Η Ευρώπη χρειάζεται επειγόντως ψυχολόγο (και ενίοτε ψυχίατρο). Σε αυτή την πρόταση θα μπορούσαν να συνοψιστούν τα αποτελέσματα μιας νέας μεγάλης μελέτης που χαρτογραφεί την ψυχική υγεία των κατοίκων της ΕΕ. Ούτε λίγο ούτε πολύ από τη μελέτη αυτή προκύπτει ότι μεγάλη μερίδα των Ευρωπαίων βρίσκεται – ή θα έπρεπε να βρίσκεται – στο… ντιβάνι των ειδικών ψυχικής υγείας. Τα ποσοστά είναι εύγλωττα: κάθε χρόνο το 38,2% των κατοίκων της ΕΕ – σε απόλυτους αριθμούς αυτό το ποσοστό μεταφράζεται σε 164,8 εκατομμύρια ανθρώπους – εμφανίζει κάποια ψυχική διαταραχή. Πέρα όμως από αυτά τα εντυπωσιακά – δυστυχώς – νούμερα, το ακόμη πιο εντυπωσιακό και δυστυχές γεγονός είναι ότι μόνο το ένα τρίτο των περιπτώσεων φθάνει στον κατάλληλο ειδικό προκειμένου να λάβει θεραπεία. Μέσα σε αυτό το ήδη αγχωτικό πλάνο η Ελλάδα παρουσιάζεται ιδιαίτερα… στρεσαρισμένη, όπως μαρτυρούν στοιχεία εθνικής μελέτης του Ψυχιατρικού Τμήματος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τα οποία και απετέλεσαν τα δεδομένα αναφοράς της μεγάλης ευρωπαϊκής μελέτης.
Το άγχος και τα «σωσίβια»
Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία που παρουσιάζει σήμερα «Το Βήμα», στη χώρα μας, όπου βασιλεύει η οικονομική κρίση, ζουν και βασιλεύουν επίσης οι αγχώδεις διαταραχές – πάνω από το 10% του πληθυσμού ηλικίας 18-74 ετών πάσχει από μια κλινικά σημαντική αγχώδη διαταραχή (περισσότερα δηλαδή από 650.000 άτομα). Ωστόσο, όπως φαίνεται, υπάρχουν δικλίδες ασφαλείας που σώζουν ως έναν βαθμό τους Ελληνες από τα χειρότερα, όπως η κατάθλιψη – τουλάχιστον επί του παρόντος – σε σύγκριση με τους λαούς της Βόρειας Ευρώπης. Ποιες είναι αυτές; Ο καλός καιρός που δημιουργεί ψυχική ανάταση, η εξωστρέφεια, τα υποστηρικτικά δίκτυα – για την ακρίβεια, δίχτυα ασφαλείας – που δεν είναι άλλα από τους φίλους και την οικογένεια. Σύμφωνα πάντως με τους ειδικούς, μένει να δούμε αν μέσα στο νέο κλίμα της οικονομικής (και όχι μόνο) ανασφάλειας οι συγκεκριμένες δικλίδες ασφαλείας θα είναι αρκετές ώστε να μην… απασφαλιστεί μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της ψυχικής μας υγείας.
Ολόκληρη η Ευρώπη φαίνεται ότι βαδίζει επάνω σε κινούμενη άμμο σε ό,τι αφορά τις ψυχικές διαταραχές. Αυτό αποκαλύπτει η μεγάλη μελέτη που δημοσιεύθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου στο επιστημονικό περιοδικό «European Neuropsychopharmacology» και η οποία κάλυπτε 30 χώρες (τα 27 κράτη-μέλη της ΕΕ καθώς και τις Ελβετία, Ισλανδία και Νορβηγία) – πρόκειται συνολικά για πληθυσμό 514 εκατομμυρίων ανθρώπων (καλύφθηκαν όλες οι ηλικιακές ομάδες, από την παιδική ως και την τρίτη ηλικία). Στη μελέτη, η οποία συντάχθηκε από ειδικούς του Ευρωπαϊκού Κολεγίου Νευροψυχοφαρμακολογίας (ECNP) και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τον Εγκέφαλο (EBC), μελετήθηκαν όχι μόνον οι σημαντικότερες ψυχικές διαταραχές, συμπεριλαμβανομένων της κατάθλιψης, της διπολικής διαταραχής, των αγχωδών διαταραχών, της αϋπνίας, των εξαρτήσεων από αλκοόλ και ναρκωτικές ουσίες και της σχιζοφρένειας, αλλά και οι νευρολογικές διαταραχές, όπως τα εγκεφαλικά και οι άνοιες που πλήττουν τον ευρωπαϊκό πληθυσμό. Ποιο είναι το συμπέρασμα της ανάλυσης; Οι διαταραχές του εγκεφάλου αποτελούν τη μεγαλύτερη πρόκληση για την υγεία του πληθυσμού στον 21ο αιώνα και μάλιστα, όσον αφορά ιδιαίτερα τις ψυχικές διαταραχές, παραμένουν χωρίς αντιμετώπιση και θεραπεία.
