ΒΕΡΟΛΙΝΟ. Στις 26 Οκτωβρίου 2011, ένας επώνυμος του κόσμου τούτου δήλωσε στην εφημερίδα «The Australian» ότι «τα πανεπιστήμια είναι επαπειλούμενο είδος. Ο παραδοσιακός τους ρόλος ως δημιουργών, εποπτών και διανομέων γνώσης απειλείται άμεσα από το Διαδίκτυο. Τα πανεπιστήμια θα πρέπει να προσαρμοστούν, ειδάλλως θα τα αφανίσει η τηλεμάθηση (e–learning)». Ο ίδιος άνθρωπος όμως είχε δηλώσει το 2007 ότι «στη 13χρονη κόρη μου δεν επιτρέπω να περνά πάνω από 45 λεπτά μπροστά στον υπολογιστή τις καθημερινές και ως μία ώρα τα Σαββατοκύριακα». Κι ο άνθρωπος αυτός είναι ο κατ’ εξοχήν «υπαίτιος» της εξάπλωσης των υπολογιστών, που οδήγησε στην τωρινή διαδικτύωση των πάντων: ο Μπιλ Γκέιτς, ιδρυτής της Microsoft. Τι τον έκανε να καταλήξει σε αυτό το δραματικό συμπέρασμα, μέσα σε τέσσερα χρόνια;
Προκειμένου να ανιχνεύσουμε τις απαντήσεις βρεθήκαμε στο Βερολίνο, μεταξύ 29 Νοεμβρίου και 2 Δεκεμβρίου, στο διεθνές συνέδριο και έκθεση Online Educa 2011 (βλ. www.online-educa.com). Είναι η μεγαλύτερη διεθνώς ετήσια διοργάνωση για την εκπαιδευτική τεχνολογία, που καλύπτει τόσο τους τομείς της Παιδείας όσο και εκείνους της κατάρτισης στους δημόσιους φορείς και στον επιχειρηματικό κόσμο. Ενδεικτικά του μεγέθους της στοιχεία είναι ότι, εφέτος, 2.000 σύνεδροι από 100 χώρες του πλανήτη παρακολούθησαν τους 360 ομιλητές της!
Η αραβική πρόταση
Θεωρητικά, με τον όρο e–learning εννοούμε «όλες τις ηλεκτρονικά υποστηριζόμενες μορφές διδασκαλίας και μάθησης». Στην πράξη όμως ζούμε ήδη στην εποχή όπου η τεχνολογική αυτή υποστήριξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας έχει ως γεωμετρικό τόπο της την «ασύρματη διαδικτύωση». Αυτή η μετατόπιση της εστίασης γινόταν αμέσως αισθητή από τον επισκέπτη των δεκάδων περιπτέρων της εφετινής έκθεσης. Οπως άμεσα αισθητή ήταν και η «γεωπολιτική» διαφοροποίηση των εκθετών: Αν και οι προερχόμενοι από τις βόρειες χώρες κυριαρχούσαν σε πλήθος, τα μεγαλύτερα και πιο περίοπτα περίπτερα είχαν πιάσει εφέτος οι κρατικοί φορείς χωρών της αραβικής χερσονήσου. Το προφανές μήνυμά τους ήταν «εμείς ξοδεύουμε για το e-learning της νεολαίας μας ως και το 25% του προϋπολογισμού μας, άρα δεν χρειαζόμαστε Αραβική Ανοιξη».
