Η «υπαρξιακή» χροιά δεν θα πρέπει ίσως να σας ξενίζει – οι νευροεπιστήμες είναι ένας από τους κατ’ εξοχήν κλάδους των θετικών επιστημών που συνδέονται με τη φιλοσοφία. Αν όμως αναρωτιέστε πώς ένας «θετικός» επιστήμονας μπορεί να ξεδιπλώσει ένα τόσο ιδιαίτερο λογοτεχνικό ταλέντο, η απορία σας ίσως λυθεί μαθαίνοντας ότι οι πρώτες σπουδές του ήταν στη φιλολογία. Αποτέλεσμα αυτού του συνδυασμού, μια μικρή σειρά από βιβλία που φιλοξενούνται στους καταλόγους των ευπώλητων και μια πολύ μεγαλύτερη από εργαστηριακές έρευνες που προσπαθούν να εξιχνιάσουν τα μυστήρια του εγκεφάλου. Για αυτά ακριβώς μιλάει στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα».
– Το «Sum» έχει χαρακτηριστεί «μη κατηγοριοποιήσιμο» ως προς το λογοτεχνικό του είδος. Κάποιοι το έχουν αποκαλέσει «φιλοσοφιστόρημα» (philsosofiction), άλλοι έχουν πει ότι αποτελεί μια συλλογή από «πειράματα της σκέψης». Ποια είναι η επιστημονική του πλευρά;
«Ολες οι ιστορίες σε αυτό το βιβλίο είναι υποθετικές και όλες τους είναι κατά κάποιον τρόπο αστείες αλλά και θλιβερές, καμία τους όμως δεν είναι για να την πάρει κανείς στα σοβαρά. Η σοβαρή πλευρά του βιβλίου είναι το ευρύτερο μήνυμα, ότι στην ουσία δεν ξέρουμε τίποτε για το τι συμβαίνει στον παράξενο κόσμο που μας περιβάλλει. Ξέρετε, είμαι επαγγελματίας επιστήμονας και μου φαίνεται αστείο, μου φαίνεται παράξενο ότι οι άνθρωποι επιχειρηματολογούν με τόση βεβαιότητα για αυτό που νομίζουν ότι συμβαίνει, κάποιοι πιστεύουν σε έναν συγκεκριμένο Θεό και άλλοι λένε ότι δεν υπάρχει τίποτε, όμως ποιος ξέρει; Αυτό που κάποιος καταλήγει να εκτιμήσει όταν ασχολείται με την επιστήμη είναι τελικά το μέγεθος της άγνοιάς μας. Καταλαβαίνει ότι τα κομμάτια που γνωρίζουμε είναι τόσο πολύ λίγα σε σχέση με αυτά που δεν γνωρίζουμε. Αυτό είναι το μήνυμα στο “Sum”. Είναι ότι μπορώ να γράψω σαράντα ιστορίες που αποκλείουν η μία την άλλη αλλά όλες ρίχνουν ένα φως σε διάφορες πιθανότητες, διαφορετικές ιδέες για το τι θα μπορούσε να συμβαίνει. Οπως είπα καμία τους δεν την εννοώ στα σοβαρά, δεν λέω ότι αυτή είναι η κατάσταση. Λέω ότι ίσως θα έπρεπε να αφιερώσουμε λίγο περισσότερο χρόνο στο να σκεφτούμε τις πιθανότητες από ό,τι τις βεβαιότητες. Για μένα αυτή είναι η επιστημονική ψυχοσύνθεση, αυτό σημαίνει να είσαι επιστήμονας. Είναι ένα βιβλίο που μόνο ένας επιστήμονας θα μπορούσε να γράψει».
