δοκίµια, ιστορία, βιογραφίες: Τη χρονιά που ενώθηκε η Ευρώπη

Το 1989, που πέφτει το τείχος του Βερολίνου, σηµαδεύει το τέλος της σταλινικής αυτοκρατορίας, αλλά και του Ψυχρού Πολέµου. Τι συνέβη όµως εκείνη τη χρονιά; Επανάσταση, όπως υποστηρίζει στο εµπεριστατωµένο βιβλίο του ο βρετανός δηµοσιογράφος Βίκτορ Σεµπέστιεν, ή κατάρρευση ενός συστήµατος το οποίο είχε από χρόνια βυθιστεί σε βαθιά παρακµή; Θα έλεγε κάποιος και τα δύο. Στον Ψυχρό Πόλεµο είχε νικήσει η ∆ύση, όµως η νίκη αυτή δεν κατακτήθηκε στο στρατιωτικό πεδίο. Απλώς το σύστηµα στη Σοβιετική Ενωση και στις χώρες του λεγόµενου υπαρκτού σοσιαλισµού είχε παρακµάσει σε τέτοιο βαθµό που δεν µπορούσε να επιβιώσει, σε όποια µέτρα καταστολής και αν κατέφευγε.

Οταν η ερευνητική δηµοσιογραφία βρίσκεται στις καλύτερες στιγµές της, όπως συµβαίνει σε αυτό το βιβλίο, τότε το αποτέλεσµα είναι να έχουµε όχι απλώς περιγραφή και σύνθεση γεγονότων, αλλά ζωντανή ιστορία, όπου οι πρωταγωνιστές δεν είναι µόνο τα πολιτικά πρόσωπα: ο Γκορµπατσόφ στη Σοβιετική Ενωση, ο Τσαουσέσκου στη Ρουµανία, ο Λεχ Βαλέσα και ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία ή ο Γιάνος Καντάρ στη Ρουµανία και ο Χόνεκερ στην Ανατολική Γερµανία, αλλά και ο ίδιος ο λαός.

Βέβαια, εδώ ο συγγραφέας µας δίνει τα πορτρέτα των δικτατόρων στις κοµµουνιστικές χώρες κατά τρόπο απαράµιλλο θα έλεγε κάποιος, αφού ανατρέχει στην ιστορία τους και στο πώς από ριζοσπάστες αγωνιστές στα νιάτα τους κατάντησαν λαοµίσητοι δικτάτορες. Το 1989 σηµειώθηκε µια επανάσταση που κανένας δεν περίµενε ότι θα ήταν αναίµακτη. Κυρίως όµως η Ευρώπη έπαψε να είναι κοµµένη στα δύο και τα ιδεολογικά να ταυτίζονται µε τα εθνικά σύνορα.

Η ∆ηµοκρατία της Βαϊµάρης ανακηρύχθηκε το 1918, όταν η Γερµανία έβγαινε ηττηµένη από τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Ηταν µια δηµοκρατία «ανάπηρη», όπως τη χαρακτηρίζει ο επιφανής γερµανός ιστορικός Χάινριχ Α. Βίνκλερ. Και όµως άντεξε για δεκαπέντε χρόνια. Παρά τα προβλήµατα, παρά την υψηλή ανεργία, τον πληθωρισµό και τις προσπάθειες τόσο από την άκρα ∆εξιά όσο και από την άκρα Αριστερά να την ανατρέψουν. Καταλύθηκε µε την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, η οποία για πολλούς αποδόθηκε στην αδυναµία της να αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά αυτούς που την υπονόµευαν και να ανασυγκροτήσει την ηττηµένη Γερµανία.

Η ανάµνησή της λοιπόν είναι συνδεδεµένη µεταπολεµικά µε ένα από τα δύο σύνδροµα από τα οποία εξακολουθεί να πάσχει µέρος της πολιτικής ηγεσίας της (το άλλο είναι το «αίσθηµα ενοχής» για τον Β’ Παγκόσµιο πόλεµο και τα ναζιστικά εγκλήµατα).