Ρίχνοντας μια βιαστική ματιά στο 158 σελίδων πρόγραμμα του συνεδρίου, έβλεπες επίσης ότι η αραβική έφοδος είχε διαβρώσει και τη λίστα των κύριων ομιλητών του: Αντί του προαναγγελθέντος καθηγητή του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας Douglas Thomas, τη θέση του πρώτου ομιλητή και συντονιστή είχε καταλάβει ο παλαιστινιακής καταγωγής γερουσιαστής της Ιορδανίας και ιδιοκτήτης 14 εκδοτικών, λογιστικών και συμβουλευτικών επιχειρήσεων Talal Abu–Ghazaleh. Οσοι όμως περίμεναν ότι ο κ. Abu-Ghazaleh θα εξέπεμπε το ίδιο μήνυμα με τους λοιπούς άραβες εκθέτες, βρέθηκαν προ εκπλήξεως: Στην εισαγωγική ομιλία του έφερε αντιμέτωπο το συνέδριο με τρεις προκλήσεις. Η πρώτη ήταν ότι «δεν είναι πια η μεταρρύθμιση της Παιδείας το ζητούμενο, αλλά μια εντελώς νέα Παιδεία, μια Παιδεία που θα ανταποκρίνεται στην ψηφιακή γλώσσα επικοινωνίας των παιδιών του νέου αιώνα». Η δεύτερη πρόκλησή του ήταν ότι «η Αραβική Αναγέννηση – και όχι Ανοιξη, όπως την περιορίζουν οι Δυτικοί», καταπώς είπε, «θα φέρει τέτοια αλλαγή στον μουσουλμανικό κόσμο ώστε πιθανόν η νέα Παιδεία θα γεννηθεί εκεί!». Και η τρίτη του πρόκληση επί γερμανικού εδάφους ήταν ότι «η οικονομική κρίση είναι μόνο του Δυτικού Κόσμου – ο Τρίτος Κόσμος γνωρίζει ανάπτυξη και δεν τον αγγίζει το πρόβλημα».
Ψηφιακή μνήμη και νοημοσύνη
Στα οράματα και στις προφητείες του Abu-Ghazaleh απάντησε εν μέρει η επόμενη εισηγήτρια, η ολλανδή αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και επίτροπος Ψηφιακής Ατζέντας, Neelie Kroes. Του αντέτεινε ότι η κρίση είναι όντως παγκόσμια και θα κάνουν μέγα λάθος οι αραβικές χώρες αν την αψηφήσουν. Επίσης, ενδιαφέρον προξένησε η επιχειρηματολογία της για τα αίτια της κρίσης: «Υπαίτιοι δεν είναι οι λαοί, αλλά οι πολιτικοί και…», διόρθωσε, «ακόμη περισσότερο οι τραπεζίτες!» Στη συνέχεια παρουσίασε τον μαραθώνιο που αρχίζει η ΕΕ προκειμένου να καταστήσει όλα τα σχολεία των χωρών της Ευρώπης πλήρως ψηφιακά ως το 2020, υπό το σύνθημα «Κάθε Ευρωπαίος Ψηφιακός!». Αναγνώρισε όμως ότι οι εν όψει δυσκολίες είναι τόσες ώστε πιθανόν η τελική χρονιά εφαρμογής να είναι το… 2030. Υπενθυμίζουμε εδώ ότι η Ν. Κορέα έχει προαναγγείλει επίτευξη αυτού του στόχου ως το 2015!
Από τους υπόλοιπους τρεις κύριους ομιλητές, ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η θεώρηση του δημοσιογράφου του περιοδικού «Science» και ερευνητή στο Πανεπιστήμιο Harvard John Bohannon, ότι το Διαδίκτυο δεν είναι μόνο το παγκόσμιο θησαυροφυλάκιο πληροφοριών και δεδομένων αλλά και αποθετήριο της διαδικτυωμένης συλλογικής μας μνήμης. Μάλιστα, έφερε στο προσκήνιο το λεγόμενο «Flynn effect», που διατείνεται ότι βάσει της μέτρησης του δείκτη νοημοσύνης (IQ) η συνολική νοημοσύνη των ανθρώπων τα τελευταία χρόνια διαρκώς αυξάνεται. Ο Bohannon απέδωσε αυτή την εξέλιξη στην υποβοήθηση της μνήμης που μας παρέχει η πρόσβαση στις μηχανές αναζήτησης. Δηλαδή ότι, αντίθετα απ’ όσα λέγονται για το ότι «η Google κάνει τη μνήμη των νέων να τεμπελιάζει», στην πράξη ξεφορτωνόμαστε τα κουραστικά και ανούσια καθήκοντα της μνήμης μας και μπορούμε να επικεντρωθούμε στα ουσιώδη – όπως ακριβώς οι σύζυγοι άφηναν παλιά στις κυρίες τους το καθήκον να θυμούνται τις κοινωνικές υποχρεώσεις της οικογένειας ή τα ψώνια…
Στόχοι της μάθησης
Κατά το τετραήμερο των προσυνεδριών, συνεδριών και σεμιναρίων της Online Educa 2011, o επισκέπτης έβλεπε ότι η προδιαγραφείσα αναλογία επιχειρηματικού/εκπαιδευτικού e-learning ήταν περίπου 40:60. Σύντομα όμως διεπίστωνε ότι η κυρίαρχη αναζήτηση όλων ήταν «Τι κάνουμε με την εκπαίδευση; Τι είδους σχολεία και πανεπιστήμια θα έχουμε αύριο;». Προκειμένου λοιπόν να εμβαθύνουμε σε αυτά, θα αναφερθούμε πρώτα εν τάχει και συνοπτικά στα συμπεράσματα που βγάλαμε από τις συνεδρίες του «e-learning για επιχειρήσεις»:
* Κύριο σημείο εστίασης της επιχειρηματικής μάθησης γίνεται πλέον η «διαχείριση αλλαγών».