– Ποιο είναι για σας το μεγαλύτερο μυστήριο στη λειτουργία του εγκεφάλου;
«Νομίζω η συνείδηση. Ξέρετε, μελετάμε τον εγκέφαλο, εξετάζουμε όλα τα κομμάτια και τις περιοχές του, κάθε λεπτομέρεια, και αυτό δεν μας δίνει καμία απάντηση ως προς το γιατί έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε ζωντανοί. ‘Η πώς μπορείς να συνδέσεις δισεκατομμύρια κομμάτια και περιοχές και να έχεις μια υποκειμενική εμπειρία. Αυτό είναι κάτι που μας είναι εντελώς άγνωστο, δεν ξέρουμε καν πώς θα έπρεπε να είναι μια θεωρία που θα συνέδεε αυτά τα δυο πράγματα. Δεν υπάρχει τρόπος με τα σημερινά μας εργαλεία, τα μαθηματικά και τους αλγορίθμους μας, να πούμε να, παίρνεις τόσο εδώ και προσθέτεις τόσο εκεί και έχεις την εμπειρία ενός συγκεκριμένου αισθήματος. Φανταστείτε ότι φτιάχνετε μια μηχανή συνδέοντας μεταξύ τους όλο και περισσότερα κομμάτια, μπορείτε πάντα να δείτε πώς συνδέονται τα κομμάτια, όμως σε ποιο σημείο μπορείτε να πείτε ότι τώρα αυτή η μηχανή αισθάνεται μια εμπειρία; Πάρτε ως παράδειγμα την πόλη της Αθήνας, έχει τηλεφωνικά δίκτυα, δίκτυα ηλεκτροδότησης, αποχέτευσης, λεωφορεία που κυκλοφορούν, ανθρώπους που επικοινωνούν μεταξύ τους, που ανταλλάσσουν χειραψίες, και όλα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους. Η ερώτηση είναι, έχει η Αθήνα συνείδηση; Αισθάνεται ότι είναι η Αθήνα; Κάνει διάφορες σκέψεις; Και καθώς όλα τα κομμάτια της μετακινούνται, αυτό αλλάζει τις σκέψεις της; Η ερώτηση είναι παράξενη, απεικονίζει όμως το μεγάλο ερώτημα: πώς τα υλικά πράγματα γίνονται πνευματικά; Αυτό νομίζω είναι το κεντρικό ζήτημα».
– Τι μπορούμε να πούμε ότι ξέρουμε ως τώρα για τη συνείδηση;
«Οχι πολλά. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να εξετάζουμε τι συμβαίνει σε ασθενείς που έχουν υποστεί βλάβη στον εγκέφαλο και πώς αυτό αλλάζει τη συνειδησιακή τους εμπειρία. Στις ακραίες περιπτώσεις, αν υποστούν βλάβη συγκεκριμένα μέρη του εγκεφάλου, έχουμε κώμα και στην κατάσταση αυτή ο υπόλοιπος εγκέφαλος φαίνεται να λειτουργεί, όμως οι κρίσιμες αλληλεπιδράσεις που απαιτούνται για να έχει κάποιος συνειδησιακή εμπειρία απουσιάζουν _ η αναπνοή, για παράδειγμα, λειτουργεί μια χαρά αλλά η συνείδηση είναι εκτός λειτουργίας. Εξετάζοντας προσεκτικά πολλά διαφορετικά παραδείγματα εγκεφαλικής βλάβης μπορούμε σιγά-σιγά να αρχίσουμε να βρίσκουμε κάποιες απαντήσεις στο πρόβλημα. Ψάχνοντας να βρούμε ποια είναι τα απολύτως απαραίτητα συστατικά για την ύπαρξη της συνείδησης».
– Και τι ακριβώς ψάχνετε να δείτε;
«Πραγματικά ο μοναδικός τρόπος για να προχωρήσει κανείς με αυτό το πρόβλημα είναι να ψάχνει τις αλλαγές. Να κοιτάζει τι διαφορετικό συμβαίνει όταν υπάρχει κάποια βλάβη. Πρόσφατα κάναμε κάποια πειράματα στα οποία αν και τίποτε δεν αλλάζει στο φύλλο του χαρτιού που έχετε μπροστά σας, η νοητική εμπειρία σας αλλάζει. Για παράδειγμα, αν σχεδιάσετε έναν κύβο με δώδεκα γραμμές μπορείτε να τον δείτε με δυο διαφορετικούς προσανατολισμούς. Τον κοιτάζετε λοιπόν και σκέφτεστε “πηγαίνει προς εκείνη την κατεύθυνση ή προς την άλλη κατεύθυνση”. Τίποτε στο χαρτί δεν αλλάζει, όμως η συνειδητή εμπειρία που έχετε πηγαινοέρχεται. Θα λέτε συνέχεια ο κύβος πηγαίνει προς τα εδώ, όχι πηγαίνει προς τα εκεί. Στην πραγματικότητα ο εγκέφαλός σας “ανάβει” μπρος-πίσω κάθε πέντε δευτερόλεπτα. Το σημαντικό όμως είναι ότι τίποτε στον εξωτερικό κόσμο δεν αλλάζει. Το να εξετάζουμε περιπτώσεις σαν αυτήν, όπου η μόνη αλλαγή συντελείται μέσα στον εγκέφαλο, είναι ένας άλλος τρόπος για να μελετήσουμε τη συνείδηση».
