Ο φονταμενταλισμός είναι γνήσιο παιδί του ολοκληρωτισμού και νόθο τέκνο του ατομικισμού. Κάθε μορφή βίας στο όνομα της αλήθειας (θρησκευτικής, εθνικής, ιδεολογικής) επονομάζεται φονταμενταλισμός και αποτελεί συνώνυμο του φανατισμού είτε εκδηλώνεται ως μαζική δολοφονία όπως στο πρόσφατο αποτρόπαιο συμβάν της Νορβηγίας είτε ως «ιερός πόλεμος» της ισλαμικής τρομοκρατίας, των χριστιανικών σταυροφοριών και του επονείδιστου αντισημιτισμού.
Συνηθίζεται να ανάγεται ο φονταμενταλισμός στον ολοκληρωτισμό είτε τον θρησκευτικό (ισλαμισμός, χριστιανική νεοδεξιά, σιωνισμός) είτε τον εθνικιστικό (σωβινισμός, ναζισμός, φασισμός) που αποκορυφώνεται στον ρατσισμό (από τον «περιούσιο λαό» μέχρι την «επάρατη φυλή») και στον σεξισμό (αστυνόμευση της ερωτικής συμπεριφοράς, δαιμονοποίηση του θήλεος, απαγόρευση της αντισύλληψης). Το σύνθημα «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» και τα ιδεολογήματα του «εκλεκτού έθνους» ή της «ανώτερης φυλής» κωδικοποιούν εμφαντικά τη γενετική σχέση ολοκληρωτισμού και φανατισμού.
Η αλήθεια των πραγμάτων όμως παραμονεύει στη γωνία της καθημερινότητας και αποκαλύπτεται στη σκιά των φαινομένων. Ο ατομικισμός που είναι στον αντίποδα του ολοκληρωτισμού παράγει τον φονταμενταλισμό εξίσου αν και με αισθητά διαφορετικό τρόπο. Μιλώντας για ατομικισμό εννοούμε την απόλυτη προτεραιότητα και μονομερή αποκλειστικότητα του ατομικού Εγώ απέναντι σε κάθε Αλλο (ατομικό ή συλλογικό) και υπεράνω κάθε Ολου (πίστης, ιδεολογίας, κράτους, κόμματος, θρησκείας, έθνους). Με τον ατομικισμό υποσκάπτεται ο ολοκληρωτισμός των θρησκειών και των ιδεολογιών προσφέροντας στον άνθρωπο της νεωτερικότητας τη χειραφέτηση από δεσμά και την απελευθέρωση από φραγμούς, θεσμικούς ή/και συνειδησιακούς. Ομως ο ελλείπων κρίκος του ατομικισμού ως αντίδοτου στον ολοκληρωτισμό, η αναπόφευκτη σκιά και η αθέμιτη παρενέργεια του ατομικισμού, είναι ότι το Εγώ υπερδιογκώνεται σε βάρος του Αλλου και του Ολου, έτσι ώστε μαζί με τα δεσμά να αποκόπτονται και οι δεσμοί του Εγώ προς το Αλλο και η αναφορά του προς το Ολο. Το αθέμιτο αποτέλεσμα της εξατομικευμένης ζωής στην ύστερη νεωτερικότητα σε προηγμένες επικράτειες της Δύσης, όπως είναι παραδειγματικά η συγκαιρινή Νορβηγία, είναι ότι αναπαράγεται πάλι ο φονταμενταλισμός στο όνομα της αρχαϊκής προχριστιανικής και εξωμονοθεϊστικής θρησκείας (κελτικός πολυθεϊσμός, άρια μυθολογία) με αιχμές κατά του Αλλου είτε του παλαιότερου ιδεολογικού (μαρξισμός) είτε του συγκαιρινού θρησκευτικού (ισλαμισμός), όπως καταφαίνεται περιπτωσιακά στη νορβηγική περίπτωση που απασχολεί σήμερα την παγκόσμια κοινή γνώμη.
Εάν αναζητείται μια κάποια θετική πρόταση και όχι «συνταγή» θεραπείας ή πολιτική «γραμμή», αυτή θα ήταν ο κοινωνικός ανθρωπισμός. Ο ατομικισμός σπαργανώθηκε στον ανθρωπισμό της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, αλλά αργότερα εκφυλίσθηκε στον άκρατο ατομικισμό του φιλελευθερισμού της αγοράς και με αυτόν τον τρόπο τα καθ΄ όλα θεμιτά και απαραίτητα ανθρώπινα δικαιώματα παραποιήθηκαν σε αυτόνομα ατομικά δικαιώματα λησμονώντας τα απολύτως απαραίτητα κοινωνικά δικαιώματα στην εργασία, στην παιδεία και στην υγεία.
Με τον ατομικισμό κερδήθηκε η μάχη κατά του θρησκευτικού και του εθνικιστικού ολοκληρωτισμού, αλλά χάθηκε ο πόλεμος για τον αυθεντικό ανθρωπισμό που σημαίνει ότι η ανθρωπιά του ανθρώπου ταυτίζεται με την ελευθερία του και τη συμμετοχή του στα κοινά, την υπεύθυνη ελευθερία και την ελεύθερη ευθύνη. Ο ατομικισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί μόνος του, χρειάζεται επειγόντως να κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή να θυμηθεί και να θυμίζει ότι το «Ιδιον» αναφέρεται στο «Κοινόν» και εκπηγάζει από αυτό σύμφωνα με τη ρήση του Ηρακλείτου: «καθότι αν ιδιάζωμεν, ψευδόμεθα». Ο προσωκρατικός «κοινός λόγος» («ξυνός λόγος») προεικάζει τον «κοινό νου» (common sense, sens commun) της διαφωτισμένης νεωτερικότητας που μένει να ολοκληρωθεί και μέλλει να καρποφορήσει για τις επερχόμενες γενιές. Το κύριο και καίριο πρόβλημα της εποχής μας είναι ο συνδυασμός ατομικότητας και συλλογικότητας, εκεί όπου κόβονται τα δεσμά χωρίς να χάνονται οι δεσμοί, έτσι ώστε ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος δίχως να αυτοκαταδικάζεται να είναι μόνος, για να συνεχίσει να ανασαίνει σε έναν κύκλο ζωής που δεν καταντά κλοιός ασφυξίας φέρνοντας τη «δυσφορία μέσα στον πολιτισμό» κατά την προσφυή φροϋδική ανάλυση.
Ο κ. Μάριος Μπέγζος είναι καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