Ηταν µια δηµοκρατία ανάπηρη αλλά διόλου ασήµαντη, αφού κατά τη διάρκειά της άνθησαν η τέχνη και η επιστήµη, µαζί µε πλήθος πρωτοποριακά κινήµατα, µέσα από τα οποία αναδείχθηκαν ορισµένες από τις σπουδαιότερες µορφές της σύγχρονης γερµανικής κουλτούρας που θα έπαιζαν σηµαντικό ρόλο έξω από τη Γερµανία, όταν την εγκατέλειψαν µετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Το χρονικό αυτής της βραχύβιας δηµοκρατίας µάς προσφέρει µε αντικειµενικότητα αλλά και αντίστοιχη θέρµη ο Βίνκλερ, βοηθώντας µας να καταλάβουµε και για ποιον λόγο η σηµερινή ηγεσία της χώρας του Γκαίτεκρατά τη στάση που γνωρίζουµε έναντι της κρίσης που απειλεί την Ευρώπη.

Τα αεροδρόµια είναι χώροι απρόσωποι και ουδέτεροι, πιστεύουµε, αφού δεν κατοικούνται µόνιµα. Ο Αλαίν ντε Μποτόν ωστόσο έχει διαφορετική γνώµη. Προσκαλεσµένος το 2009 από το βρετανικό αεροδρόµιο Χίθροου είχε την ευκαιρία για µερικές ηµέρες να ζήσει τη ζωή ενός τεράστιου πολυχώρου, να µιλήσει µε το προσωπικό, τους ταξιδιώτες και τους πιλότους και να συνθέσει κατόπιν αυτό το εξαιρετικά πρωτότυπο, πολυεπίπεδο, στοχαστικό και νοσταλγικό βιβλίο, όπου το αεροδρόµιο αποκτά εµβληµατικό χαρακτήρα µέσα στην παγκόσµια κοινωνία των διαρκών αναχωρήσεων και επιστροφών.

Εχουν περάσει 62 χρόνια από το τέλος του Εµφυλίου και όµως δεν έχει εξαντληθεί το πεδίο της σχετικής ιστορικής έρευνας. Στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα µελέτη του ο Σωτήρης Ριζάς ανατρέχει σε νέα στοιχεία φέρνοντας στο φως άγνωστες πτυχές εκείνης της ταραγµένης εποχής και κυρίως τεκµηριώνοντας τα δύο σηµαντικά συµπεράσµατα: ότι ο ρόλος του Στέµµατος ήταν πολύ µεγαλύτερος από όσο πιστεύαµε ως τώρα και ότι η εποχή δεν µπορεί να κατανοηθεί αν δεν τη δούµε στο πλαίσιο του αρχόµενου Ψυχρού Πολέµου.

Επί οκτώ χρόνια ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας ερευνούσε τις «αόρατες» γωνιές της βασιλίδος των πόλεων. Και περνώντας από εκεί έβρισκε τα ίχνη της ιστορίας τους: των κατοίκων, των απόντων κυρίως που άφησαν τη σκιά και την ανάµνησή τους, τα αόρατα δηλαδή σηµάδια του χρόνου. Είναι η πολυεθνική Κωνσταντινούπολη που αναδύεται µέσα από τούτη τη γοητευτική περιδιάβαση, όπου η νοσταλγία και η µελαγχολία δίνουν τη θέση τους στη µαγεία της πόλης που κινδυνεύει να χάσει τις µνήµες και την ταυτότητά της εξαιτίας της λεγόµενης «αστικής εξυγίανσης».

Εργο ζωής είναι η µετάφραση αυτή από τον καθηγητή Ν. Μ. Σκουτερόπουλο, ο οποίος µετέφερε σε θαυµάσια ελληνικά τον λόγο του πατέρα της Ιστορίας. Ο Θουκυδίδης αποτελεί εσαεί κτήµα της Ανθρωπότητας – ιδιαίτερα µάλιστα στη σηµερινή δύσκολη εποχή. Η έκδοση της µετάφρασης αυτής, η οποία συνοδεύεται από την πιο πρόσφατη διεθνή βιβλιογραφία και τα εξαίρετα ερµηνευτικά σχόλια του µεταφραστή, συνιστά µεγάλη προσφορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό και ιδίως στις νεότερες γενιές.