– Ειδικεύεστε κυρίως στη συναισθησία και την αντίληψη του χρόνου. Τι σας λένε οι μελέτες αυτές;
«Κάνω διάφορα πράγματα στο εργαστήριό μου προσπαθώντας να βρω μια υπόθεση για τη συνείδηση και ένα από αυτά που μελετώ είναι η συναισθησία. Η συναισθησία αποτελεί έναν καλό “καθρέφτη” για να δει κανείς τη συνείδηση. Αυτό γιατί μου δίνει τη δυνατότητα να προσπαθήσω να δω πώς γίνεται και μια πάρα πολύ μικρή γενετική μετατροπή ανάμεσα σε δυο ανθρώπους τους κάνει να αισθάνονται τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Ο ένας, για παράδειγμα, βλέπει χρώματα όταν ακούει μουσική και ο άλλος όταν βλέπει γράμματα. Η συνειδησιακή εμπειρία τους είναι διαφορετική και μπορεί να ανιχνευθεί σε μια γενετική μεταβολή, την οποία και μελετάμε αυτή τη στιγμή. Προσπαθούμε να εντοπίσουμε τα γονίδια που σχετίζονται με τη συναισθησία. Νομίζω ότι αυτό θα αποτελέσει ένα βήμα για να αρχίσουμε να πλησιάζουμε το ερώτημα».
– Και η αντίληψη του χρόνου;
«Θεωρώ ότι η συνείδηση είναι το κεντρικό ερώτημα στη μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου, κάτω όμως από αυτήν υπάρχουν πολλά άλλα μυστήρια. Ενα από αυτά είναι η αντίληψη του χρόνου, η οποία αποτελεί μια πλευρά της συνειδησιακής εμπειρίας. Από τις μελέτες μας αποκαλύπτεται ότι ο χρόνος δεν είναι αυτό που νομίζουμε ότι είναι _ δεν βρισκόμαστε “εκτός” και παρακολουθούμε τον χρόνο να περνάει. Στην πραγματικότητα ο εγκέφαλός μας κατασκευάζει τον χρόνο. Στο εργαστήριό μου μπορώ να σας κάνω να νομίζετε ότι κάτι διήρκεσε πολύ λιγότερο ή πολύ περισσότερο από την πραγματική διάρκειά του. ‘Η ότι ένα γεγονός προηγήθηκε σε σχέση με κάποιο άλλο ενώ στην πραγματικότητα συνέβη το αντίθετο. ‘Η ότι δυο γεγονότα συντελούνται ταυτόχρονα ενώ αυτό δεν συμβαίνει. Ξέρετε, τα τελευταία έντεκα χρόνια στο εργαστήριό μου έχω κατορθώσει να δείξω ότι ο εγκέφαλος είναι σαν ζυμάρι αλλά και πάρα πολύ μυστηριώδης. Θεωρώ την αντίληψη του χρόνου ένα “υπομυστήριο” της συνείδησης».
Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΣΙΑ ΚΑΙ ΕΝΑ ΤΕΣΤ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Η συναισθησία είναι μια κατάσταση σπάνια και πολύ ιδιαίτερη. Ουσιαστικά αφορά το «μπέρδεμα» των αισθήσεων: ένα και μοναδικό ερέθισμα μπορεί να ενεργοποιήσει ταυτόχρονα δυο διαφορετικές αισθήσεις ή δυο διαφορετικά «μονοπάτια» της ίδιας αίσθησης. Κάποιος που την εμφανίζει μπορεί δηλαδή όταν ακούει μουσική να βλέπει ταυτόχρονα χρώματα (το ερέθισμα της ακοής ενεργοποιεί την όραση) ή όταν κοιτάζει ένα γράμμα ή έναν αριθμό να βλέπει ταυτόχρονα ένα συγκεκριμένο χρώμα (το ίδιο οπτικό ερέθισμα ενεργοποιεί δυο διαφορετικές πλευρές της λειτουργίας της όρασης).
Ο Ντέιβιντ Ιγκλμαν ασχολείται εδώ και χρόνια με τη μελέτη της συναισθησίας. Εχει μάλιστα αναπτύξει το τεστ που χρησιμοποιείται παγκοσμίως για τη διάγνωσή της. Εδώ και δυο χρόνια έχει σταθμίσει το «Synesthesia Battery» όπως το ονομάζει και στα ελληνικά. «Με ενδιαφέρει να δω πώς λειτουργεί η κατάσταση σε διαφορετικά αλφάβητα, όπως το ελληνικό, το εβραϊκό ή το κινεζικό» εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα». Αν θέλετε να υποβληθείτε σε αυτό, μπορείτε να επισκεφθείτε το www.synesthesia.org
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
DAVID EAGLEMAN,
SUM Σαράντα ιστορίες από την άλλη ζωή,
Εκδόσεις Οκτώ, σελ. 120, τιμή 11 ευρώ
Το «SUM Σαράντα ιστορίες από την άλλη ζωή» θα κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία στις 3 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Οκτώ. Το «Βήμα» προδημοσιεύει ένα από τα διηγήματα που περιλαμβάνονται σε αυτό.
