Στο σπαρτιάτικο γραφείο στο ισόγειο της οδού Σκουφά 23, ακριβώς πέντε πατώµατα πιο κάτω από το λιτό διαµέρισµα στο οποίο διέµενε ο τελευταίος νοµπελίστας λογοτέχνης µας, η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου µιλάει για τον Οδυσσέα Ελύτη µε φωνή χαµηλότονη αλλά σταθερή. Η οικειότητα µε τον ποιητή δεδοµένη αλλά απροσδιόριστη. «Πότε γνωριστήκατε;» τη ρωτώ. «Ηταν τέλη του 1983 προς 1984, µα αυτά είναι προϊστορία» περιορίζεται να πει, αποφεύγοντας προσωπικές λεπτοµέρειες. Εζησε κοντά στον ποιητή τα τελευταία δεκατρία χρόνια της ζωής του και είναι η γυναίκα την οποία εκείνος όρισε κληρονόµο του.
Με το διήµερο συµπόσιο και την ποιητική βραδιά στο Μέγαρο Μουσικής την ερχόµενη εβδοµάδα κορυφώνονται οι εκδηλώσεις εορτασµού για τα εκατόχρονα από τη γέννηση του ποιητή. Το έργο του διασώζει και προβάλλει όλη τη δεκαπενταετία που µεσολάβησε από τον θάνατό του η κληρονόµος του, η οποία διαχειρίζεται µια πνευµατική παραγωγή που αποτελεί εθνικό πολιτισµικό κεφάλαιο µε ευλάβεια αλλά ενίοτε και υπέρ το δέον αυστηρότητα.
– ∆ιαβλέπει κανείς κάποια µέθοδο στον τρόπο µε τον οποίο προβάλλεται το έργο του Ελύτη. Από τη συγκεντρωτική έκδοση Ποίηση (Ικαρος, 2002) ως τις συνεντεύξεις Συν τοις άλλοις (Υψιλον, 2011) µεσολάβησαν επισκέψεις σε σχολεία, το πρόγραµµα µελοποιηµένης ποίησής του, η παρουσίαση του εικαστικού Ελύτη στο Ιδρυµα Θεοχαράκη και ακολουθεί ανακεφαλαιώνοντας το µεγάλο εργοβιογραφικό και κριτικό λεύκωµα Οδυσσέας Ελύτης – Ο Ναυτίλος του αιώνα από τον Ικαρο. Βαδίζετε βάσει κάποιου προγράμματος που υπέδειξε ο ίδιος ο ποιητής;
«∆εν υπάρχει αυστηρός προγραµµατισµός, ούτε δοσµένος ούτε σαφώς διατυπωµένος από µένα. Κατ’ αρχάς ο Ελύτης δεν θα περιχαράκωνε ποτέ έναν άνθρωπο σε αυστηρό πλαίσιο. Μια ζώσα προτροπή που υπάρχει στο έργο του είναι να βρει κανείς την ιδιωτική του οδό. Με εµπιστεύθηκε να διαχειριστώ ελεύθερα το έργο του. Σέβοµαι όµως απολύτως, ενστερνίζοµαι και εφαρµόζω στη διαχείρισή του τις δικές του βασικές αντιλήψεις περί αισθητικών ζητηµάτων, περί ιδιωτικού και δηµόσιου λόγου. Αισθάνοµαι πολύ µεγάλη αγάπη, άπειρο θαυµασµό και διαρκή έκπληξη από τις δυνατότητες µελέτης που προσφέρει το έργο αυτό και ανάλογα µε τις περιστάσεις προβάλλεται η µία ή η άλλη πλευρά φυσικώ τω τρόπω».
– Στον «Ναυτίλο του αιώνα» αξιοποιείτε πολύ τα πεζά του Ελύτη. Εφθασε η ώρα να δώσουμε προσοχή στα λιγότερο μελετημένα κείμενά του;
«Ο Ναυτίλος του αιώνα είναι µια παρουσίαση του Ελύτη από τον ίδιο τον Ελύτη. Εκεί γίνεται µια άλλου είδους κατάταξη πολύ µεγάλου ποσοστού αποσπασµάτων των πεζών του, όχι για να τα προβάλω αλλά επειδή τα χρειαζόµουν. Είναι κείµενα ποιητικής από τα οποία αντλούµε πολλές πληροφορίες για επί µέρους θέµατα, για τη σχέση του Ελύτη µε τη γενιά του ’30, µε την ελληνική διαχρονία, µε τα ευρωπαϊκά ρεύµατα που η διασταύρωσή του µε αυτά στάθηκε σηµαντική για τη διαµόρφωση της αισθητικής του, για τις απόψεις του για την ποιητική τέχνη, για τον τρόπο µε τον οποίο βλέπει την ποίηση σε σχέση µε τους ποιητές που προηγήθηκαν και εκείνους που ακολούθησαν. Σε αυτό το ταξίδι της βαθιάς επικοινωνίας µε το έργο του Ελύτη αποτελούν τον καλύτερο “οδηγό”».