Ισως το σηµαντικότερο βιβλίο από τα όσα έχει εκδώσει ως τώρα ο Αντώνης Λιάκος. ∆ηµιουργώντας ένα τριαδικό σχήµα (Αποκάλυψη – Ουτοπία – Ιστορία) καταγράφει και ερµηνεύει την πορεία της ιστορικής συνείδησης πραγµατοποιώντας ένα γοητευτικό ταξίδι στον χρόνο, στα κείµενα και στις ιδέες. Το πλαίσιο είναι η Ιστορία, όµως η ουσία είναι η ανθρώπινη κατάσταση και οι µεταµορφώσεις της στην πορεία του χρόνου. Αυτή η «πολιτισµική γεωγραφία» συνιστά καίρια σύµβολή στον τοµέα των ανθρωπιστικών και πολιτισµικών σπουδών.

Η ιστορικός Μαρίνα Πετράκη βασισµένη σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό παρουσιάζει µια ουσιαστική και ανεξερεύνητη πλευρά του ελληνοϊταλικού πολέµου: τη σχέση της Ελλάδας µε τους συµµάχους της, του Μεταξά µε το Στέµµα, αλλά και το πώς κινήθηκε η βρετανική διπλωµατία πριν, κατά τη διάρκεια και αµέσως µετά τον πόλεµο. Παράλληλα εντάσσει αυτό το περίπλοκο διπλωµατικό και προπαγανδιστικό παιχνίδι στο ιστορικό και πολιτικοστρατιωτικό πλαίσιο της εποχής.

Παραπειστικός ο τίτλος – ακόµη και αν διαβάσεις τον (επεξηγηµατικό) υπότιτλο «Ο υποπλοίαρχος Noel C. Rees και οι βρετανικές µυστικές υπηρεσίες. Ελλάδα – Μέση Ανατολή, 1939-1944». Ο bon vivant άγγλος αξιωµατικός δεν είναι ο «ήρωας» του βιβλίου. Είναι απλώς ο αξιόπιστος, αποτελεσµατικός και ρεαλιστής κρίκος της φυγάδευσης των Αγγλων από την κατεχόµενη Ελλάδα στην Αίγυπτο µέσω Τουρκίας, ο άνθρωπος που δίνει στον συγγραφέα την αφορµή να ξετυλίξει µε τρόπο µοναδικό µιαν «άλλη πλευρά της Αντίστασης». Αυτήν που δεν είχε πρώτιστο στόχο τη σύγκρουση µε τους κατακτητές αλλά τη διαφυγή στη Μέση Ανατολή των άγγλων στρατιωτικών που είχαν αποκλειστεί στην Ελλάδα και των ελλήνων αξιωµατικών και πολιτικών οι οποίοι θα αποτελούσαν τη βάση της διαµόρφωσης στο εξωτερικό του πολιτικού και πολιτειακού καθεστώτος της απελευθερωµένης Ελλάδας.

Πρόκειται για αφήγηµα συναρπαστικό. Ο Στάικος έκανε µια δουλειά µοναδική σε πληρότητα και τεκµηρίωση που για να την παρουσιάσεις χρειάζεσαι σελίδες. ∆εν υπάρχει πληροφορία, σχέδιο, διαπίστωση και σχόλιο που να µην έχει την πλήρη και έγκυρη έγγραφη κάλυψη από αρχεία. Αυτό φυσικά δεν τον εµποδίζει να διοχετεύει στον αναγνώστη το ιδεολογικό κρέντο του. Εχει διαυγέστατη – απολύτως αρνητική – άποψη για την ΕΑΜΟΓΕΝΉαντίσταση, γι’ αυτό είναι απροσδόκητα αρνητικός όταν πρέπει να αναφερθεί σε έναν κλάδο της βρετανικής πολιτικής που, όπως πιστεύει, υποστηρίζει τον ΕΛΑΣ ενώ είναι υπερβολικά θετικός σε άλλον κλάδο της που προετοιµάζει την επάνοδο του βασιλέα.

Αυτό το τεράστιο σε όγκο έργο, από τις σελίδες του οποίου παρελαύνουν όχι λιγότερα από 220 πρόσωπα, µας επιβεβαιώνει µε τον πιο πειστικό τρόπο την αλλοπρόσαλλη βρετανική πολιτική στο «ελληνικό πρόβληµα», γενεσιουργό παράγοντα όλων των δεινών που πέρασε η Ελλάδα ως τα µέσα της δεκαετίας του ‘70.

