«Καλοκαίρι, με τη φέτα το καρπούζι στο ένα χέρι…» τραγούδησε προ ετών ο Διονύσης, και όλοι συμφωνήσαμε χαρωπά για το ποια είναι η πεμπτουσία του θέρους. Ωστόσο, πέρα από τους γλυκούς χυμούς του καρπουζιού, κάποιοι άλλοι χυμοί σίγουρα ωριμάζουν στο σώμα μας και μας κάνουν να αδημονούμε για την «καλοκαιρινή περιπέτεια». Μας το έλεγαν έμμεσα οι ρομαντικές κυρίες που μετρούσαν τα χρόνια τους ως «τόσων Μαΐων», μας το έλεγαν και οι ζορμπάδες γέροι που μέτραγαν τη ζωή με τα καλοκαίρια που γλέντησαν. Ομως οι επιστήμες τι έχουν να πουν για τους χυμούς αυτούς και ποια είναι η πλέον αρμόδια να μας εξηγήσει το θέμα;
Οι κυνικοί θα συμφωνήσουν σίγουρα με την ψήφο υπέρ της Οικονομίας του ρωμαίου κωμωδού Titus Plautus (254 – 184 π.Χ.): «Qui amans egens ingressus est princeps in amoris vias, superavit aerumnis suis aerumnas Herculi» – δηλαδή, «Οποιος ξανοίγεται στη λεωφόρο του έρωτα με άδειο πορτοφόλι, έχει να φέρει εις πέρας άθλους επαχθέστερους εκείνων του Ηρακλή». Αλλά, ευτυχώς για τους μονίμως εις οικονομικήν κρίσην ευρισκομένους Ελληνες, ο Ναπολέων Βοναπάρτης απεφάνθη διαφορετικά είκοσι αιώνες αργότερα: «Ο έρωτας είναι θέμα Χημείας και η ερωτική πράξη θέμα Φυσικής». Βεβαίως, ο ίδιος προτίμησε να εμβαθύνει στον πόλεμο, που συνδύαζε τις δύο σε ένα… μέχρι που η φιλειρηνική και πολυγαμική γενιά των χίπηδων – δύο αιώνες μετά – διακήρυξε το «Κάν’ τε έρωτα, όχι πόλεμο», δίνοντας τη σκυτάλη στη Φυσική. Τα χρόνια όμως του καταναλωτισμού πέρασαν και, τώρα, στη μονογαμική γενιά που εξέθρεψαν το AIDS και η οικονομική κρίση, ο λόγος της Χημείας επί του θέματος γίνεται και πάλι κυρίαρχος. Και, μια και οι αποδείξεις που έχει μαζέψει η επιστήμη είναι σωρευτικές, ας συνοψίσουμε τα ως τώρα πορίσματά της.
Η φαρέτρα με τα «φαρμακωμένα βέλη»
Για μια γρήγορη διάγνωση του ποιος είναι ερωτοχτυπημένος, η «γλώσσα του σώματος» αρκεί: φουντωμένα μάγουλα, καρδιά που χτυπάει σαν ταμπούρλο, ιδρωμένες παλάμες και ένα τσίτωμα ηλεκτρικό όποτε μας πλησιάζει το αντικείμενο του πόθου, εγγυώνται το συμβάν. Αλλά αυτά είναι μόνον οι εξωτερικές απολήξεις του εσώτερου ηφαιστείου χημικών αντιδράσεων που βιώνουν οι «παθόντες». Τι ακριβώς συμβαίνει εκεί και με ποια σειρά;
Η ερευνήτρια ανθρωπολόγος Helen Fisher, του αμερικανικού πανεπιστημίου Rutgers, έχει καταλήξει στο ότι υπάρχουν τρεις διακριτές φάσεις, με ξεχωριστούς χημικούς πρωταγωνιστές η καθεμιά: η φάση της Λαγνείας, η φάση της Ελξης και η φάση της Προσκόλλησης.
Στη φάση της Λαγνείας τον πρώτο ρόλο έχουν η τεστοστερόνη και τα οιστρογόνα. Τα δεύτερα θεριεύουν στις γυναίκες, ενώ η πρώτη κυρίως στους άντρες αλλά και στις γυναίκες. Είναι οι ορμόνες που κατεξοχήν μάς σπρώχνουν στο «καμάκι».
