O Παπαδιαμάντης στα αγγλικά

Ενα άτυπο εργαστήρι μετάφρασης των παπαδιαμαντικών κειμένων στα αγγλικά έχει δημιουργηθεί στη Λίμνη Ευβοίας, γύρω από την Ντενίζ Χάρβεϊ, την ιδρύτρια των εκδόσεων Denise Ηarvey Publishing.

Ο φιλόλογος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, κριτικός εκδότης του Παπαδιαμάντη, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, αφοσιωμένος μελετητής του έργου του, ο πατήρ Λάμπρος Καμπερίδης, βυζαντινολόγος και μελετητής του Παπαδιαμάντη, οι ελληνιστές και μεταφραστές Ντέιβιντ Κόνολι, Πίτερ Μάκριτζ, Λιέντιν Σέραρντ, Γκέιλ Χολστ-Γουόρχαφτ, Φίλιπ Ραμπ, Εϊβι Σάρον, Αντριου Γουότσον, Παύλος Σφυρόερας και Μαρία Χατζηγεωργίου, οι ερευνητές Ελίζαμπεθ και Γκαρθ Φάουντεν, κάτοικοι της Λίμνης, ο σκοτσέζος ιερέας Τζον Ράφαν και αρκετοί ακόμη πλαισιώνουν την πρώτη προσπάθεια συστηματικής μετάφρασης του Παπαδιαμάντη στα αγγλικά.

«Τα σχέδιά μας είναι να εκδώσουμε μια τρίτομη ανθολογία με επιλογή από τα διηγήματά του και τέσσερις νουβέλες του, τη «Φόνισσα», τα «Ρόδινα ακρογιάλια», τον «Βαρδιάνο στα σπόρκα» και τον «Χρήστο Μηλιόνη»», μας είπε από τη Λίμνη Ευβοίας η Ντενίζ Χάρβεϊ, η οποία αθόρυβα εδώ και παραπάνω από 30 χρόνια εκδίδει στα αγγλικά βιβλία για την ελληνική παράδοση, τη λογοτεχνία, τις τέχνες, τον πολιτισμό μας εν γένει.

Δεύτερη σύζυγος του βρετανού ελληνιστή Φίλιπ Σέραρντ – γνωστού μεταφραστή, μαζί με τον Εντμουντ Κίλι, κειμένων του Σεφέρη, του Καβάφη, του Ελύτη, του Σικελιανού, του Ρίτσου και άλλων σε υποδειγματικές μεταφράσεις – η Ντενίζ Χάρβεϋ πρωτοήρθε στην Ελλάδα το 1967, λίγο πριν από τη δικτατορία.

Εχοντας διαβάσει πολλά για τη χώρα μας, πραγματοποίησε σε ηλικία 22 ετών το μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή, όπως πολλοί Βρετανοί, και κατέληξε στη Μάνη με σκοπό να γράψει ένα βιβλίο. «Κάποια στιγμή ανακάλυψα ότι η συγγραφή δεν έκανε για μένα και ανέβηκα στην Αθήνα όπου εργάστηκα για κάποιο διάστημα ως δημοσιογράφος και ανταποκρίτρια βρετανικών πρακτορείων ειδήσεων».

Την ίδια εποχή κάνει δειλά βήματα στον εκδοτικό χώρο, μεταφράζοντας αγγλικά βιβλία στα ελληνικά. Το 1976 γνωρίζει τον Σέραρντ και τον ακολουθεί στην Εύβοια, όπου τη βρίσκουμε ως σήμερα, έχοντας πλέον ξεκαθαρίσει την εκδοτική γραμμή της: «Εκδίδω πλέον βιβλία που έχουν σχέση με την Ελλάδα και τον πολιτισμό της στα αγγλικά».

Τους 50 τίτλους φθάνει η εκδοτική της δραστηριότητα. «Η αγορά δεν είναι μεγάλη. Εκδίδω ένα με δύο βιβλία τον χρόνο. Κυκλοφορεί το πρώτο και με τα έσοδά του χρηματοδοτώ την έκδοση του δεύτερου».

Η μετάφραση της «Φόνισσας» στα αγγλικά, από τη Λίεντιν Σέραρντ, η οποία κυκλοφόρησε αυτές τις ημέρες με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Σκιαθίτη, είναι η πιο πρόσφατη έκδοσή της. «Είναι η τρίτη μετάφραση της «Φόνισσας» που κυκλοφορεί στα αγγλικά. Θεωρήσαμε ότι υπήρχε ανάγκη για μια νέα μετάφραση διότι η προηγούμενη του Πίτερ Λίβι, αν και δουλεμένη με τις καλύτερες προθέσεις από έναν γνωστό κλασικιστή, είχε πολλά λάθη».

Δίγλωσση, μεγαλωμένη στην Ελλάδα ως τα πρώτα χρόνια της εφηβείας της και κάτοικος Ελλάδας από το 1990, η Λίεντιν Σέραρντ, η κόρη του Φίλιπ Σέραρντ από τον πρώτο του γάμο με Ελληνίδα, δεν αρνείται ότι η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι δύσκολη, και αυτό είναι το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής: «Δύσκολη όχι μόνο στην καθαρεύουσα, αλλά και στη δημοτική της, αν επιμείνεις όμως, γρήγορα συνηθίζεις».