* Η επίτευξη καινοτομίας γίνεται πιο σημαντική από τη βελτίωση των τρόπων με τους οποίους παράγουμε τα ίδια προϊόντα/υπηρεσίες, πράγμα που έχει επιπτώσεις στην επιλογή της εκπαιδευτικής τεχνολογίας και των εκπαιδευτικών μεθόδων.
* Το χτίσιμο «περιβαλλόντων μάθησης» που παρέχουν κατάρτιση στον χώρο και στον χρόνο που χρειάζεται κρίνεται σημαντικότερο από τη διοργάνωση κανονικών σεμιναρίων μακριά από τον χώρο εργασίας.
* Τα «κανονικά» εκπαιδευτικά σεμινάρια περιορίζονται πλέον στους νεοεισερχόμενους στις επιχειρήσεις. Για τη μετέπειτα βελτίωση της απόδοσής τους και τη βελτίωση της προσαρμοστικότητάς τους σε αλλαγές, προκρίνεται η «άτυπη μάθηση» (με ανακύκλωση και επανεκτίμηση των ήδη διδαχθέντων).
* Η χρήση εξωτερικών εκπαιδευτών χάνει έδαφος, που το κερδίζει η ενσωμάτωση των εκπαιδευτών στις επιχειρήσεις.
* Οι οργανισμοί εστιάζουν πλέον στη μέτρηση της απόδοσης που προκύπτει από τη μάθηση – όχι στην αξιολόγηση της ίδιας της μάθησης.
Εκπαίδευση – βιντεοπαιχνίδι
Μια τάση που διαφάνηκε ως προϊούσα και στο επιχειρηματικό και στο εκπαιδευτικό e-learning είναι η λεγόμενη «gamification της εκπαίδευσης». Δηλαδή, η αξιοποίηση τεχνικών σχεδιασμού βιντεοπαιχνιδιών, προκειμένου να γίνει η εκπαίδευση πιο ενδιαφέρουσα και συναρπαστική για τον εκπαιδευόμενο. Η τάση αυτή ήταν αναμενόμενη, καθώς οι νέες γενιές γαλουχούνται πλέον με αυτού του τύπου την οπτικοακουστική διάδραση, αλλά και έχει διαπιστωθεί ότι το σύστημα «συνάρπασης και ανταμοιβής» των βιντεοπαιχνιδιών εξαλείφει την όποια έλλειψη προσοχής των νέων. Ωστόσο όσα μάς έδειξαν στα περίπτερα της έκθεσης και όσα μάς είπαν στις συνεδρίες ήταν απογοητευτικά: Ηταν προφανές ότι οι όποιες προσπάθειες είχαν γίνει από ανθρώπους της «προηγούμενης γενιάς», χωρίς κανείς να βάλει στον κύκλο λήψης αποφάσεων τη νέα γενιά, χωρίς να τη ρωτήσει τι της αρέσει και τι όχι. Το τραγικότερο παράδειγμα ήταν αυτό του Κοινοτικού Εργου ProActive που παρουσίασε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης Mario Barajas: Ενα πακέτο λογισμικού για σχεδίαση εκ μέρους των δασκάλων και καθηγητών ΜΕ εκπαιδευτικών παιχνιδιών. Το αποτέλεσμα ξοδέματος χρόνων και χρημάτων ήταν ένας… κλαυσίγελως με κινούμενα μεν αλλά δυσδιάστατα γραφικά της δεκαετίας του ‘80. Στον καταιγισμό της κριτικής που δέχθηκε όχι μόνο δεν έβρισκε απαντήσεις αλλά και παραδέχθηκε ότι το 55% των δασκάλων που είχαν λάβει πιλοτικά μέρος εγκατέλειψε την προσπάθεια!