Ο Κρίστοφερ Χίτσενς παραµένει η ενοχλητική συνείδηση µιας γενιάς που ονειρεύτηκε να αλλάξει τον κόσµο και κατέληξε να τον εξηγεί, ενίοτε να τον χλευάζει και πάντως να διατηρεί µια σχέση αγάπηςµίσους µαζί του. Με την αυτοβιογραφία του δεν χαρίζεται σε κανέναν – ούτε καν στον εαυτό του, ακόµη και όταν προσπαθεί να τον δικαιολογήσει, όπως όταν υποστήριξε την επέµβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ. Είναι πάντοτε υποκειµενικός και µερικές φορές άδικος, όµως εδώ έγκειται και η γοητεία του. Γιατί αυτοί είναι οι διανοούµενοι που µας χρειάζονται σε µια εποχή κοµφορµισµού.

∆εν έχει σηµασία, για παράδειγµα, ο λόγος για τον οποίο αναδεικνύει τις αρνητικές πλευρές του Εντουαρντ Σαΐντ, αλλά είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να βλέπει κανείς και την άλλη πλευρά προσωπικοτήτων που έχουν αγιοποιηθεί. Ο Χίτσενς έζησε νέος τα γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και µας δίνει µια καλή εικόνα της Ελλάδας των Συνταγµαταρχών. Οι πιο ενδιαφέρουσες σελίδες του ωστόσο είναι εκείνες που εξιστορούν τα νεανικά χρόνια του, αυτά που διαµόρφωσαν τον επιθετικό και αντιφατικό διανοούµενο.

Το Σύνταγµα δεν είχε µόνο φίλους στη χώρα µας αλλά και αρκετούς εχθρούς. Η συνταγµατική εξέλιξη ωστόσο δεν ήταν ανεξάρτητη από την αντίστοιχη στον υπόλοιπο δυτικό κόσµο, όπως αποδεικνύει σε τούτο το εντυπωσιακό πανόραµα της νεοελληνικής ζωής ο καθηγητής της Νοµικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών Νίκος Κ. Αλιβιζάτος. Πέραν όµως αυτού, η εντυπωσιακή έρευνά του απαντά και σε ένα µείζον σηµερινό ερώτηµα: Πώς λειτούργησαν οι κοινοβουλευτικοί θεσµοί και φθάσαµε στη σηµερινή κρίση, η οποία δεν είναι µόνο οικονοµική;

Ο δηµοσιογράφος Στ. Λυγερός επιχειρεί να δει τα αίτια της κρίσης και το πώς φθάσαµε στη σηµερινή µνηµονιακή φάση. Στα πρώτα κεφάλαια αναφέρεται στο πώς η Μεταπολίτευση εξελίχθηκε σε έναν κύκλο ευδαιµονίας και πλασµατικής ανάπτυξης όπου διέπρεπαν η διαφθορά, ο παρασιτισµός και η ατιµωρησία. Η κρίση, που δεν ήταν µόνο ελληνική αλλά συνολικά της ευρωζώνης, βρήκε την Ελλάδα απροετοίµαστη, έναν αδύναµο κρίκο που υποχώρησε εύκολα. Ο συγγραφέας αποδοµεί το δίληµµα «µνηµόνιο ή χρεοκοπία», δίνει απαντήσεις στο ζήτηµα του χρέους και διερευνά τα σενάρια της πορείας της χώρας.

H επίσημη βιογραφία

Η ανθρωπότητα έχασε πρόσφατα τον Στιβ Τζοµπς, έναν από τους γκουρού της πληροφορικής που µαζί µε τον Μπιλ Γκέιτς άλλαξαν το επικοινωνιακό περιβάλλον, ίσως και τον τρόπο που σκεφτόµαστε. Εκείνο το τροµερό παιδί, που έφυγε στα 56 του χρόνια, όταν κατάλαβε ότι ο χρόνος του ήταν µετρηµένος θέλησε να αφηγηθεί την ιστορία του, τους πόθους, τα όνειρα και την περιπέτειά του στον συναρπαστικό κόσµο της τεχνολογίας. Στον ρόλο του αφηγητή-καταγραφέα, ο δηµοσιολόγος Γουόλτερ Αϊζακσον µας δίνει την ιστορία ενός παθιασµένου νεαρού ο οποίος θέλησε να αλλάξει τον κόσµο.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