Στη φάση της Ελξης αρχίζει το πραγματικό ερωτοχτύπημα. Οι «παθόντες» παύουν να ενδιαφέρονται για οτιδήποτε άλλο πλην του ετέρου ημίσεως, τον/τη σκέφτονται διαρκώς και χάνουν κάθε διάθεση για φαγητό ή ύπνο. Υπεύθυνες γι’ αυτή την κατάσταση είναι οι μονοαμίνες, μια ομάδα νευροδιαβιβαστών που περιλαμβάνει την ντοπαμίνη, τη νορεπινεφρίνη, τη φαινυλεθυλαμίνη (PEA) και τη σεροτονίνη. H φαινυλεθυλαμίνη είναι μια ουσία που επιταχύνει τη ροή των πληροφοριών μεταξύ των νευρικών κυττάρων (πώς λέμε «έχεις σήμα, σήμα καμπάνα»;). Την ντοπαμίνη τη γνωρίζουμε από το ότι δημιουργεί αίσθημα ευφορίας και το ότι την δραστηριοποιεί επίσης η εισβολή νικοτίνης ή κοκαΐνης στον οργανισμό. Τη νορεπινεφρίνη τη γνωρίζουμε από την ομοιότητά της με την αδρεναλίνη: προκαλεί ίδρωμα και καρδιοχτύπι. Ο συνδυασμός της με την ντοπαμίνη μάς προξενεί ψυχική ανάταση, ένταση, αϋπνία, εστίαση προσοχής, ανορεξία και αδημονία. Η σεροτονίνη είναι πολύ πιο ύπουλη, καθώς είναι αυτή που μπορεί να μας κάνει ακόμη και να… λιποθυμήσουμε.
Μετά την έλξη, η προσκόλληση
Η τρίτη φάση – της Προσκόλλησης – εμφανίζεται μόνον αν οι δύο προηγούμενες καταλήξουν σε σχέση με προοπτικές διάρκειας. Για τους νεανίες ερωτύλους του θέρους ίσως αυτή η φάση ακούγεται ως… κατάντια, αλλά θα πρέπει να παραδεχτούν την «οικονομία της φύσης» που εκφράζει: Αν η Λαγνεία και η Ελξη είχαν συνεχώς το πάνω χέρι, η κοινωνία μας γρήγορα θα παρέλυε από τους «ξεμυαλισμένους» χωρίς διάθεση για δουλειά και τους «καμένους» από την υπερένταση ερωτευμένους. Αντίθετα, η κατάληξη στην Προσκόλληση δίνει στο είδος μας την ελπίδα δεσμών που θα διαρκέσουν και θα καρπίσουν με παιδιά. Εύλογα, τον πρώτο ρόλο σε αυτή τη φάση έχουν ορμόνες του νευρικού συστήματος που «εξειδικεύονται» στην κοινωνική προσέγγιση. Είναι η οξυτοκίνη και η βασοπρεσίνη.
Η οξυτοκίνη εκλύεται στον υποθάλαμο και απελευθερώνεται στη γυναίκα κατά τον οργασμό. Πιστεύεται ότι είναι αυτή που «δένει» το ζευγάρι και ότι όσο περισσότερο σεξ κάνουν τόσο ο δεσμός στεριώνει. Επίσης, εκλύεται στην έγκυο γυναίκα και πυροδοτεί τον τοκετό, βοηθάει το στήθος να δημιουργήσει γάλα, γεννά την αίσθηση ξαλαφρώματος κατά τον θηλασμό και «δένει» τη μητέρα με το παιδί της.
Η βασοπρεσίνη, μια αντιδιουρητική ορμόνη, μάς ήταν από παλιά γνωστή ως ρυθμιστής της λειτουργίας των νεφρών. Ομως το 2004, εξετάζοντας το μονογαμικό είδος χάμστερ Prairie Vole (Microtus ochrogaster), οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι η βασοπρεσίνη ήταν η θρυαλλίδα της «πίστης» μεταξύ του ζευγαριού. Συγκεκριμένα, εντόπισαν την εξής διαδικασία δράσης της: Κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης εκλύεται η βασοπρεσίνη από το θηλυκό, την οποία συλλαμβάνουν οι υποδοχείς V1a του αρσενικού, που βρίσκονται στον πρόσθιο κοιλιακό του εγκεφάλου του. Αυτοί, με τη σειρά τους, προκαλούν ένα «ερέθισμα ανταμοιβής», που κάνει το αρσενικό να αισθάνεται ευτυχές, άρα και ικανοποιημένο με ό,τι έχει. Οπότε, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το υπέρτατο γιατροσόφι για μια ζηλιάρα σύζυγο είναι να δώσουν στον άντρα της μια γερή δόση γονιδίων υποδοχέων V1a!
Παρόμοια «στερεωτική του δεσμού» δράση έχουν οι ενδορφίνες: αυτά τα καταπραϋντικά του πόνου που γεννά το σώμα μας, επίσης απελευθερώνονται μαζικά κατά τη σεξουαλική πράξη και μας παρέχουν το αίσθημα αγαλλίασης, ασφάλειας και ειρήνης. Είναι «ναρκωτικά που μας εθίζουν στην αγάπη».
Ο μύθος της φερομόνης
Τέλος, σε μια σειρά από ζώα είχαμε από παλιά εντοπίσει τον ρόλο που έπαιζαν οι φερομόνες: οι ουσίες αυτές εκλύονται για να διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ ατόμων του ίδιου είδους. Από την ανάλυση της δράσης τους στα έντομα, φτάσαμε να φτιάχνουμε για τους αγρότες μας «παγίδες φερομονών», που μειώνουν τους κινδύνους για τις καλλιέργειές τους. Αλλά για τα θηλαστικά, και δη τους ανθρώπους, δεν γνωρίζουμε αν η φερομόνη που αναδύεται με τον ιδρώτα τού ενός φθάνει να ερεθίσει αξιοσημείωτα τη μύτη της άλλης. Αληθεύει το ότι μια κάποια ένδειξη είχαμε το 2002, όταν οι ερευνητές εντόπισαν υποδοχείς φερομόνης (VNO) στη μύτη των ποντικιών. Λίγο αργότερα, μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο του Τόκιο επιβεβαίωσε ότι αυτοί οι υποδοχείς συλλάμβαναν μια μη πτητική φερομόνη που έβγαζαν τα ποντίκια, την ESP-1. Ωστόσο το αν μια τέτοια ικανότητα κρύβεται και στις μύτες των ανθρώπων δεν έχει ακόμη αποδειχθεί, παρά τις επίμονες διαφημίσεις των αποσμητικών που δείχνουν… γυναίκες να σαρώνονται στο πέρασμα μιας ανδρικής μασχάλης! Αντίθετα, το 2010 ο ειδήμων σε θέματα όσφρησης Richard L. Doty συνέγραψε βιβλίο με τίτλο «Τhe great pheromone myth» (Ο μεγάλος μύθος των φερομονών) όπου αποκρούει με στοιχεία όλες τις υποθέσεις για φερομόνες στους ανθρώπους (βλ. σχετικά www.tovima.gr/science/article/?aid=329218&wordsinarticle=φερομόνες).
«Τα αντίθετα έλκονται». Ισχύει;
Η καρδιά αναφλέγεται όχι τόσο από τα χτύπημα της μοίρας, όσο από εκείνο των οιστρογόνων, της τεστοστερόνης και άλλων ορμονών.
Επειτα από χρόνια ερευνών και την εξέταση 10 εκατομμυρίων απαντήσεων από 40 χώρες, η Helen Fisher κατέληξε σε κάποια συμπεράσματα, που κατέγραψε στο πρόσφατο βιβλίο της «Γιατί Αυτόν; Γιατί Αυτήν;» (Why Him? Why Her?). Ο πυρήνας του βιβλίου έχει να κάνει με την κατάταξη των ανθρώπων σε τέσσερις τύπους ιδιοσυγκρασίας: τους «εξερευνητές», που παίρνουν ρίσκα, είναι περίεργοι, δημιουργικοί και ενεργετικοί. Τους «χτίστες», που είναι ήρεμοι, λεπτολόγοι, συντηρητικοί και συγκαταβατικοί. Τους «διευθυντές», που είναι αναλυτικοί, φιλόδοξοι, τεχνοκράτες και αποφασιστικοί, και τους «διαπραγματευτές», που είναι ιδεαλιστές, τρυφεροί, ευφάνταστοι, εύγλωττοι και παθιασμένοι. Οι «διευθυντές» εμφανίζουν τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης και οι «διαπραγματευτές» πνίγονται από την οιστρογόνη.