Μια διαφορετικού τύπου εναντίωση εκδηλώθηκε κατά την παρουσίαση ενός προγράμματος τρισδιάστατης προσομοίωσης που εκπόνησε η Αστυνομία του γερμανικού κρατιδίου Βάδης-Βυρτεμβέργης: Χρησιμοποίησαν μια γνωστή μηχανή γραφικών για βιντεοπαιχνίδια προκειμένου να «στήσουν» αληθοφανή γερμανική πόλη και προάστια, σε έκταση 150 τετρ. χιλιομέτρων. Με πλήρη έλεγχο οχημάτων, πεζών και κλιματικών συνθηκών, καθώς και με θέαση τόσο από εδάφους όσο και από αέρος, μπορούσαν να προσομοιώνουν περιστατικά και κρίσιμες καταστάσεις, ώστε οι νέοι αστυνομικοί να προπονούνται στην αντιμετώπισή τους. Η μόνη ατυχής στιγμή του αστυνόμου-παρουσιαστή ήταν όταν ενημέρωσε ότι αναζητούσαν εταίρους για Κοινοτικό Πρόγραμμα ώστε να βρουν τη χρηματοδότηση για να επεκτείνουν το μοντέλο σε έκταση. Και τότε… εύλογο προέκυψε το ερώτημα: Γιατί δεν χρησιμοποιούν το δωρεάν παρεχόμενο Google Earth και τα τρισδιάστατα μοντέλα κτιρίων που χτίζει κανείς εκεί;
Ας αλλάξουμε πρώτα περιεχόμενο…
Αν το gamification βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, εκείνο που σίγουρα είναι ριζωμένο ως φόβητρο του e-learning, τόσο στις επιχειρήσεις όσο και στους εκπαιδευτικούς φορείς, είναι η αμφισβήτηση της «εξουσίας του δασκάλου» και το νεφελώδες του ρόλου του στο μέλλον.
Εξαιρετικός εκφραστής αυτού του σκεπτικισμού αποδείχθηκε ο βέλγος δάσκαλος και ερευνητής του ελβετικού Πολυτεχνείου της Λωζάννης Pierre Dillenbourg: Αρχισε την ομιλία του προβάλλοντας μια φωτογραφία από τάξη με υπολογιστή σε κάθε θρανίο. «Ξέρετε τι είναι αυτό;» ρώτησε. «Ο εφιάλτης κάθε δασκάλου» απάντησε ο ίδιος. «Εχει δοκιμάσει κανείς από αυτούς που μας τα δίνουν να κάνουν μάθημα σε τέτοια απρόσωπη τάξη;». Στη συνέχεια παρουσίασε τη δική του προσέγγιση στο θέμα, όταν του ζητήθηκε να συμβάλει στη βελτίωση της εκπαίδευσης νέων που εργάζονταν τα πρωινά. Διεπίστωσε ότι είχαν εξοπλίσει τις τάξεις τους με θρανία-οθόνες αφής και αμφίδρομους πίνακες, αλλά τα παιδιά αδιαφορούσαν για το μάθημα. Πήρε λοιπόν προβολείς και τους κρέμασε πάνω από κάθε θρανίο, έβαλε τα παιδιά να φτιάξουν ομοιώματα κτιρίων από χαρτόνι, τύπωσε στην οροφή τους από ένα barcode και… μετέβαλε κάθε θρανίο σε αμφίδρομο πίνακα, όπου όμως τα παιδιά δεν χειρίζονταν ποντίκι, πλήκτρα ή ό,τι άλλο ηλεκτρονικό μέσο κατάδειξης, αλλά κινούσαν τους χάρτινους όγκους με τα χέρια τους. «Τι πιο φυσιολογικό», δήλωσε, «από το να συνεχίσουμε να πιάνουμε τα πράγματα με τα χέρια μας, ακόμη και στην ψηφιακή εποχή;». Το αποτέλεσμα ήταν μια σαφής βελτίωση της παρακολούθησης. Ηταν όμως η τελική λύση; «Οχι» απάντησε, «γιατί δέκα λεπτά μετά την έναρξη του μαθήματος τα παιδιά άρχισαν να συζητούν τα δύο πιο σημαντικά θέματα της ζωής: έρωτα και ποδόσφαιρο! Είναι το ίδιο το περιεχόμενο των όσων τούς διδάσκουμε που πρέπει να αλλάξει πρώτο, και ύστερα το τεχνολογικό μέσο».
