Μέχρι το τέλος του χρόνου θα κυκλοφορήσουν δυο ακόμα βιβλία του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου, που πέθανε τον Ιούνιο του 2010, σε μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά απ’ τις εκδόσεις Καστανιώτη. Το κλασικό «Χρονικό του Μοναστηριού» και ένα δεύτερο βιβλίο με επίκαιρα κείμενά του.
«Το τελευταίο τετράδιο» περιλαμβάνει όλα τα κείμενα απ’ το blog του (Μάρτιος 2009-Ιούνιος 2010), με τις σκέψεις του για την ιβηρική και παγκόσμια επικαιρότητα (τα ξαναβάζει φυσικά με τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι), για τους θεσμούς και τις αξίες που λείπουν, για τα προσωπικά σχέδια και της ματαιώσεις τους, το όραμα του κόσμου που θα γεννηθεί μέσα από την κρίση. «Πρόκειται για μια σχεδόν καθημερινή καταγραφή των σκέψεών του. Είναι η χρονιά που ανάρρωνε από μια φοβερή πνευμονία και έστελνε επιστολές ζητώντας συγνώμη που δεν μπορούσε να εμφανιστεί εκεί που ήταν προσκεκλημένος λόγω της βεβαρημένης υγείας του» μας λέει η μεταφράστρια.
«Μέσα σ’ ένα ταξί, το Δεκέμβριο του 2006, στους δρόμους της Πάτρας (η οποία τίμησε τότε τον συγγραφέα ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης), ο Ζοζέ Σαραμάγκου ζήτησε από τον Ανταίο Χρυσοστομίδη κι από μένα να του υποσχεθούμε πως θα εκδοθούν ξανά απ’ τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε δική μου μετάφραση, δυο από τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, που είχαν κυκλοφορήσει παλαιότερα στα ελληνικά: Το «Χρονικό του Μοναστηριού» και «Η χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις» (το βιβλίο του για τον Φερνάντο Πεσσόα). Το υποσχεθήκαμε και οι δύο και έτσι θα γίνει» τονίζει η Αθηνά Ψυλλιά. Το «Χρονικό του Μοναστηριού» εθεωρείτο απ’ τον ίδιο και είναι ένα απ’ τα σημαντικότερα έργα του. Είναι αυτό που τον έκανε διάσημο και πέρα απ’ τα σύνορα της πατρίδας του.
«Ο Ζοζέ Σαραμάγκου γράφει ένα παραμύθι για την Πορτογαλία του 18ου αιώνα», τότε που η βασιλική αυλή ξοδεύτηκε αφειδώς σε μεγάλα οικοδομήματα προκειμένου να γίνει η Λισσαβόνα της εποχής μια μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. «Το σημαντικότερο έργο ήταν το Υδραγωγείο της Λισαβόνας. Το μοναστήρι που χτίστηκε στη μικρή κωμόπολη της Μάφρα, πιστό αντίγραφο του ισπανικού Εσκοριάλ, ήταν το πιο χαρακτηριστικό. Επρόκειτο πράγματι για την εκπλήρωση τάματος του βασιλιά δον Ζοάο του 5ου, είτε για να αποκτήσει διάδοχο είτε για να ξεπεράσει τις κρίσεις της υγείας του. Οι 50.000 εργάτες που στρατολογήθηκαν για την οικοδόμησή του τερατώδους έργου είναι οι ήρωες του Χρονικού του Μοναστηριού».
«Οι πληροφορίες του συγγραφέα είναι ιστορικά ακριβείς, αξίζει μόνο να προσθέσω εδώ πως η βασιλική και το παλάτι- οικοδόμημα με περίμετρο 20 χιλιόμετρων- δε χρησιμοποιήθηκαν ποτέ! Αποδοτική λειτουργία είχε μόνο η σχολή γλυπτικής που λειτούργησε εκεί. Το κτίριο είναι επισκέψιμο σήμερα» εξηγεί η Αθηνά Ψυλλιά η οποία με τις σημειώσεις της στο βιβλίο θα μας δώσει τις ιστορικές συντεταγμένες πάνω στις οποίες έγραψε ο Σαραμάγκου, την Πορτογαλία της έντονης μοναστικής ζωής αλλά και της Ιεράς εξέτασης. Για την ερωτική ιστορία των ηρώων, του Μπαλτάζαρ (που έχει χάσει το χέρι του στον πόλεμο και το έχει υποκαταστήσει μ’ ένα γάντζο) και της Μπλιμούντα (που το βλέμμα της διαπερνά τη σάρκα κάποιου όταν είναι νηστικός και βλέπει το μέσα του) τους οποίους παρακολουθούμε στο βιβλίο, ο συγγραφέας είπε αργότερα πως «είναι η ωραιότερη ιστορία αγάπης που έχω γράψει χωρίς καθόλου λόγια αγάπης».