Η πικρή λίστα
Ιδού η λίστα των διαταραχών του εγκεφάλου που ταλανίζουν τον ευρωπαϊκό πληθυσμό: Σύμφωνα με τα στοιχεία, οι πιο συχνά εμφανιζόμενες διαταραχές είναι οι αγχώδεις (14%), η αϋπνία (7%), η μείζων κατάθλιψη (6,9%), οι σωματόμορφες διαταραχές (όπως η διαταραχή του πόνου και η υποχονδρίαση – 6,3%), η εξάρτηση από αλκοόλ και ναρκωτικά (>4%), η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (5% στα παιδιά) και η άνοια (1% στις ηλικίες 60-65 ετών και 30% στα άτομα 85 ετών και άνω).
Οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι τα ευρήματά τους δείχνουν πως οι διαταραχές του εγκεφάλου αποτελούν τον μεγαλύτερο παράγοντα νοσηρότητας στην ΕΕ, καθώς αντιστοιχούν στο 26,6% της παγκόσμιας επιβάρυνσης της δημόσιας υγείας από νόσους. Οσον αφορά μάλιστα τα «σταθμισμένα ως προς την ανικανότητα χρόνια ζωής» (ουσιαστικώς τα χρόνια ζωής που μας μένουν για μια φυσιολογική ζωή με ποιότητα) οι κύριοι «ένοχοι» που… κόβουν ποιότητα από την καθημερινότητα του ευρωπαϊκού πληθυσμού ήταν η κατάθλιψη, οι άνοιες, η επιβλαβής χρήση αλκοόλ και τα εγκεφαλικά. Μάλιστα οι συντάκτες της μελέτης αναφέρουν ότι οι εκτιμήσεις τους είναι μάλλον… συντηρητικές. Εξαιτίας της ανεπαρκούς διάγνωσης, κυρίως των ψυχικών διαταραχών, είναι πιθανό τα νούμερα να είναι ακόμη μεγαλύτερα.
Σημειώνεται ότι η ίδια ερευνητική ομάδα είχε εκπονήσει το 2005 αντίστοιχη μελέτη – η οποία όμως κάλυπτε μικρότερο φάσμα διαταραχών και μόνο σε ενηλίκους. Από τα στοιχεία εκείνα προέκυπτε ότι το 27% των ευρωπαίων πολιτών πάσχει ετησίως από ψυχικές διαταραχές. Αν συγκρίνουμε τα ποσοστά, τότε η αύξηση μέσα σε έξι χρόνια φαίνεται μεγάλη. Ωστόσο, όπως εξηγεί στο «Βήμα» ο εκ των κύριων συγγραφέων της μελέτης, καθηγητής στο Ινστιτούτο Κλινικής Ψυχολογίας και Ψυχοθεραπείας του Κέντρου Κλινικής Επιδημιολογίας και Ερευνας της Μακροζωίας (CELOS) στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Δρέσδης Φρανκ Τζακόμπι, «μπορεί η διαφορά στα ποσοστά να φαίνεται σημαντική, αλλά δεν είναι. Το γεγονός ότι στη νέα αναλυτική μελέτη περιελήφθησαν πολύ περισσότερα άτομα μεγάλου ηλικιακού εύρους είναι αυτό που δικαιολογεί την ψαλίδα στα ποσοστά. Παράλληλα είδαμε ότι υπήρξε μεγαλύτερη ενημέρωση και εγρήγορση του πληθυσμού τα τελευταία χρόνια, κυρίως σχετικά με τις ψυχικές διαταραχές, με αποτέλεσμα να υπάρχουν περισσότερες διαγνώσεις». Ωστόσο η συνολική εικόνα δεν είναι καθόλου ρόδινη, κατά τον καθηγητή. «Τα ποσοστά είναι συνολικά πολύ υψηλά. Οι ψυχικές διαταραχές αποτελούν ένα τεράστιο βάρος για το άτομο αλλά και για τις κοινωνίες και τα συστήματα υγείας. Αυτό και μόνο μαρτυρεί ότι πρέπει να υπάρξει μια ουσιαστική στροφή σε ό,τι αφορά τη χρηματοδότηση της έρευνας για τα συγκεκριμένα “επαχθή” για τον πληθυσμό προβλήματα υγείας, αλλά και σε ό,τι αφορά τη χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση και τη θεραπεία τους. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να υπάρξουν εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού, αλλά και κατάλληλη εκπαίδευση των ειδικών».