– Μας λείπει μια βιογραφία για τον Ελύτη. Είναι κάτι που σχεδιάζετε;
«Θεωρώ ότι τα πεζά του, αν µελετηθούν προσεκτικά, παρέχουν πλούσιο βιογραφικό υλικό. Το “Χρονικό µιας δεκαετίας”, λόγου χάριν, αποτελεί ανάγνωσµα που βοηθά τους νέους σήµερα να δουν πώς ένας νέος άνθρωπος έψαχνε να βρει την ταυτότητά του. Τα πεζά περιέχουν πάρα πολλές πληροφορίες µε τον τρόπο µε τον οποίο ο ίδιος ο Ελύτης θέλησε να δώσει, συνδυάζοντας, σε δόσεις σοφά µετρηµένες, και τη σοφία και τη λυρική έκφραση και την αυτοβιογραφική καταγραφή. ∆εν θα βοηθούσε πραγµατικά τον µελετητή να γνωρίζει ότι τη χρονιά που έγραψε κάποια σύνθεση κάπνιζε το τάδε πακέτο τσιγάρα. Η ποίησή του δεν είναι προσδεδεµένη στο γεγονός, αποσπάται από τα συµβάντα και τα µεταπλάθει στοχεύοντας στην απώτατη ουσία των πραγµάτων. Εχουµε έναν ποιητή που όποιες πληροφορίες και να πάρουµε για τη ζωή του δεν θα µας βοηθήσουν στην κατανόηση του έργου του όσο µια εµβριθής και απροκατάληπτη εµβάθυνση στον ποιητικό του λόγο. ∆εν συµµερίζοµαι τη θέση ότι µας λείπει µια βιογραφία. Μας λείπουν όµως ακόµη µελέτες για ολόκληρες συλλογές, για τα Ελεγεία της Οξώπετρας , µια συλλογή εξαιρετικά ευπώλητη, για το ∆υτικά της λύπης, για τα Τρία ποιήµατα µε σηµαία ευκαιρίας , όπως και για αρκετά ποιήµατα από τα Ετεροθαλή».
– Πώς ήταν μια τυπική ημέρα στο ποιητικό εργαστήριο του Ελύτη;
«Τυπική ηµέρα δεν υπήρχε. Αναζητούσε τη συνέχεια ενός στίχου για πολύ καιρό, µπορεί για δεκαετίες ολόκληρες – δεν ήταν από τους ποιητές που ολοκλήρωναν ένα ποίηµα µέσα σε ένα εύλογο διάστηµα µιας ηµέρας ή µιας εβδοµάδας. Υπήρχαν περίοδοι που δούλευε παράλληλα κείµενα ή συλλογές. Οταν έγραφε, σταµατούσε να διαβάζει και να ζωγραφίζει και αφοσιωνόταν σε αυτό που δούλευε. ∆εν του άρεσε ένα κείµενο που ο ίδιος θεωρούσε ανολοκλήρωτο να παραµένει. Είχε την τόλµη και κατέστρεφε έργα ηµιτελή, εικαστικά, τα πάντα. Με την κυκλοφορία µας ποιητικής συλλογής απαλλασσόταν από χειρόγραφα και δακτυλόγραφα που σχετίζονταν µε αυτήν, παρέχοντας στον εαυτό του την ελευθερία να δει καθαρά το επόµενο βήµα. Σαφώς έγραφε πολύ περισσότερο το βράδυ παρά το πρωί. Οσο και αν στην ποίησή του ένας ουσιαστικός φυσικός και µεταφυσικός άξονας είναι το φως, στη δουλειά του προτιµούσε την ησυχία της νύχτας».
– Υπάρχουν άλλα στοιχεία της καθημερινής ζωής που διαφοροποιούν τον άνθρωπο Ελύτη από τον ποιητή;
«Αντιθέτως, υπήρχε εντυπωσιακή συνέπεια ανάµεσα στις αρχές που ανιχνεύει κανείς στο έργο του και στις αρχές που εφάρµοζε στην καθηµερινότητά του. Το ότι εργαζόταν βράδυ ήταν η µόνη αντίφαση, αν µπορεί να τη θεωρήσει κανείς αντίφαση, όπως και το γεγονός ότι ενώ όλη η ποίησή του είναι ανοιχτή στο ύπαιθρο ο ίδιος δεν διενοείτο να γράψει πουθενά αλλού εκτός από το γραφείο του. Σε επίπεδο όµως ηθικών και αισθητικών αρχών δεν υπήρχε καµία ουσιαστική διάσταση. Την ολιγάρκεια που διακηρύσσει στο έργο του, την απόλυτη αντίθεσή του στην αντίληψη της πρακτικής ζωής του συµφέροντος ή του κέρδους, τη δικαιοσύνη ή την αθωότητα, όλα τα έβρισκε κανείς στον τρόπο µε τον οποίο διαχειριζόταν το εικοσιτετράωρό του».