Το 1996 ήταν η εποχή που η Αθηνά Ψυλλιά επέστρεψε στην Ελλάδα απ’ την Πορτογαλία όπου σπούδασε Ψυχολογία. Εκεί ασχολήθηκε επιπλέον με τη φιλολογία και την πορτογαλική λογοτεχνία. Όταν γύρισε, στις αποσκευές της υπήρχαν μερικά βιβλία που είχε φέρει μαζί της απ’ την Ιβηρική χερσόνησο και τα θεωρούσε αξιόλογα. Μεταξύ αυτών ήταν και το μυθιστόρημα «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» του μετέπειτα πορτογάλου νομπελίστα (1998) Ζοζέ Σαραμάγκου εξαιτίας του οποίου αυτοεξορίστηκε στο νησί Λανθαρότε. Τότε δε φανταζόταν ότι θα το μετέφραζε ούτε ότι θα συνδεόταν τόσο άρρηκτα το όνομά της, ως μεταφράστριας πλέον, με το έργο του συγγραφέα στα ελληνικά. Μιλάμε για μια σχέση αποκλειστικότητας που κλείνει μια δεκαπενταετία. Έχει μεταφράσει συνολικά δεκαοκτώ βιβλία του μέχρι σήμερα. «Η μετάφραση αποδείχθηκε μια μοιραία συνάντηση, αρχή της οποίας υπήρξε μια σειρά από συγκυρίες. Από ένα σημείο και μετά βέβαια έγινα κάτι σαν συνοδοιπόρος του Σαραμάγκου» μας λέει η ίδια.
Η μεταφραστική δουλειά είναι κοπιαστική και μοναχική. Τι είδους σχέση αναπτύσσει κανείς αφιερώνοντας τόσο πολύ χρόνο και δουλεύοντας πάνω στην γραφή ενός μεγάλου συγγραφέα; «Εκ των πραγμάτων ήμουν μια προνομιούχος αναγνώστρια καθώς τον διάβαζα απ’ το πρωτότυπο. Κάθε συγγραφέας, κάθε βιβλίο του, έχει ένα κώδικα και σταδιακά αυτός που μεταφράζει εισχωρεί σ’ αυτόν, τον σπάει. Όσο περισσότερο μετέφραζα, τόσο περισσότερο κατείχα το κλίμα του. Από ένα σημείο και μετά ένιωθα πώς ο ίδιος άφηνε μια λέξη για να την χρησιμοποιήσει παρακάτω. Όταν πέθανε βίωσα κανονικό πένθος. Για μένα εξελίχθηκε σε πνευματικό στήριγμα ο Σαραμάγκου. Ανεξάρτητα απ’ το αν συμφωνούσα ή όχι μαζί του σε όλα, ήταν ένας άνθρωπος με ηθική καθαρότητα και συνέπεια. Έτσι είναι και η λογοτεχνία του. Έγραφε για να τοποθετηθεί σε σχέση με τον κόσμο που ζούσε και που ζούμε. Όπως έλεγε ο ίδιος, κάθε βιβλίο του ήθελε να γίνει ένας τόπος απ’ όπου πέρασε ένας άνθρωπος».
Η τελευταία σύζυγος του Ζοζέ Σαραμάγκου, η χήρα του Πιλάρ ντελ Ρίο, έχει προσκληθεί στην Ελλάδα τον προσεχή Νοέμβριο (μήνας που γεννήθηκε ο συγγραφέας) προκειμένου να παραβρεθεί σε εκδήλωση που προγραμματίζεται προς τιμήν του και φαίνεται ότι είναι μέσα στις προθέσεις της να έλθει στην Αθήνα.
Η Αθηνά Ψυλλιά έχει μεταφράσει κι άλλους πορτογάλους συγγραφείς, όπως οι Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, Ζοζέ Καρδόζο Πίρες και τους νεότερους, που έχουν βραβευτεί με το λογοτεχνικό βραβείο «Ζοζέ Σαραμάγκου», τον Ζοζέ Λουίς Πεισότο και τον Γκονζάλο Ταβάρες (τον μεταφράζει τώρα) για τον οποίο ο παππούς της ανθρωπιστικής αλληγορίας είχε προβλέψει ότι «θα είναι το επόμενο Νομπέλ Λογοτεχνίας για την Πορτογαλία». Έχει επίσης μεταφράσει τον κορυφαίο βραζιλιάνο συγγραφέα Ζόρζε Αμάντο αλλά και πιο πρόσφατα τον Μπερνάρντο Καρβάλιο.
Το «Χρονικό του Μοναστηριού» είχαν μεταφράσει παλαιότερα ο Κώστας Σκορδύλης και η Άννυ Σπυράκου για τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. «Η Χρονιά που Πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις» είχε μεταφραστεί από την Άννυ Σπυράκου για τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Τα βιβλία του Ζοζέ Σαραμάγκου στις εκδόσεις Καστανιώτη
