Σε μια εποχή που η πλειονότητα των Νεοελλήνων καταφεύγει στην ανάγνωση του φλιτζανιού του καφέ για να μάθει τι επιφυλάσσει το μέλλον, ήταν αναμενόμενο να μας συμβεί και τούτο: μια καθηγήτρια πανεπιστημίου των ΗΠΑ «διάβασε» τα κρασοπότηρα των προγόνων μας για να βρει το πώς μετασχηματίστηκε η κοινωνία τους από τους αιώνες της ευημερίας ως εκείνους της παρακμής. Τελικά, η Ιστορία επαναλαμβάνεται – η κούπα της αλλάζει.
Στην αρχή της χρονιάς, και δη στις 7 Ιανουαρίου 2011, η ετήσια σύναξη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αμερικής (ΑΙοΑ) κήρυξε την έναρξη της πιο σημαντικής συνεδρίας της, της Gold Medal Session, με μια ομιλία της επίκουρης καθηγήτριας Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι Κάθλιν Λιντς (Kathleen M. Lynch). Θέμα της ομιλίας αυτής ήταν τα αρχαιοελληνικά συμπόσια, με εστίαση στα σκεύη οινοποσίας που χρησιμοποιούνταν από το 800 ως το 323 π.Χ. H κυρία Λιντς μελέτησε επισταμένως τις κατασκευαστικές διαφοροποιήσεις πολλών τέτοιων κυπέλλων – που βρέθηκαν σε σπίτι της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών – και αποφάνθηκε ότι διηγούνταν μια πολυσήμαντη ιστορία. Οι ακροατές της – όλοι κορυφαίοι αρχαιολόγοι – βρήκαν την ιστορία αυτή άκρως ενδιαφέρουσα και η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα ανέλαβε την έκδοσή της υπό μορφή βιβλίου 400 σελίδων,The Symposium in Context. Μια συνοπτική της πρόγευση ας πάρουμε κι εμείς στη συνέχεια.
Η καθηγήτρια Κάθλιν Λιντς με ένα από τα «πειστήρια» της ανάλυσής της.
Οι κανόνες της κρασοκατάνυξης
Τα κοκτέιλ-πάρτι που ονομάζουμε συμπόσια έχουν προϊστορικές ρίζες, στην εποχή που ο Διόνυσος πηγαινοερχόταν μεταξύ Ελλάδας και Ινδίας διαδίδοντας το άθλημα της κρασοκατάνυξης. Αν όμως οι απλοί άνθρωποι το απολάμβαναν καθισμένοι σε κούτσουρα ή σε ξύλινους πάγκους, οι ισχυροί της Εποχής του Σιδήρου (1100-700 π.Χ.) το ανήγαγαν σε σπορ πολυτελείας για λίγους. Μισοξαπλωμένοι σε στρώματα ή ειδικά ανάκλιντρα που τοποθετούσαν σε κυκλική ή ορθογώνια διάταξη, συνευρίσκονταν μόνο με «ανταξίους» τους και σφυρηλατούσαν δεσμούς εξουσίας μέσα στα κλειστά αυτά «κλαμπ». Η διαδικασία πόσης είχε σαφείς κανόνες, όπως το να σερβίρεται το κρασί σε γύρους και να μη ζητάει κανείς «διπλή μερίδα» ώστε να μεθούν όλοι με τον ίδιο ρυθμό. Επικεφαλής της οινοποσίας δεν υπήρχε: στο πιώμα ήταν όλοι ίσοι. Με τον τρόπο αυτόν αναπτυσσόταν η ζητούμενη συντροφικότητα μεταξύ των «πολιτικά ομοίων». Αλλά η διοργάνωση επιτυχημένων συμποσίων περιποιούσε τιμή αξιομνημόνευτη στον χορηγό τους, τόσο ώστε να σημαδεύουν μετά θάνατον το μνήμα του με έναν κρατήρα – δοχείο ύψους ενός μέτρου όπου νέρωναν το κρασί του συμποσίου.
