Η ολική έκλειψη Σελήνης το βράδυ της προσεχούς Τετάρτης θα διαρκέσει πάνω από μιάμιση ώρα. Δεν χρειάζεται να ξαγρυπνήσει κανείς ή να σηκωθεί από τα χαράματα για να την παρατηρήσει, αφού θα αρχίσει λίγο μετά τη δύση του Ηλιου. Αν λάβει κανείς υπόψη ότι η επόμενη έκλειψη Σελήνης με παρόμοια χαρακτηριστικά θα γίνει τον Ιούλιο του 2018, είναι φανερό ότι αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε το φαινόμενο.

Η 5η μεγαλύτερη του αιώνα
Οπως έχω αναφέρει και παλαιότερα, οι εκλείψεις μοιάζουν, κατά κάποιον τρόπο, με τα γκολ σε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα: μπορεί να οφείλονται όλες στο ίδιο φυσικό φαινόμενο, αλλά η καθεμιά έχει τη δική της ομορφιά. Η προσεχής ολική έκλειψη Σελήνης, που θα συμβεί το βράδυ της προσεχούς Τετάρτης, έχει πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την καθιστούν αξιόλογη. Κατ’ αρχάς η έκλειψη είναι η πέμπτη μεγαλύτερη αυτόν τον αιώνα, με διάρκεια 1 ώρα και 40 λεπτά. Επιπλέον η ώρα εισόδου της Σελήνης στη σκιά της Γης, 9.20 το βράδυ, λίγο μετά τη δύση του Ηλιου, θα επιτρέψει σε όλους μας να παρατηρήσουμε με άνεση τις διάφορες φάσεις του φαινομένου. Αν συνδυάσει κανείς τα παραπάνω με το γεγονός ότι η Σελήνη θα βρίσκεται σε μια περιοχή του ουρανού με ενδιαφέροντα ουράνια αντικείμενα, γίνεται φανερό ότι το βράδυ της Τετάρτης αξίζει τον κόπο να στρέφουμε συχνά το βλέμμα μας στον ουρανό, για να απολαύσουμε το θέαμα.

Οι εκλείψεις της Σελήνης συμβαίνουν όταν ο δορυφόρος του πλανήτη μας περνάει μέσα από τη σκιά που δημιουργεί η παρεμβολή της Γης στο φως του Ηλιου. Μπορούμε να αντιληφθούμε τι ακριβώς συμβαίνει με ένα απλό πείραμα: παίρνουμε έναν ηλεκτρικό λαμπτήρα (που παίζει το ρόλο του Ηλιου) και τοποθετούμε σε απόσταση μερικών δεκάδων εκατοστών έναν δίσκο από χαρτόνι (που παίζει τον ρόλο της Γης). Επειτα παίρνουμε με το χέρι μας ένα μπαλάκι του πινγκ πονγκ (που παίζει τον ρόλο της Σελήνης) και το μετακινούμε «πίσω» από τον δίσκο. Παρατηρούμε ότι όταν το μπαλάκι εισέρχεται στη σκιά του δίσκου, εμφανίζεται στην επιφάνειά του ένα τμήμα σκοτεινό. Το τμήμα αυτό γίνεται τόσο μεγαλύτερο όσο το μπαλάκι μπαίνει βαθύτερα στη σκιά, μέχρις ότου σκοτεινιάσει εντελώς όταν το μπαλάκι βρίσκεται ολόκληρο μέσα στη σκιά. Η γραμμή που χωρίζει το φωτεινό από το σκοτεινό μέρος είναι τμήμα κύκλου, και αυτή ακριβώς η παρατήρηση οδήγησε τους αρχαίους Ελληνες να καταλάβουν ότι η Γη είναι σφαιρική: είναι το μόνο στερεό σώμα που ρίχνει πάντα κυκλική σκιά.