Η μεταφραστική λύση που αποφάσισε για την απόδοση καθαρεύουσας-δημοτικής στα αγγλικά ήταν η επιλογή μιας λόγιας μορφής της στάνταρντ αγγλικής –«δεν μπορούσα να δημιουργήσω μια γλώσσα αντίστοιχη της καθαρεύουσας που ιστορικά δεν υπήρξε στην αγγλική γλώσσα», μας λέει– και η χρήση μιας απλοϊκής γλώσσας, κοντά στην προφορική ομιλουμένη, για τους διαλόγους, απορρίπτοντας την ιδέα να χρησιμοποιήσει κάποια αγγλική διάλεκτο, πράγμα που θεωρεί «παρατραβηγμένο και φτιαχτό».

Το σημαντικό για τη ίδια ήταν να μεταφέρει σωστά τον τόνο του διαλόγου, ενώ η μεγάλη πρόκληση ήταν να μπει «στην καρδιά του Παπαδιαμάντη, να καταλάβω πώς νιώθει και πώς βλέπει τον κόσμο ο ίδιος για να μπορέσω να μεταφέρω το νόημα σωστά στα αγγλικά».

Η «Φόνισσα» ακολούθησε την έκδοση του πρώτου τόμου της ανθολογίας παπαδιαμαντικών διηγημάτων, με τίτλο «The Boundless Garden. Selected Short Stories» (εκδόσεις Denise Harvey, Εύβοια 2007). Ο τόμος συγκεντρώνει 16 ιστορίες του Παπαδιαμάντη, «που επιλέχτηκαν με κριτήριο να είναι προσλήψιμες από τον άγγλο αναγνώστη και κατανοητές, χωρίς να γίνονται συμβιβασμοί στο ύφος του συγγραφέα» – διηγήματα που αφορούν παγκόσμια και διαχρονικά θέματα, είναι αντιπροσωπευτικά του ύφους του Παπαδιαμάντη και ανασυνθέτουν την ελληνική εμπειρία από πολλές οπτικές.

Τον τόμο συμπληρώνουν βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα, κατατοπιστική εισαγωγή και σημειώσεις στις οποίες εξηγούνται «ιδιαιτερότητες του ελληνικού πολιτισμού και πράγματα που για εμάς είναι δεδομένα και τα αναγνωρίζουμε ως στοιχεία της παράδοσής μας, π.χ. το καντήλι, και τα οποία δεν είναι αυτονόητα για το αγγλόφωνο κοινό».

Η έκδοση είχε ενθαρρυντική υποδοχή και πολλές βιβλιοκριτικές στον αγγλόφωνο Τύπο και συνολικές πωλήσεις 1.200 αντιτύπων. Απομένει να ανευρεθούν πόροι για να εκδοθεί ο δεύτερος τόμος της ανθολογίας, που περιμένει έτοιμος, και να προχωρήσουν οι μεταφράσεις του τρίτου, για να ολοκληρωθεί η προσπάθεια συστηματικής παρουσίασης του συγγραφέα στο αγγλόφωνο κοινό.

Ενδιαφέρει τον ξένο αναγνώστη ο Παπαδιαμάντης; ρωτήσαμε την κ. Χάρβεϊ. «Πριν από δύο μήνες μου ζήτησαν από το BBC την άδεια να διαβαστούν τρία από τα διηγήματα του πρώτου τόμου της ανθολογίας μας στο ραδιόφωνο, αυτό σημαίνει ότι κάτι γίνεται», μας απάντησε.

«Διαβάζεται όλο και περισσότερο τα τελευταία δέκα χρόνια», υποστηρίζει ο π. Λάμπρος Καμπερίδης, επιμελητής της ανθολογίας Παπαδιαμάντη στα αγγλικά, σχολιάζοντας την αύξηση των μεταφράσεων στα ισπανικά, στα ρωσικά και στα γαλλικά αυτού του «εθνικού κεφαλαίου» που είναι για μας ο Παπαδιαμάντης.

«Σήμερα που το όνομα της χώρας αμαυρώνεται στο εξωτερικό, αυτό που μας σώζει είναι να προβάλουμε το πνευματικό μας κεφάλαιο. Οι ξένοι θεωρούν αλαζονικό να επικαλούμαστε διαρκώς τις αρχαιοελληνικές ρίζες μας, πρέπει λοιπόν να προβάλουμε τη σύγχρονη παράδοση που μπορεί να μιλήσει τη γλώσσα του 21

^ου αιώνα. Ο Παπαδιαμάντης στη «Φόνισσα» πραγματεύεται ζητήματα που απασχολούν τις φεμινιστικές σπουδές, αναφέρεται στην ευθανασία και στις εκτρώσεις, καταπιάνεται με θέματα που εφάπτονται των προβλημάτων που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο και τα συζητά με τρόπο που παραμένει πρωτότυπος».