Κούπα – status symbol
Τα κρασοπότηρα της Εποχής του Σιδήρου ήταν απλά κύπελλα με ελάχιστη διακόσμηση και συνήθως χωρίς ποδαράκι. Στην Αρχαϊκή Περίοδο όμως που επακολούθησε (700-480 π.Χ.) η ανάπτυξη της κεραμοποιίας και η ανάδειξη των Αθηνών ως κυρίαρχης δύναμης της Μεσογείου έφεραν και την εκζήτηση στη μορφή και στα σχέδια των κυπέλλων. Το ποδαράκι κέρδισε έδαφος και τα σχέδια πύκνωσαν και έζωσαν το κύπελλο μέχρι που κάλυψαν ολόκληρο το εξωτερικό του και μπήκαν και μέσα, στον πάτο του. Εμφανίστηκαν τα πρώτα μελανόμορφα κύπελλα, με όμορφα ψημένες παραστάσεις που γυάλιζαν. Κυρίως κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα – τότε που εμφανίστηκε η πλειονότητα των σοφών της αρχαιότητας, αν θυμάστε – η ποικιλία σχημάτων των κυπέλλων και στυλ διακόσμησής τους υπήρξε πρωτοφανής. Οπως εξήγησε η Λιντς, «το να έχεις στο χέρι σου ό,τι το νεότερο σε μορφή και στυλ κούπας φαίνεται ότι αντανακλούσε στη γνώση και στην κοινωνική θέση που κατείχες. Οι ελίτ ίσως αποζητούσαν μέσω αυτού τον αυτοπροσδιορισμό τους και τη μεταξύ τους συνοχή καθώς αντιμετώπιζαν διαμάχες φατριών και λαϊκά κινήματα. Αυτή μας η υπόθεση υπογραμμίζει το πώς τα συμπόσια – και οι μορφές των κυπέλλων τους που ταυτίζονταν με συγκεκριμένες φατρίες – αξιοποιούνταν πιθανώς από την αριστοκρατία για να συσφίγγουν δεσμούς στο πολιτικά φορτισμένο περιβάλλον της εποχής».
Δημοκρατία και στην οινοποσία
Στην Υστερη Αρχαϊκή Εποχή (525-480 π.Χ.) η ποσότητα των κυπέλλων οινοποσίας αυξήθηκε δραματικά σε αριθμό, πράγμα που απηχεί τον εκδημοκρατισμό των συμποσίων, παράλληλα με τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής και κοινωνικής σκηνής. Οι λαϊκές μάζες είχαν αναχθεί σε πολιτικό – αν όχι και κοινωνικό – εταίρο των ελίτ και αυτές οι μάζες απολάμβαναν τώρα την κρασοκατάνυξη σε δικά τους συμπόσια. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις ανασκαφές της συγκεκριμένης περιόδου βρίσκουμε τα κύπελλα συμποσίων να απαρτίζουν ως και το 60% της όλης πήλινης οικοσκευής των τυπικών αθηναϊκών σπιτιών, τη στιγμή που το υπόλοιπο σερβίτσιο φαγητού τους ήταν εξαιρετικά απλό και μικρής ποικιλότητας. Αυτή η περίοδος αφθονίας κυπέλλων έληξε με τους Περσικούς Πολέμους που αφαίμαξαν οικονομικά την Αθήνα. Ο αριθμός των κυπέλλων μειώθηκε και γύρω στο 525 π.Χ. εμφανίστηκαν τα ερυθρόμορφα κύπελλα, που έγιναν πλέον τα πιο δημοφιλή.
Μια σειρά κυλίκων και κανθάρων, από τον 13ο ως τον 4ο αιώνα π.Χ., σηματοδοτεί τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς των τότε Ελλήνων
Ανατολή και δύση του Χρυσού Αιώνα
Στην Κλασική Περίοδο (480-400 π.Χ.) τα ερυθρόμορφα κύπελλα παραμένουν δημοφιλή, αλλά οι κούπες κερδίζουν σε ύψος (με το ποδαράκι) και χάνουν σε πλάτος. Επίσης γίνονται όλο και πιο ρηχές. Προς το τέλος αυτού του αιώνα, όμως, όταν οι Πελοποννησιακοί Πόλεμοι έφεραν τον λιμό στην Αθήνα, οι κάτοικοί της αποζητούσαν διέξοδο στα βάσανά τους. Αυτό αντικατοπτρίστηκε σε μια αισθητική ανησυχία, με μορφές κυπέλλων που εμφανίζονταν και χάνονταν χωρίς να επιβληθούν. Από την όλη ζύμωση προέκυψαν πολλές καινοτομίες που προσπαθούσαν να μιμηθούν τα χαρακτηριστικά της μεταλλοτεχνίας του πολέμου. Για παράδειγμα, εμφανίστηκαν τότε πολλές λιτές κούπες από μαύρο πηλό, ψημένες έτσι ώστε να γυαλίζουν σαν μέταλλο. Επίσης, ο πάτος τους είχε σταμπωτά και εγχάρακτα σχέδια που μιμούνταν αντίστοιχα μεταλλικά επί το φθηνότερον. Κάτι σαν «παραγωγή ιμιτασιόν» σε άργιλο των πολύ ακριβότερων κυπέλλων της αργυροχοΐας. Οσο για τα ψηλόποδα κύπελλα, αυτά είχαν γίνει από καιρό ντεμοντέ και έγιναν της μόδας τα ακρωτηριασμένα. Κατά τη Λιντς, αυτές οι επιλογές δείχνουν ότι «οι άνθρωποι ίσως αποζητούσαν ένα οπτικό αντίδοτο στις διαμάχες εκείνης της περιόδου, με μια λαχτάρα για πολυτέλεια που να έρχεται σε αντίθεση με τις καθημερινές συνθήκες ζωής τους». Σαν να λέμε, «η φτώχεια θέλει καλοπέραση». Πόσο επίκαιρο το συναίσθημα!..
Στην Υστερη Κλασική Περίοδο (400-323 π.Χ.) αυτή η τάση ψευδο-πολυτέλειας μέσω απομιμήσεων συνεχίστηκε. Η ποικιλία όμως των μορφών μειώθηκε, κυρίως λόγω του ότι πολλές από αυτές δεν αποδείχθηκαν πρακτικές. Παράδειγμα είναι οι πήλινοι «κάνθαροι» με μεγάλα χερούλια, σαν τραβηγμένα προς τα πάνω αφτιά. Επίσης εντυπωσιακή ήταν και η εγκατάλειψη της παραδοσιακής διακόσμησης των κυπέλλων με ανθρωπόμορφες παραστάσεις. Της μόδας πλέον έγινε η ενσωμάτωση χρωματιστών γύψινων διακοσμήσεων πάνω σε κούπες από μαύρο πηλό που απεικόνιζαν γιρλάντες και στεφάνια αλλά όχι πρόσωπα ανθρώπων.
Κούπες της κατοχής και της παρακμής
Το τέλος της «πολιτισμικής παραγωγής» των συμποσίων επήλθε με τη μακεδονική κατοχή των Αθηνών. Τώρα πια, με τη δημοκρατία καταλυμένη από τη μοναρχία, η διάκριση των πολιτικά ομοίων μέσα από τις κούπες τους δεν είχε πια σημασία. Ούτε καν η διατήρηση του μέτρου στην κρασοκατάνυξη. Οι απόγονοι του Περικλή και του Σωκράτη μπορούσαν πια να πνίγουν τον καημό τους σε οσοδήποτε φτηνιάρικη κούπα και, όπως αποδείχθηκε διαχρονικά ως τις ημέρες μας, να υιοθετούν ακόμη και το έθιμο των προαιώνιων εχθρών τους:
«… μεθυσκόμενοι δε εώθασι βουλεύεσθαι τα σπουδαιέστατα των πρηγμάτων» [Οι Πέρσες, από τις Ηροδότου Ιστορίες – Κλειώ, 133] – πά’ να πει, σκοπίμως συσκέπτονται για τα σπουδαιότερα των θεμάτων όταν είναι μεθυσμένοι… ώστε, αν λαθέψουν στην κρίση τους, κανείς να μην μπορεί να τους κατηγορήσει πως μιλούσαν σοβαρά.
Κάπως έτσι, λένε οι κακές γλώσσες, προέκυψαν και τα Greek Statistics.
ΥΓ.: Την ομιλία της Κάθλιν Λιντς επί του θέματος μπορείτε να παρακολουθήσετε αγγλιστί στο www.youtube.com/watch?v=IT82X4fvdy8/. Το σχετικό βιβλίο της μπορείτε να το προμηθευτείτε από τις αρχές Οκτωβρίου 2011 στο www.ascsa.edu.gr/index.php/publications/book/?i=9780876615461.