Ο ρόλος των ηφαιστείων
Μια σεληνιακή έκλειψη ακολουθεί αυτήν ακριβώς την εικόνα, με μια μικρή διαφορά: όταν η Σελήνη περάσει ολόκληρη μέσα στη σκιά της Γης, φωτίζεται αμυδρά από το ηλιακό φως που διέρχεται μέσα από την ατμόσφαιρα της Γης. Το φως αυτό είναι κοκκινωπό, όπως γνωρίζουμε όλοι μας από το φως του Ηλιου λίγο πριν από τη δύση ή λίγο μετά την ανατολή του, και έτσι ο δίσκος της Σελήνης δεν φαίνεται εντελώς σκοτεινός αλλά αποκτά ένα σκούρο κόκκινο χρώμα. Η απόχρωση του κόκκινου εξαρτάται από το ποσό της σκόνης που έχει η γήινη ατμόσφαιρα τη στιγμή της έκλειψης. Μετά τις πρόσφατες εκρήξεις ηφαιστείων στην Ισλανδία και στη Χιλή είναι πολύ πιθανό η ποσότητα αυτή να είναι σημαντικά αυξημένη, οπότε ίσως το χρώμα της Σελήνης να είναι σημαντικά πιο σκούρο απ’ ό,τι συνήθως.
Από το παραπάνω πείραμα προκύπτει ότι για να συμβεί έκλειψη Σελήνης θα πρέπει η Γη να βρίσκεται μεταξύ του Ηλιου και της Σελήνης, οπότε βέβαια η Σελήνη θα είναι πάντα στη φάση της Πανσελήνου. Αυτό όμως δεν αρκεί, αλλιώς θα έπρεπε να έχουμε έκλειψη Σελήνης κάθε μήνα! Η εξήγηση του γιατί αυτό δεν συμβαίνει βρίσκεται στο γεγονός ότι η τροχιά της Σελήνης σχηματίζει μια γωνία 5 μοιρών με το επίπεδο της τροχιάς της Γης. Ετσι, άλλοτε η Πανσέληνος είναι πάνω από τη σκιά της Γης και άλλοτε κάτω. Για να συμβεί έκλειψη Σελήνης θα πρέπει να τύχει η ειδική περίπτωση όπου Γη, Σελήνη και Ηλιος είναι ακριβώς πάνω σε μια ευθεία, γεγονός που δεν είναι πολύ συνηθισμένο.

Χαμηλά στον ουρανό
Οπως ήδη ανέφερα, η έκλειψη της Τετάρτης έχει αρκετές ιδιαιτερότητες που της δίνουν αυξημένο ενδιαφέρον για έναν περιστασιακό παρατηρητή. Πέρα από τη μεγάλη διάρκειά της και το «κατάλληλο» χρονικό διάστημα που θα συμβεί (λίγο μετά τη δύση του Ηλιου), έχει και άλλα «ξεχωριστά» στοιχεία. Ενα από αυτά είναι η εποχή του έτους που συμβαίνει, λίγο πριν από το θερινό ηλιοστάσιο. Την εποχή αυτή η Σελήνη βρίσκεται καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας χαμηλά στον ορίζοντα, οπότε οι άνθρωποι τη βλέπουν μεγαλύτερη απ’ ό,τι όταν βρίσκεται ψηλά, άρα και ομορφότερη. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η οφθαλμαπάτη ήταν γνωστή από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Ενα άλλο στοιχείο είναι η περιοχή του ουρανού στην οποία θα βρίσκεται η Σελήνη κατά τη διάρκεια της έκλειψης: στο νότιο τμήμα του αστερισμού του Οφιούχου, ανάμεσα στον Τοξότη και στον Σκορπιό. Ετσι όχι μόνο θα φαίνεται πολύ καλά ο λαμπρός κόκκινος αστέρας Αντάρης, η «καρδιά» του Σκορπιού, μόλις 15 μοίρες δυτικά της Σελήνης, αλλά και μεγάλο τμήμα του Γαλαξία μας, το κέντρο του οποίου βρίσκεται στη διεύθυνση του Τοξότη.

Ο Χάρης Βάρβογλης είναι καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ.