Εμαθα πολλά σε λίγη ώρα. Και μου φάνηκαν τόσο σημαντικά ενώ ήμουν σχεδόν αδιάφορος όταν πάτησα για πρώτη φορά το πόδι μου σε αυτό το μέρος. Ακόμη και ο προσδιορισμός – ο μεγαλύτερος βοτανικός κήπος της Ανατολικής Μεσογείου – δεν με έκανε λιγότερο δύσπιστο. Η θλιβερή κατάσταση ακόμη και σήμερα του Πεδίου του Αρεως και κυρίως η εγκατάλειψη στην τύχη τους τόσων αξιόλογων φυτών στον Εθνικό Κήπο προδιαθέτει αρνητικά τον επισκέπτη και σε όποιο άλλο μέρος βρεθεί με πράσινο στη διάθεση του κοινού. Μόλις όμως περπατήσεις στα μονοπάτια και στις περιποιημένες αλέες του Βοτανικού Κήπου Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους, μέσα από μια πλημμύρα ανθισμένων φυτών και κάτω από την ευεργετική σκιά δέντρων φερμένων ακόμη και από τα Ιμαλάια ή την Αφρική, ανοίγουν και το μυαλό σου και η ψυχή σου. Και όλα αυτά κοντά στη συμβολή της Ιεράς οδού με τη λεωφόρο Καβάλας!
Αυτή την εποχή προλαβαίνεις ανθισμένες τις πανέμορφες παιωνίες, φυτά που η ανθοφορία τους διαρκεί μόλις μία εβδομάδα. Παιώνας ήταν ο γιατρός των θεών του Ολύμπου και μπορεί σήμερα να θεωρούμε τις παιωνίες μόνο διακοσμητικά φυτά αλλά από την αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν τη ρίζα της κόκκινης για να «δροσίζουν το αίμα», όπως έλεγαν χαρακτηριστικά, και για να πλένουν πληγές, ενώ οι Κινέζοι τη χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα πολύ. Από τις ρίζες της λευκής γίνονται αφεψήματα για τα νεφρά και το συκώτι, ενώ από τον φλοιό της ρίζας της δενδρώδους απομονώθηκε ουσία που έδειξε να αντιμετωπίζει θετικά το παιδικό έκζεμα με βάση ένα πρόγραμμα του νοσοκομείου Great Osmond Street στο Λονδίνο. Ο Ομηρος έγραψε: «Οπως η πιτιά πήζει το γάλα, έτσι έπηξε και το αίμα του Αρη (με τη βοήθεια του φυτού αυτού)».
Το ονομαστό κώνειο πήρε το όνομά του από τις ταξιανθίες του διότι εμφανίζονται με τη μορφή κώνου
Η τελευταία πνοή του Σωκράτη
Ενα από τα πιο διάσημα φυτά του κήπου, όλοι σχεδόν έχουν ακούσει γι’ αυτό στο σχολείο αλλά ελάχιστοι το έχουν δει, είναι το κώνειο το στικτό (Conium maculatum). Φυτό που θεωρείται δηλητηριώδες και ως προς τα σπέρματα και ως προς τα πράσινα μέρη του. Είναι πλούσιο σε αλκαλοειδείς ουσίες, δηλαδή οργανικές ενώσεις με βασικό στοιχείο το άζωτο. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η νικοτίνη, η καφεΐνη, η κινίνη, η κοκαΐνη, η μορφίνη, η στρυχνίνη και το ζουμί από τους βρασμένους σπόρους του ήταν το δημοφιλέστερο μέσο για όσους ήθελαν να αυτοκτονήσουν. Ο πιο διάσημος αυτόχειρ της αρχαιότητας, ο Δημοσθένης, κώνειο ήπιε και αυτός. Υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές σε αρχαία κείμενα για την παράλυση και το πάγωμα που άρχιζε από τα μέλη και έφθανε σε εξουδετέρωση των πνευμόνων και της ίδιας της καρδιάς. Διάσημο στους αιώνες έγινε από την περιγραφή της θανάτωσης του Σωκράτη αλλά είχαν προηγηθεί ο Θηραμένης, ο Πολέμαρχος και μετά τον Σωκράτη ήταν ο Φωκίων που ζήτησε διπλή δόση! Δεν του έδωσαν όμως διότι ήταν ακριβό για την εποχή του λόγω της παρασκευής από τους σπόρους του. Αλλά, όπως λένε και στην Κρήτη, «η δόση κάνει το φάρμακο φαρμάκι». Γι’ αυτό από το κώνειο παλαιότερα έφτιαχναν σκευάσματα κατά του έντονου βήχα όπως είναι ο κοκκύτης και ο βήχας μετά την προσβολή από τη φυματίωση ή για τους πόνους από τη σύφιλη. Παλαιότερα το κώνειο ήταν υπεράφθονο σε όλη την Αθήνα, αλλά όταν κάποτε θεώρησαν ότι είχε αντικαρκινικές ιδιότητες οι αθηναίοι φαρμακοποιοί τον 19ο αιώνα έβγαιναν και το μάζευαν με το δεμάτι. Πάντως, ένα ακόμη πράγμα που έμαθα να λέω φεύγοντας από αυτόν τον κήπο είναι ότι ελάχιστα φυτά δεν έχουν κάποια ιαματική ιδιότητα (αλλά, όπως και με τα μανιτάρια, αν δεν ξέρεις μπορείς να πάθεις ζημιά…).
Νάρθηκας για οστά και για φωτιά!
Μία από τις πιο εντυπωσιακές γνωριμίες στον κήπο αυτόν ήταν με τον νάρθηκα, μια πραγματική «ατραξιόν» στον κήπο αυτόν. Από τα πιο απροσδόκητα πράγματα που μαθαίνεις στο τμήμα των ιστορικών φυτών είναι για τον νάρθηκα (Ferula communis). Ενα φυτό που το βρίσκεις να φυτρώνει σε ερημονήσια και όπου υπάρχει άγρια ανεξέλεγκτη βλάστηση. Εχει ένα στέλεχος ίσιο που θυμίζει ευθύγραμμο καλάμι, γι’ αυτό το χρησιμοποιούσαν όπως εμείς τον γύψο, για να κάνουν ανατάξεις και να κρατούν σε ίσια θέση σπασμένα μέλη (γι’ αυτό λέμε σήμερα «του έβαλαν νάρθηκα»). Αλλά δεν ήταν η μόνη χρήση του. Το στέλεχος αυτό συνιστούσαν, πρώτος και καλύτερος ο Διόνυσος, να το κρατούν οι μεθυσμένοι αντί για μπαστούνι διότι είναι μεν ίσιο αλλά όχι σκληρό και αν μπλέξουν σε καβγάδες να μην προκύψουν τραυματισμοί. Ακόμη πιο θαυμαστή είναι η ιστορία για την ψίχα του νάρθηκα. Μπορεί να σιγοκαίει στο εσωτερικό του χωρίς να αρπάζει φωτιά το εξωτερικό και έτσι μπορούσαν να μεταφέρουν φωτιά σε παλιές εποχές από το ένα μέρος στο άλλο. Οι παλιοί ναυτικοί και οι ψαράδες ξέρουν το φυτό με το όνομα «μαγκούτα» και είναι ο πιο φυσικός και ανέξοδος αναπτήρας! Γιατί το έχουν στα ιστορικά φυτά; Μα γιατί λέγεται πως και ο Προμηθέας πήγε τη φωτιά στη Γη κρυμμένη μέσα σε νάρθηκα (το αναφέρει ο Ησίοδος).
Φυτά με οικονομικό ενδιαφέρον
Υπάρχουν όμως και τα φυτά με οικονομικό ενδιαφέρον που έχουν πολυσχιδή εκπροσώπηση. Την προσοχή του έλληνα επισκέπτη τραβούν μεταξύ άλλων:
- Φελλόδεντρο. Είναι μικρό δέντρο αλλά ο φλοιός του είναι εντυπωσιακός και αποτελεί εξαιρετικό οικολογικό υλικό.
Το φελλόδεντρο ευδοκιμεί κυρίως στην Πορτογαλία, που συνδυάζει το μεσογειακό με το ωκεάνιο κλίμα, αλλά και στην Ελλάδα υπήρξαν σκέψεις για εκτεταμένη καλλιέργειά του, αφού μας δίνει εξαιρετικό οικολογικό υλικό.
- Καμφορά, που την εμπορεύεται η Κορέα παρασκευάζοντας φυσική ουσία ενάντια στον σκώρο (εμείς χρησιμοποιούμε εδώ χημικές).
- Αθάνατος. Ενα φυτό από το Μεξικό, που όμως έχει εγκλιματιστεί αρκετά εδώ αν κρίνουμε από το XL μέγεθός του. Πληροφορίες λένε ότι ευδοκιμεί και στην Κρήτη (εγκλιματίστηκε εκεί και όπου αλλού δεν έχει ακραίους χειμώνες). Οταν μάλιστα στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής εκεί στα Τοπόλια είχαν μείνει χωρίς δέρματα αφού τα ζώα είχαν επιταχθεί, έκαναν ό,τι και οι άνθρωποι στο Μεξικό: έβγαζαν από τα τεράστια αυτά φύλλα τις ίνες και έπλεκαν σκοινένιες σόλες, όπως αυτές που έχουν οι σημερινές εσπαντρίγες.