Τέρμα στο στίγμα
Το βασικό μήνυμα που θέλει να στείλει προς κάθε κατεύθυνση ο καθηγητής Τζακόμπι είναι ότι «πρέπει να σταματήσει κάποτε ο στιγματισμός των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Πρέπει όλοι να καταλάβουν ότι αυτού του είδους οι διαταραχές είναι πάρα πολύ κοινές – τα ποσοστά της μελέτης μας το αποδεικνύουν άλλωστε περίτρανα – και μπορούν να “αγγίξουν” τον καθέναν – τους οικείους μας, ακόμη και εμάς τους ίδιους. Και την ίδια στιγμή και τα κράτη οφείλουν να λάβουν πρωτοβουλίες για να μπει ένα φρένο σε αυτό το διογκούμενο πρόβλημα».
Το μήνυμα του καθηγητή θα πρέπει να φθάσει απαραιτήτως και ως την Ελλάδα η οποία ταλανίζεται από ψυχικές διαταραχές. Αυτό αποδεικνύουν τα υπό δημοσίευση στοιχεία του Ψυχιατρικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων τα οποία οι έλληνες ειδικοί μοιράστηκαν με τους ευρωπαίους συναδέλφους τους προκειμένου να υπάρχουν στην ευρωπαϊκή μελέτη και ελληνικά δεδομένα (δεν είναι τυχαίο ότι, όπως μας πληροφόρησε ο καθηγητής Τζακόμπι, η ερευνητική ομάδα αναζητούσε αγωνιωδώς κάποιες επίσημες εθνικές βάσεις δεδομένων για τις ψυχικές και νευρολογικές διαταραχές στη χώρα μας, τις οποίες δεν ανακάλυψε ποτέ αφού… δεν υπήρχαν, και έτσι τελικώς στράφηκε στους ειδικούς από τα Ιωάννινα ύστερα από ενημέρωση σχετικά με το ότι είχαν εκπονήσει εθνική μελέτη για το θέμα).
Από τι πάσχουν οι Ελληνες
Η ελληνική μελέτη, τα πρώτα συμπεράσματα της οποίας παρουσιάστηκαν τον περασμένο Μάιο στο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, διεξήχθη σε δείγμα περίπου 5.000 ενηλίκων ηλικίας 18-74 ετών από ολόκληρη τη χώρα (πλην της Κρήτης). Επικεφαλής της ήταν ο επίκουρος καθηγητής Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Π. Σκαπινάκης, καθώς και ο καθηγητής Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Β. Μαυρέας. Με ευθύνη και οργάνωση της MRB Ελλάς πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις στα σπίτια των συμμετεχόντων από τον Ιούλιο του 2009 ως τον Ιανουάριο του 2010 (στο διάστημα αυτό άρχισαν και τα γνωστά προβλήματα με την οικονομική κρίση και η σημείωση αυτή δεν είναι διόλου τυχαία).
Τι έδειξαν λοιπόν τα ευρήματα; Οτι οι Ελληνες είναι αγχωμένοι (αν και λιγότερο καταθλιπτικοί από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους). Τα συμπτώματα ψυχικών διαταραχών που παρουσίαζαν συχνότερα ήταν η κόπωση, η κούραση και η ατονία (ποσοστό 24,2%), ο συχνός εκνευρισμός και η ευερεθιστότητα (19,4%), οι ανήσυχες ιδέες (αυτό που ονομάζουμε «γενικευμένο άγχος» – 18,7%), το καταθλιπτικό συναίσθημα (13,2%), καθώς και οι διαταραχές του ύπνου (11,9%). Ακολουθούσαν τα ψυχοσωματικά συμπτώματα (11,6%), οι καταθλιπτικές ιδέες (11,2%), το άγχος (10,1%), η ανησυχία για τη σωματική υγεία (6,7%), οι καταναγκασμοί (5,3%), τα προβλήματα συγκέντρωσης και μνήμης (5%), οι φοβίες (4,4%), οι ιδεοληψίες (3,9%) και ο πανικός (2,4%). Συνολικά, όπως εξηγεί ο κ. Σκαπινάκης στο «Βήμα», «περίπου το 11% των ανδρών και το 17% των γυναικών εμφάνισαν συμπτωματολογία τουλάχιστον ήπιας κλινικής βαρύτητας, ενώ περίπου οι μισοί από αυτούς είχαν βαρύτερη συμπτωματολογία η οποία μπορεί να απαιτεί εξέταση από γιατρό».