Οι πρώτοι δύο έλκονται κυρίως από τύπους όμοιους με αυτούς. Ο πιο απίθανος για αυτούς συνδυασμός είναι «εξερευνητής» με «διευθυντή» και «χτίστης» με «διαπραγματευτή». Επειτα οι «διευθυντές» έλκονται από τους «διαπραγματευτές», αλλά μάλλον απεχθάνονται τους «χτίστες». Οι διαπραγματευτές» ξεμυαλίζονται από τους «διευθυντές», αλλά οι αρσενικοί δεν χωνεύουν τους «χτίστες» και οι θηλυκοί «διαπραγματευτές» είναι μάλλον απίθανο να καταλήξουν με «εξερευνητές». Στατιστικά, οι σχέσεις «εξερευνητών» με «εξερευνητές» καταλήγουν στα περισσότερα διαζύγια, ενώ οι σχέσεις «χτιστών» με «χτίστες» κυριαρχούν στους γάμους που στεριώνουν για πάνω από πενήντα χρόνια! Οπότε, η πιο σύντομη απάντηση στην εικασία έλξης των αντιθέτων είναι «όχι για όσους ψάχνουν και χτίζουν, ναι για όσους διατάζουν ή παθιάζονται».
Μια λεπτή διαφορά μεταξύ της σεξουαλικής συμπεριφοράς των δύο φύλων εντόπισε ο καθηγητής Ψυχολογίας στη Μεταπτυχιακή Σχολή του Camden (U.K.) Luis Garcia: οι άνδρες έλκονται αρχικά περισσότερο από τη σεξουαλικότητα της γυναίκας, ενώ οι γυναίκες δίνουν περισσότερη σημασία στην προσωπικότητα του άνδρα, την εξυπνάδα του και το επίπεδο των φιλοδοξιών του. Μάλιστα… Δηλαδή, έπειτα από δυόμισι χιλιάδες χρόνια ανακάλυψε περίπου αυτό που είχε πει ο Titus Plautus! Ο Garcia τώρα ετοιμάζεται να επεκτείνει τα πορίσματα, με έρευνα στο τι προτεραιότητες θέτουν οι ομοφυλόφιλοι…
Οι πρωτεϊνες της «χυλόπιτας»
Στις τρεις φάσεις έρωτα της Fisher, πολλοί παντρεμένοι θα έσπευδαν να προσθέσουν μια τέταρτη – της Ζήλειας – και μια πέμπτη – της Απιστίας. Αλλωστε, η ίδια η Fisher έχει διεξαγάγει ειδική έρευνα για το τι συμβαίνει όταν μια σχέση δεν πάει καλά. Στα πορίσματά της έγραψε ότι όταν κάποιος υφίσταται την απόρριψη, ο εγκέφαλός του κατακλύζεται από αισθήματα πόνου, παρορμήσεις και μονομανίες, ριπές θυμού… αλλά ίσως και ακόμη σφοδρότερη τώρα αγάπη για το ταίρι που χάνει ή έχασε. Για τη ζήλια θεωρήθηκε ένοχη η υπέρμετρη έκλυση οξυτοκίνης. Αλλά για την απιστία, τι την πυροδοτεί;
Το 2007 η ερευνητική ομάδα της ψυχολόγου Christine Garver-Apgar, από το Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού, μας ενημέρωσε για τη γενετική κωδικοποίηση της σεξουαλικής μας συμπεριφοράς, που την εντόπισε στα γονίδια του κύριου συνδρόμου ιστοσυμβατότητας (MHC – major histocompatibility complex). Τα γονίδια MHC κωδικοποιούν τους υποδοχείς πρωτεϊνών, οι οποίοι καλύπτουν τη μεμβράνη των κυττάρων και προειδοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα όποτε εμφανίζεται εισβολέας. Οι ερευνητές εντόπισαν ότι κατά τη διάρκεια της ωορρηξίας – όταν η γυναικεία γονιμότητα κορυφώνεται – τα επίπεδα των MHC αυξάνονται και η γυναίκα τείνει να αποστρέφεται σεξουαλικά τον υπάρχοντα σύντροφό της και να φαντασιώνεται τη σχέση με άλλους. Η ανάλυση των μαρτυριών 48 ζευγαριών που πήραν μέρος στην έρευνα έδειξε ότι, εκείνη την περίοδο, οι γυναίκες απάτησαν πραγματικά τους άνδρες τους, ενώ εκείνοι δεν είχαν διαφοροποιήσεις στη λίμπιντό τους. Η ερμηνεία που έδωσαν οι ερευνητές ήταν πως η γονιδιακή παρόρμηση των γυναικών ήταν να αναζητήσουν άλλα «καλά» ή «συμβατά» γονίδια στα πέριξ, ενώ οι άνδρες «δεν επενδύουν τόσο στην αναπαραγωγή και, απλά, αποζητούν το ζευγάρωμα όποτε τους δοθεί μια ευκαιρία».