– Ποια σκέψη του Ελύτη σάς συντροφεύει αυτόν τον καιρό;
«“Ο,τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα, ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα”. ∆ιότι µελετώντας το έργο του ανακαλύπτω ότι βρίσκοµαι πάντα στην αρχή της κατανόησης του ποιητικού κόσµου του».
Η Ιουλίτα Ηλιοπούλου έχει κατά καιρούς εναντιωθεί νομικά σε κινήσεις δημοσίευσης επιστολών του Ελύτη που βρίσκονται σε χέρια τρίτων. Πώς αποφάσισε να κινηθεί έτσι;
«Στο συγκεκριμένο θέμα εφαρμόζω μια δική του αρχή, την οποία γνωρίζουν πολύ καλά οι εκδότες του, οι φίλοι του, οι πάντες. Υπάρχουν συγγραφείς που ξέρουν ότι κάθε λέξη τους γράφεται για να μείνει, που κάθε λέξη τους ενέχει από πριν τη σκέψη της αποτύπωσης για μια άλλη διάρκεια. Αυτό δεν ισχύει για τον Ελύτη. Εγραφε με τη φυσικότητα και την ελευθερία με τις οποίες όλοι γράφουμε στους φίλους μας και θεωρούσε ότι οι επιστολές είναι λόγος ιδιωτικός και όχι δημόσιος. uni0394εν θα ήταν ηθικό να καταστρατηγήσω μια σαφώς εκπεφρασμένη άποψη».
– Ποιες είναι οι συμπληγάδες ανάμεσα στις οποίες καλείται να κινηθεί κάποιος που διαχειρίζεται μια τόσο σημαντική πνευματική περιουσία;
«Θα μπορούσε κάποιος να ενδώσει ενδεχομένως και να είναι πιο ελαστικός συνειδησιακά στις όποιες αποκλίσεις από μια συγκεκριμένη θέση για κάποια οφέλη, είτε οικονομικά είτε προσωπικής προβολής του. Αυτά δεν με συγκίνησαν και δεν ήταν ποτέ μέσα στις επιλογές μου. Από την άλλη, όταν ασχολείσαι πολύ με ένα έργο κάποιες φορές χάνεις τα όρια, δεν ξέρεις πού αρχίζεις και τελειώνεις εσύ και πού ένα έργο το οποίο σαφώς σε υπερβαίνει. Κάποιοι πιθανόν χάνουν στην πορεία τη συνείδηση αυτής της πραγματικότητας. Τους καταλαβαίνω. Προσπαθώ να έχω συνείδηση ότι κάποιος άλλος, με συγκεκριμένες αρχές και απόψεις, δημιούργησε αυτό το έργο και μέσα σε αυτό το πλαίσιο καλούμαι να το υπηρετήσω σωστά».
– Η συστηματική ενασχόληση με το έργο του Ελύτη γίνεται με τίμημα τη δική σας ανεξάρτητη πορεία στη λογοτεχνία;
«Δεν μου είναι δύσκολο να συνδυάσω πράγματα, ούτε μου λείπει ο χρόνος ή το ενδιαφέρον, και κατά καιρούς έχω ασχοληθεί με πολλά. Αναφέρομαι στα προσωπικά μου γραπτά και στη συστηματική δουλειά μου με την Ορχήστρα των Χρωμάτων και το Ιδρυμα Μελίνα Μερκούρη. Η όποια δυσκολία προκύπτει από το πώς σε αντιμετωπίζουν οι τρίτοι, οι οποίοι αρέσκονται να βάζουν ετικέτες στους ανθρώπους και να τους αποκλείουν είτε από τον συνδυασμό δραστηριοτήτων είτε από τη δική τους αυτόνομη παρουσία».
– Απασχολούσε τον Ελύτη η τύχη του έργου του;
«Τον ενδιέφερε πολύ η επικοινωνία με το κοινό και γνώριζε πολύ καλά ότι αυτή δεν σταματά με τη φυγή ενός ανθρώπου. Ο στίχος του στα Ελεγεία της Οξώπετρας “ Ζω για τότε που δεν θα υπάρχω ” πιστοποιεί μια θέση που μαρτυρεί την επίγνωση της διάρκειας της υψηλής τέχνης. uni0394εν εξέφραζε όμως κάποια ανησυχία για το ποια θέση είχε ή θα είχε εκείνος στα γράμματα. Ηταν ιδιαίτερα σεμνός και όταν έγραφε είχε τη δημιουργική αγωνία του ανθρώπου που ξεχνά τη βεβαιότητα της πνευματικής ισχύος του και πέφτει κάθε φορά στο κενό».
«Ο 20ός αιώνας στην ποίηση του Ελύτη – Η ποίηση του Ελύτη στον 21ο αιώνα». Διήμερο συμπόσιο, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Τρίτη 1 Νοεμβρίου και Τετάρτη 2 Νοεμβρίου.
«“Ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας!” του Οδυσσέα Ελύτη». Βραδιά μελοποιημένης ποίησης από το σύνολο του έργου του Ελύτη, σε μουσική Γιώργου Κουρουπού, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Πέμπτη 3 Νοεμβρίου, στις 8.30 μ.μ.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