Ο αθάνατος έχει αγκάθια και εμφάνιση που αποτρέπει το πλησίασμά του, αλλά μπορείς να πάρεις από αυτό πολύ γερές ίνες για ανθεκτικά «σκοινένια» παπούτσια
- Λουλακιές. Για όποιον το γνωρίζει το φυτό αυτό δεν είναι σπάνιο στην ελληνική ύπαιθρο. Ακόμη και εκεί στα γύρω βουνά είναι γεμάτες οι χαράδρες από τις λουλακιές, όμορφα φυτά με κίτρινα άνθη, που όμως στα φύλλα τους υπάρχει μια ασθενής φυσική χρωστική, η ινδικάνη, και τη χρησιμοποιούσαν παλιότερα και για να δίνει ένα λαμπερό υπογάλαζο χρώμα στα λευκά ρούχα. Με τη μορφή αλοιφής δοκιμάστηκε το 2008 κατά της ψωρίασης, αντί για κορτιζόνη, με καλά αποτελέσματα, αλλά υπάρχουν υποψίες για παρενέργειες.
- Χαρουπιά. Η Κύπρος πουλάει μια χαρά χαρουπάλευρο (αλλά και χαρούπια ολόκληρα, που τρώγονται όπως είναι) σε κράτη της Μέσης Ανατολής, ενώ μαθαίνουμε ότι παλιά στην Κρήτη υπήρχε εργοστάσιο επεξεργασίας των χαρουπιών. Σήμερα τα προϊόντα επεξεργασίας του χαρουπιού ανεβαίνουν σε εκτίμηση ανάμεσα σε όσους ενδιαφέρονται για τη λεγόμενη «υγιεινή διατροφή».
- Βαλανιδιές. Ξαναγυρίζει η επεξεργασία δερμάτων με τη βοήθεια των καρπών της βαλανιδιάς αλλά για δέρματα πολυτελείας από πολύ γνωστούς οίκους μόδας. Μπορούν να δώσουν μαύρο μελάνι (προερχόμενο από τις κηκίδες που είναι παράσιτο του δένδρου) και είχε συζητηθεί κάποτε να γίνει εκμετάλλευση του δάσους που υπάρχει στη νήσο Κέα.
- Τάξος. Είναι το φυτό που μας δίνει την ουσία ταξόλη. Χάρη στην κυτταροστατική της δράση η ταξόλη, είναι ένα από τα παλαιότερα αντικαρκινικά φάρμακα. Ευδοκιμεί στη Βόρεια Ελλάδα μια από τις ποικιλίες που είναι από τις πιο περιζήτητες από τις μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες.
Κοντά στα φυτά με οικονομικό ενδιαφέρον βρίσκεται το «Συστηματικό Τμήμα». Ο προσεκτικός επισκέπτης εκπαιδεύεται εκεί, κατά κάποιον τρόπο, για τις σχέσεις εξέλιξης και ταξινόμησης των διαφόρων φυτικών ομάδων. Και μπορεί το πιο αξιοθέατο να είναι το δέντρο Gingko biloba γιατί μαθαίνεις ότι κάποιοι πρόγονοί του πρόλαβαν και τους δεινοσαύρους όταν ζούσαν ακόμη στη Γη, το πιο ουσιαστικό όμως είναι η γνώση πως όσο πιο νωρίς εμφανίστηκε στη Γη ένα φυτό τόσο πιο περίπλοκος ήταν ο τρόπος αναπαραγωγής του. Και την εξέλιξη μπορείς να την παρακολουθήσεις μέσα σε λίγα τετραγωνικά μαθαίνοντας ότι κάποτε οι κόκκοι της γύρης έμοιαζαν περισσότερο με σπερματοζωάρια, προτού αναπτυχθούν από τα ίδια τα φυτά άλλοι πιο αποτελεσματικοί τρόποι το αρσενικό σπέρμα να συναντά το θηλυκό ωάριο.