Είναι μάθηση τα κοινωνικά δίκτυα;
Η συζήτηση του τι πρέπει να αλλάξει κυριάρχησε στο σύνολο σχεδόν των συνεδριών και μεταφέρθηκε και στην επιχειρηματομαχία (debate) που έκλεισε το συνέδριο. Εκεί, τέθηκε το ερώτημα αν η αυξανόμενη ενασχόληση των νέων με τα κοινωνικά δίκτυα βλάπτει το μυαλό τους και υποσκάπτει την παραδοσιακή εκπαίδευση. Υπέρμαχος της «καταδίκης» εμφανίστηκε ο βρετανός ψυχολόγος Aric Sigman, που τόνισε ότι «ο διαχωρισμός του e–learning από το Facebook ή τα βιντεοπαιχνίδια υπάρχει μόνο για τους μεγάλους. Για τους νέους, είναι όλα πτυχές της ίδιας ψηφιακής ψυχαγω-επικοινωνίας» και «ξοδεύουν ήδη το 55% της ζωής τους μπροστά σε οθόνες, αποκτώντας φίλους στην άλλη άκρη του κόσμου και χάνοντας όσους μένουν στη γειτονιά τους». Οτι «λόγω της νέας αυτής κουλτούρας, τα παιδιά μας δεν διαβάζουν σχεδόν τίποτε πια, εκτός από κόμικς» και ότι «μπορεί αυτός ο εικονικός κόσμος να εκγυμνάζει τον νου τους στη γρήγορη σκέψη, αλλά τον αδρανοποιεί στην εμβάθυνση, στην ανάλυση της λεπτομέρειας και στην ηθική επεξεργασία των σκέψεων».
Κύριος – και σφοδρός – αντίπαλός του εμφανίστηκε ο σκωτσέζος σύμβουλος επικοινωνίας Donald Clark, o οποίος παρέθεσε πλήθος μελετών που έλεγαν το αντίθετο, όπως το Byron Review του 2008, που εκπονήθηκε κατά παραγγελία της βρετανικής κυβέρνησης και δεν έβρισκε επιπτώσεις στην υγεία των νέων, ή αντίστοιχη έρευνα της κυβέρνησης των ΗΠΑ, που αποφάνθηκε ότι η χρήση αυτής της τεχνολογίας βελτίωνε τους βαθμούς των φοιτητών. Κατέληξε δραματικά ότι «αν συνεχίσουμε να διδάσκουμε τα παιδιά μας όπως εμείς διδαχθήκαμε, τους κλέβουμε το αύριο!».
Το κοινό υπέβαλλε ερωτήματα που υπενθύμισαν και πάλι ότι το πρόβλημα ίσως δεν έχει να κάνει με την «αντιμετώπιση της τεχνολογίας» αλλά με το ποιόν και την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης και των εκπαιδευτικών, όπως και με τους λόγους της διευρυνόμενης «μοναξιάς μέσα στο πλήθος» των νέων μας. Πάντως, τελικά ψήφισε συντριπτικά κατά της υπόθεσης που τέθηκε ως ερώτημα, με μόλις έναν (!) να ψηφίζει υπέρ.