Το φορτίο των γυναικών
Οπως θα προσέξατε, και αυτή η μελέτη επιβεβαιώνει τα στοιχεία που προκύπτουν από τη διεθνή βιβλιογραφία και τα οποία αναφέρουν ότι η ψυχική υγεία των γυναικών είναι πιο ευάλωτη από εκείνη των ανδρών. Σύμφωνα με τους ειδικούς του τομέα, αυτό συμβαίνει επειδή οι γυναίκες πιέζονται περισσότερο ώστε να αντεπεξέλθουν στους πολλούς και διαφορετικούς ρόλους που καλούνται να έχουν σε καθημερινή βάση: οφείλουν να είναι καλές μητέρες, σωστές σύντροφοι, καλές επαγγελματίες. Το φορτίο έτσι γίνεται πολλές φορές ασήκωτο…
Οσον αφορά πάντως την κατάθλιψη (και όχι απλώς τα καταθλιπτικά συμπτώματα) τα ελληνικά στοιχεία μάς κάνουν τουλάχιστον να… χαμογελάσουμε σε σύγκριση με τα ευρωπαϊκά. Στη μελέτη των ειδικών από τα Ιωάννινα η παρουσία κατάθλιψης κυμάνθηκε περίπου στο 3% για όλους τους συμμετέχοντες (3,9% για τις γυναίκες και 2,2% για τους άνδρες) τη στιγμή που τα ευρωπαϊκά στοιχεία κάνουν λόγο για ποσοστό κατάθλιψης που αγγίζει το 7%. «Πού οφείλεται αυτή η διαφορά;» ρωτήσαμε τον κ. Σκαπινάκη. Εκείνος απάντησε ότι πρέπει να ευχαριστούμε το καλό, μεσογειακό κλίμα με τον ηλιόλουστο καιρό, τους φίλους και την οικογένειά μας. «Οι Ελληνες εμφανίζουν τάση για περισσότερες αγχώδεις διαταραχές, αλλά την ίδια στιγμή παρουσιάζουν χαμηλότερα ποσοστά κατάθλιψης σε σύγκριση με τον ευρωπαϊκό μέσον όρο. Εκτιμούμε ότι αυτό οφείλεται στο ότι το κλίμα δημιουργεί μια εξωστρέφεια στους κατοίκους της χώρας μας. Ο καλός καιρός τούς κάνει να βγαίνουν έξω, να συναντούν φίλους, να σχετίζονται με άλλους ανθρώπους. Συγχρόνως υπάρχουν ακόμη ισχυρά υποστηρικτικά δίκτυα για το κάθε άτομο, που έχουν κατά κύριο λόγο τη βάση τους στο δέσιμο της οικογένειας. Βέβαια, από την άλλη πλευρά, η οικονομική αστάθεια που βιώνουν οι Ελληνες δημιουργεί συνεχές άγχος, αβεβαιότητα για το μέλλον και δεν αποκλείουμε στα χρόνια που έρχονται αυτή η συνεχιζόμενη, εντεινόμενη ανασφάλεια και το καθεστώς μεγάλης οικονομικής αβεβαιότητας να οδηγήσουν σε εμφάνιση περισσότερων περιπτώσεων κατάθλιψης. Αυτό μένει να το διερευνήσουμε στο μέλλον».
Τη στιγμή που όλα δείχνουν ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν μετατραπεί ήδη σε επιδημία που απειλεί να λάβει τις διαστάσεις… πανδημίας, θα αποτολμήσουμε (παρά τις δυσκολίες και τις πιθανές δικαιολογημένες αντιρρήσεις) να θυμίσουμε εκείνο το «χαμογελάτε, είναι μεταδοτικό» με την ελπίδα ότι το χαμόγελο θα μετατραπεί σε έναν «καλό ιό» που θα εξαπλωθεί παντού. Αν όμως έχετε όντως χάσει εντελώς το χαμόγελό σας και νιώθετε κλονισμένη την ψυχική υγεία σας, απευθυνθείτε στους ειδικούς για να… χαμογελάσει και πάλι η ψυχή σας.