Η καταγωγή των ειδών
Στην άλλη ζωή, σου προσφέρεται απλόχερα μια μεγάλη ευκαιρία: μπορείς να επιλέξεις οτιδήποτε θα ήθελες να είσαι στην επόμενη ζωή σου. Θα ήθελες να ανήκεις στο αντίθετο φύλο; Να γεννηθείς σε βασιλική γενιά; Να ήσουν φιλόσοφος απείρου βάθους; Στρατιώτης που τον περιμένουν μάχες νικηφόρες;
Μπορεί όμως να ξαναγύρισες εδώ έπειτα από μια σκληρή ζωή. Μπορεί να βασανίστηκες από το τεράστιο μέγεθος των αποφάσεων και των ευθυνών που σε περιέβαλλαν και τώρα δεν επιζητείς παρά μόνο ένα πράγμα: απλότητα. Αυτό είναι εύλογο. Οπότε στον επόμενο γύρο επιλέγεις να είσαι άλογο. Λαχταράς τη μακαριότητα αυτής της απλής ζωής: να βόσκεις ολόκληρα απογεύματα σε χλοερά λιβάδια, να χαίρεσαι τις ωραίες καμπύλες του κορμιού σου και το περίγραμμα των μυώνων σου, τη γαλήνη της αργής κίνησης της ουράς σου ή τον αχνό που εκτοξεύεται από τα ρουθούνια σου καθώς καλπάζεις σε χιονοσκέπαστες πεδιάδες.
Ανακοινώνεις την απόφασή σου. Ξόρκια προφέρονται ψιθυριστά, ένα μαγικό ραβδί ανεμίζει στον αέρα και το σώμα σου αρχίζει να μεταμορφώνεται. Οι μύες σου στρογγυλεύουν, ένα στρώμα από σκληρές τρίχες φυτρώνει και σε καλύπτει σαν απαλή κουβέρτα τον χειμώνα. Ο λαιμός σου χοντραίνει και μακραίνει σαν αυτό να ήταν κάτι απολύτως φυσιολογικό. Οι καρωτίδες σου αυξάνουν σε διάμετρο, τα δάχτυλά σου σχηματίζουν οπλές, τα γόνατά σου σκληραίνουν, οι γοφοί σου δυναμώνουν και στο μεταξύ, καθώς το κρανίο σου επιμηκύνεται για να πάρει το νέο του σχήμα, ο εγκέφαλός σου μεταβάλλεται κι αυτός με ταχύτητα: ο φλοιός συμπτύσσεται ενώ η παρεγκεφαλίδα αναπτύσσεται, το ανθρωπάριο διαλύει τον άνθρωπο σε άλογο, νευρώνες ανακατευθύνονται, συνάψεις αποσυνδέονται και επανασυνδέονται σύμφωνα με τα ιππικά πρότυπα και το όνειρό σου να καταλάβεις πώς είναι να είσαι άλογο καλπάζει προς το μέρος σου από μακριά. Το ενδιαφέρον σου για τα ανθρώπινα μειώνεται, ο κυνισμός σου για την ανθρώπινη συμπεριφορά εξανεμίζεται, παύεις σιγά-σιγά ακόμη και να σκέφτεσαι σαν άνθρωπος.
Ξαφνικά, για μια στιγμή μόνο, συνειδητοποιείς το πρόβλημα που παρέβλεψες. Οσο περισσότερο γίνεσαι άλογο, τόσο λησμονείς την αρχική επιθυμία. Λησμονείς πώς ήταν να είσαι άνθρωπος που αναρωτιέται πώς είναι να είσαι άλογο.
Αυτή η στιγμή διαύγειας δεν διαρκεί πολύ. Λειτουργεί ωστόσο σαν τιμωρία για τα κρίματά σου, στιγμή προμηθεϊκής σπλαγχνοφαγίας, έτσι που ζαρώνεις μισός άλογο μισός άνθρωπος, γνωρίζοντας ότι δεν μπορείς να εκτιμήσεις τον προορισμό χωρίς να γνωρίζεις την αφετηρία. Δεν μπορείς να χαρείς την απλότητα αν δεν θυμάσαι το αντίθετό της.
Κι αυτή δεν είναι η χειρότερη αποκάλυψη. Συνειδητοποιείς ότι, την επόμενη φορά που θα ξαναγυρίσεις εδώ, με τον χοντρό αλογίσιο σου λαιμό, δεν θα μπορείς να ζητήσεις να ξαναγίνεις άνθρωπος. Δεν θα καταλαβαίνεις τι είναι άνθρωπος. Η επιλογή σου να κατέλθεις την κλίμακα της νοημοσύνης είναι μη αναστρέψιμη. Και λίγο πριν απολέσεις τις τελευταίες ανθρώπινες ικανότητές σου, αναλογίζεσαι με πόνο ποιο υπέροχο εξωγήινο πλάσμα, γοητευμένο από την ιδέα να βρει μια απλούστερη ζωή, διάλεξε την τελευταία φορά να γίνει άνθρωπος.