«Ο ΕΓΓΟΝΟΣ ΜΟΥ ΞΕΡΕΙ ΗΔΗ ΟΣΑ ΔΕΝ ΘΑ ΗΘΕΛΑ ΝΑ ΞΕΡΕΙ…»
Ο γερουσιαστής της Ιορδανίας Talal Abu-Ghazaleh
Λίγο προτού κλείσουν οι πύλες της Online Educa 2011, ξεμονάχιασα τον άνθρωπο που έθεσε το θέμα της «νέας Παιδείας», τον Talal Abu-Ghazaleh. Τον ρώτησα αν διεπίστωσε από την όλη έκθεση-συνέδριο ότι συμμερίζονταν την άποψή του και οι μετέχοντες δημιουργοί e-learning. Μου απάντησε: «Οχι, όχι ακόμη. Αλλά θα το συνειδητοποιήσουν σύντομα». «Είπατε», του αντέτεινα, «ότι δεν θα πρέπει να εκπλαγούμε αν μια τέτοια νέα Παιδεία προκύψει από την Αραβική Αναγέννηση, στην Αίγυπτο. Είστε βέβαιος ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα – που κέρδισε εκεί τις πρόσφατες εκλογές – θα συμφωνούσε σε μια τέτοια αλλαγή Παιδείας;». «Γιατί όχι;» είπε. «Ισως δεν γνωρίζετε ότι οι πρώτες συνδέσεις με το Διαδίκτυο στην Αίγυπτο έγιναν από τζαμιά». «Δεν με ξαφνιάζει» απάντησα, «καθ’ ότι το Διαδίκτυο είναι το καλύτερο μεγάφωνο για προπαγάνδα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα ήθελαν και την αλλαγή της Παιδείας». «Είτε τη θέλουν είτε όχι», μου ανταπάντησε αποφασιστικά, «αυτή θα συμβεί. Μέσω του Διαδικτύου ο εγγονός μου ήδη ξέρει όσα δεν θα ήθελα να ξέρει. Οποιος το αγνοήσει αυτό – και στον χώρο της Παιδείας – θα μετανιώσει σύντομα πικρά!».
Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΟΥ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ
Στο μοναδικό ελληνικό περίπτερο της έκθεσης, συνάντησα τους διευθύνοντες την εταιρεία e–front (βλ. www.efrontlearning.net). «Παιδιά της Πάτρας», που ξεκίνησαν από τις εκεί σπουδές μηχανικού Πληροφορικής και τώρα έχουν ένα εξαιρετικό πακέτο ανοιχτού κώδικα για διαχείριση της τηλεμάθησης (LMS). Είδα ότι είχαν στο πελατολόγιό τους ονόματα τρανταχτά και διεθνή, όπως της Fujitsu. Τους ρώτησα πώς και γιατί και μου απάντησαν ότι παρέχουν μία ενιαία λύση με ιδιαίτερα φιλική διεπαφή, πράγμα που λείπει από τον ανταγωνισμό. Οι πρώτοι διεθνείς πελάτες τούς βρήκαν από το Διαδίκτυο. Τώρα έχουν χτίσει ένα δίκτυο με περισσότερους από 40 μεταπωλητές ανά την υφήλιο. Στην Ελλάδα δεν μπορούσαν να διεισδύσουν χωρίς «μπάρμπα στην Κορώνη». Ετσι, ετοιμάζονται ήδη να μεταφέρουν το κέντρο πωλήσεων στις ΗΠΑ, κρατώντας την Ερευνα και την Ανάπτυξη στην Αθήνα.
Τους ρώτησα αν η Online Educa τούς έφερε νέους πελάτες και ποια ήταν γενικά η αντιμετώπιση μιας ελληνικής εταιρείας από το κοινό. Μου απάντησαν: «Πελάτες κάναμε πολλούς, αλλά μας πίκρανε λίγο το ότι κάποιοι – μολονότι είχαμε φθάσει σχεδόν στις υπογραφές – έκαναν πίσω μόλις είδαν έδρα στην Ελλάδα. Δεν πειράζει όμως που μας βλέπουν έτσι: Ούτε εμείς θέλουμε τέτοιους πελάτες!».
ΥΓ.: Την ομιλία της επιτρόπου Neelie Kroes μπορείτε να διαβάσετε αγγλιστί πατώντας εδώ