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΒΛΑΠΤΕΙ ΣΟΒΑΡΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ
Το βαρύ φορτίο που σηκώνει η ψυχή εξαιτίας των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων (οι οποίες εντείνονται σε περιόδους οικονομικής κρίσης) μαρτυρούν ευρήματα της μελέτης των ειδικών από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων τα οποία παρουσιάστηκαν στο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο τον περασμένο Μάιο. Οπως προέκυψε από αυτά, τα άτομα που είχαν αρκετές έως πολλές οικονομικές δυσκολίες (ανεξαρτήτως του ύψους του εισοδήματός τους) αντιμετώπιζαν σχεδόν τριπλάσιες πιθανότητες να εμφανίζουν σοβαρή ψυχοπαθολογία η οποία θα μπορούσε να απαιτεί επίσκεψη σε ειδικό σε σύγκριση με όσα άτομα δεν είχαν οικονομικές δυσκολίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συχνότητα σοβαρής ψυχιατρικής συμπτωματολογίας στα άτομα χωρίς οικονομικά προβλήματα ήταν της τάξεως του 3%, ενώ στα άτομα με πολλά οικονομικά προβλήματα εκτινασσόταν στο 22%.
Και η ανεργία (κύριος… γνώριμος της κρίσης) φάνηκε να επηρεάζει σημαντικά την ψυχική υγεία. Τα στοιχεία της ελληνικής μελέτης έδειξαν ότι οι άνεργοι είχαν σχεδόν διπλάσιες πιθανότητες εμφάνισης σοβαρής ψυχοπαθολογίας. Η ανεργία φάνηκε μάλιστα να οδηγεί ευκολότερα το άτομο ακόμη και στο να «φλερτάρει» με τον θάνατο. Σύμφωνα με τα δεδομένα, οι άνεργοι ήταν 2,5 φορές πιο πιθανό να εκφράζουν «ευχές θανάτου» (να προτιμούν δηλαδή να μη ζουν, ιδέα που θεωρείται πρόδρομη της αυτοκτονικής συμπεριφοράς). Και οι οικονομικές δυσκολίες ανέβαζαν κατά 1,5 φορές τις πιθανότητες να εκφράζει το άτομο αυτοκτονικότητα.
Σχολιάζοντας αυτά τα ευρήματα, ο επίκουρος καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Π. Σκαπινάκης τονίζει ότι «πρέπει να επισημάνουμε πως η έρευνα διεξήχθη σε μια περίοδο κατά την οποία οι Ελληνες “διεπίστωσαν” ξαφνικά την τραγική κατάσταση της οικονομίας. Η πλειονότητα των συνεντεύξεων έγινε μετά τη γνωστή αναβάθμιση του ελλείμματος τον Οκτώβριο του 2009. Ταυτόχρονα αναζωπυρώθηκαν οι φήμες για πιθανή χρεοκοπία ή καταφυγή στο ΔΝΤ, όπως άλλωστε και συνέβη λίγους μήνες μετά».
Ο κ. Σκαπινάκης σημειώνει ότι η επιδείνωση της ψυχικής υγείας μπορεί να επιφέρει ακόμη μεγαλύτερη πτώση στην κοινωνικο-οικονομική θέση ενός ατόμου, καθώς είναι πιθανόν να οδηγήσει σε μερική ή πλήρη ανικανότητα για εργασία. Και καταλήγει δίνοντας ένα παράδειγμα προς… αποφυγήν. «Το παράδειγμα της Ρωσίας που αντιμετώπισε μεγάλη κοινωνική και οικονομική κρίση στη δεκαετία του 1990 είναι χαρακτηριστικό και απευκταίο. Στη συγκεκριμένη χώρα η κρίση οδήγησε σε μια δραματική πτώση του προσδόκιμου ζωής κατά σχεδόν δέκα χρόνια μέσα σε λίγα μόλις έτη. Στη χώρα μας δεν αναμένουμε τέτοιες δραματικές συνέπειες αλλά, όπως φαίνεται στη μελέτη μας, η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής είναι σίγουρο ότι θα κατρακυλήσει τα επόμενα χρόνια αν δεν λάβουμε γρήγορα μέτρα».