Τον Ιανουάριο του 2009 η καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Austin, Norman Li, και η μεταδιδακτορική της φοιτήτρια Kristina Durante δημοσίευσαν τα πορίσματα έρευνάς τους που εντόπιζε έναν ακόμη ένοχο για τη γυναικεία απιστία (της ανδρικής θεωρούμενης φύσει δεδομένης): Βρήκαν ότι το επίπεδο της ορμόνης οιστραδιόλης (oestradiol) συνδεόταν με το πόσο θελκτική θεωρεί την εικόνα της μια γυναίκα. Οσο περισσότερη είναι η οιστραδιόλη τόσο αυτή έχει μεγαλύτερη ανάγκη για φλερτ, φιλιά και σχέση, αλλά επίσης ότι… η οιστραδιόλη ευθύνεται για τη μη ικανοποίησή της από το ένα μόνο ταίρι!
«Τα ευρήματά μας», δήλωσε η Durante, «δείχνουν ότι οι γυναίκες υψηλής γονιμότητας δεν ικανοποιούνται εύκολα από τον μακροχρόνιο δεσμό τους και ψάχνουν για περισσότερους παρτενέρ». Και ύστερα το διόρθωσε: «Αυτό δεν σημαίνει ότι γίνονται πιο επιδεκτικές στο τυχαίο σεξ, αλλά ότι υιοθετούν μια στρατηγική μονογαμίας εν σειρά»! (Για όσους θέλουν τις λεπτομέρειες, η δημοσίευση της εργασίας τους βρίσκεται διαδικτυακά στο www.ts-si.org/files/KristinaDuranteoestradiolandmating.pdf).
ΤΟ ΠΙΟ ΜΑΚΡΥ ΒΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ
Αδύνατον να αντισταθεί ο θαλασσοσάλιαγκας στην πανίσχυρη ατρακτίνη που εκπέμπουν τα οργιώδη θηλυκά του είδους του
Οι θαλασσινοί γυμνοσάλιαγκες είναι από τα αρχαιότερα πλάσματα του πλανήτη. Οσο άχαρα δείχνουν έξω από το νερό τόσο γοητευτικά είναι σαν να κολυμπούν αναδεύοντας ρυθμικά τα «πέπλα τους». Ομως η γοητεία που μετράει στον δικό τους κόσμο – καθώς μάθαμε από τη δεκαετία του ’90 – κρύβεται σε μια φερομόνη που εκκρίνουν, μια πρωτεΐνη ονόματι «ατρακτίνη». Και είναι τόσο αφοπλιστική η φερομόνη αυτή ώστε να έχει γίνει κοινό μυστικό στους βιολόγους πως «δεν υπάρχει μεγαλύτερο μπορντέλο στη φύση από μια συνεύρεση θαλασσογυμνοσάλιαγκων»!
Οπως ανακάλυψαν έπειτα από πέντε χρόνια ερευνών οι βιολόγοι Sherry Painter και Gregg Nagle, ενώ οι περισσότερες φερομόνες γίνονται αντιληπτές μόνον από τα είδη που τις παράγουν, οι φερομόνες των θαλασσοσάλιαγκων προκαλούν τον σεξουαλικό παροξυσμό μεταξύ διαφόρων ειδών τους, σε διάφορα μήκη και πλάτη της Γης. Για παράδειγμα, η ατρακτίνη που βγάζει η Aplysia californica του Ειρηνικού Ωκεανού «αφηνιάζει» εξίσου καλά και την Aplysia brasiliana, στις ακτές του Τέξας.
ΕΡΩΣ ΠΑΝΤΟΤΙΝΟΣ Η… ΓΙΑ ΕΦΕΤΟΣ;
«Η αγάπη όλα τα υπομένει, η αγάπη όλα τα ελπίζει… και η Γη γυρίζει» λέγει αγαπητόν άσμα. Επιστημονικώς ομιλούντες όμως, «κρατήστε μικρό καλάθι», διότι τον Νοέμβριο του 2006 μια ομάδα ιταλών ερευνητών από το Πανεπιστήμιο της Παβίας (βλ. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16289361) κατέληξε στο ότι οι ουσίες που θεριεύουν μέσα μας όταν ερωτευόμαστε επανέρχονται στα κανονικά τους επίπεδα έπειτα από ένα χρόνο, το πολύ δύο. Αρα οι μύριοι όρκοι περί αιωνιότητας έχουν κοντά πόδια, από μια φύση-Προκρούστη του Ερωτα. Το μόνο θετικό που μας αφήνουν οι επιστήμονες είναι ότι οι ουσίες που κυριαρχούν μετά είναι συνήθως αυτές της Αγάπης.
a.kafantaris@gmail.com
