που αποτελείται από επτά μυθιστορήματα και έναν επίλογο, μια αναπαράσταση (σχεδόν μέρα με την ημέρα) της ιστορικής στιγμής που προηγήθηκε του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και προφανώς μια τοιχογραφία της Γαλλίας εκείνης της εποχής. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο ομώνυμη οικογένεια: ο πατέρας και οι δυο γιοι του, ο Αντουάν και ο Ζακ, γύρω απ’ τους οποίους χτίζει ο συγγραφέας αυτό το μεγάλο έργο που συνεχίζει την παράδοση του Σταντάλ και του Τολστόι ως προς την ιστορική του εμβέλεια. Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο από αντιφατικούς χαρακτήρες που βασανίζονται από θρησκευτικά και φιλοσοφικά ερωτήματα. Τα έξι πρώτα μυθιστορήματα οδηγούν στο έβδομο και μεγαλύτερο σε έκταση το «Καλοκαίρι του 1914» όπου παρακολουθούμε από κοντά τους Γάλλους και Γερμανούς σοσιαλιστές ενώ προσπαθούν να αποτρέψουν τον πόλεμο, τα παιχνίδια του πολιτικού παρασκηνίου και την απάθεια των λαϊκών μαζών.

Εισαγωγή – Μετάφραση Γ. Νίκας, Επίμετρο Ν.Ε. Καραπιδάκης, σελ. 806 και 1.000 (α + β τόμος αντίστοιχα), τιμή 39 ευρώ (και οι δυο τόμοι)

10. «Αόρατος άνθρωπος» του Ραλφ Έλισον (Κέδρος)

Το απόλυτο αφροαμερικανικό μυθιστόρημα. Μισό αιώνα μετά την πρώτη του έκδοση στις Η.Π.Α. ο «Αόρατος άνθρωπος» βρήκε το δρόμο προς την ελληνική αγορά. Υπήρχε το κενό και ευτυχώς πληρώθηκε. Το εμβληματικό βιβλίο του Ραλφ Έλισον περιλαμβάνεται στα 100 καλύτερα μυθιστορήματα του καταλόγου της «Modern Library» και στον αντίστοιχο του περιοδικού «Time». Μαζί με το «Γέννημα θρέμμα» του Ρίτσαρντ Ράιτ και «Το τραγούδι του Σόλομον» της Τόνι Μόρισον ανήκει στα τρία πιο σημαντικά έργα αφροαμερικανών συγγραφέων του 20^ου αιώνα. Ο αφηγητής-πρωταγωνιστής είναι ένας εικοσάχρονος μαύρος ο οποίος δεν κατονομάζεται. Ζει αόρατος στο υπόγειο ενός κτιρίου της Νέας Υόρκης, όπου μένουν μόνο λευκοί και το οποίο είναι κλειδωμένο από τον 19^ο αιώνα. Ο ήρωας είναι αόρατος «απλά επειδή οι άνθρωποι αρνούνται να με δουν». Η κοινωνία τον έχει περιθωριοποιήσει και αυτός αντιδρά με τις αισθήσεις φτιάχνοντας έναν δικό του κόσμο που τον οδηγεί, παρά τις δυσκολίες, στην αυτογνωσία. Από μια μικρή πόλη του αμερικανικού Νότου, μέσα από περιπέτειες και ταπεινώσεις, φτάνει κάποια στιγμή στο Χάρλεμ πρωταγωνιστώντας στο κίνημα των μαύρων για κοινωνική ισότητα και πολιτική αλλαγή. «Ένας λαμπρός προσωπικός θρίαμβος […] αποδεικνύει ότι η ποιότητα του αληθινά ηρωικού μπορεί να επιβιώσει στη σύγχρονη εποχή» έγραψε ενθουσιασμένος ο Σολ Μπέλοου για το βιβλίο που τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου των Η.Π.Α το 1953.

μτφρ. Αγορίτσα Μπακοδήμου, σελ. 549, τιμή 25 ευρώ