Η πλούσια Ελλάδα
Μέσα σε ένα πρόχειρα εξοπλισμένο ξύλινο σπιτάκι είναι το στρατηγείο της προϊσταμένης, της κυρίας Ειρήνης Βαλλιανάτου. Συστηματική βοτανολόγος – φυτοκοινωνιολόγος, διδάκτωρ της Βιολογίας, αλλά ο πιο ταιριαστός τίτλος για εκείνην είναι «η ψυχή του κήπου». Μαζί, ανάμεσα σε γλάστρες, σακούλες με σπέρματα, κάτι παμπάλαιους υπολογιστές, πινακίδες που περιμένουν την τοποθέτησή τους για να παίξουν ρόλο οδοδείκτη προς τα όλο και αυξανόμενα τμήματα του κήπου, βλέπουμε σε βιβλία και πίνακες αποτιμήσεις για το πόσο δυνατή είναι η Ελλάδα σε ό,τι αφορά την ποικιλία των φυτών σχετικά με άλλες χώρες. Ναι, είμαστε στην άκρη της Ευρώπης και τελευταίοι σε πολλά. Στη χώρα μας όμως μπορείς να συναντηθείς με 5.855 διαφορετικά είδη και μαζί με τα υποείδη φθάνουν τα 6.900, όταν στην πενταπλάσια σε έκταση Γαλλία υπάρχουν 4.650 είδη και στη δυόμισι φορές μεγαλύτερη Ιταλία έχουν 5.300 είδη.
Ακόμη όμως πιο συναρπαστικά είναι τα στοιχεία που δίνει η κυρία Βαλλιανάτου για τα ενδημικά, δηλαδή τα φυτά που βρίσκεις μόνο σε μία χώρα. Είναι κοντά στα 900 σε εμάς και όσοι κατοικούν στον ελλαδικό χώρο θα έπρεπε να γνωρίζουν από τη σχολική ακόμη ηλικία ότι έχουν κληρονομήσει έναν μοναδικό θησαυρό. Γιατί; α) Η ποικιλία στο ανάγλυφο, β) τα διαφορετικά πετρώματα στο υπέδαφος, γ) οι τόσο διαφορετικές κλιματικές συνθήκες που έχουμε από τα βόρεια σύνορα ως την Κρήτη, δ) η διατήρηση παλαιότερων ειδών, ακόμη και την εποχή των παγετώνων, ε) η μετακίνηση ειδών από την Κεντρική Ευρώπη στην Ελλάδα την εποχή των παγετώνων και η επιβίωσή τους, ζ) από την εποχή που η σημερινή Ελλάδα ήταν συνδεδεμένη με ξηρά με την περιοχή της σημερινής Μικράς Ασίας, είχαμε διακίνηση διαφόρων ειδών και, όταν έγινε η βύθιση που, όπως κάπως απλοϊκά θα λέγαμε, έκανε τις κορυφές των τότε βουνών τα σημερινά νησιά, είχαμε απομόνωση ειδών στο κάθε νησί. Και η απομόνωση ευνοεί τον ενδημισμό, δηλαδή την ανεξάρτητη εξέλιξή τους. Οπότε έχουμε τα λεγόμενα στενότοπα ενδημικά, με τις διαφοροποιήσεις τους, δηλαδή την εμφάνιση νέων.
Στην Κρήτη καταγράφονται ακόμη και σήμερα εκατοντάδες ενδημικά είδη. Αλλά και σε άλλα τμήματα της Ελλάδας βρίσκουμε σπάνια φυτά, ενώ σε ένα πολυσέλιδο πόνημα, το Βιβλίο των Ερυθρών Δεδομένων, προϊόν συλλογικής προσπάθειας ελλήνων και πολλών ξένων ειδικών, βρίσκονται καταχωρισμένα εκατοντάδες φυτά που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Κάποια βρίσκονται και μέσα σε περιοχές Natura, αλλά αυτό δεν τα σώζει προς το παρόν, γιατί εμείς ακόμη δεν έχουμε αποφασίσει το πώς θα γίνεται η διαχείριση των περιοχών αυτών, ενώ κάποιοι έχουν πρόχειρο το γνωστό και φτηνό: Για ένα πουλί ή για ένα δέντρο θα σταματήσει η οικονομική μας ανάπτυξη; Πάντως το ευχάριστο είναι ότι οι άνθρωποι εκεί στον κήπο δεν σταματούν να φτιάχνουν. Εχουν ξεκινήσει ένα νέο τμήμα με φυτά που χρησιμοποιεί και η κινεζική ιατρική και κάποια στιγμή θα έχει πολύ ενδιαφέρον να γίνουν οι συσχετισμοί και οι συγκρίσεις με φυτά που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς στον μεσογειακό χώρο. Το ότι στην Ελλάδα διαθέτουμε έναν πράσινο θησαυρό μάς το θύμισε και η δουλειά που γίνεται στην Κω, σε συνεργασία με το Διεθνές Ιπποκράτειο Ιδρυμα, και από την πλευρά του κήπου εδώ με την κυρία Βαλλιανάτου. Διότι θέλησαν να φτιάξουν έναν κήπο με φυτά που αναφέρονται στα συγγράμματα της «Ιπποκρατικής Συλλογής». Και αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο. Θα πρέπει να γίνει ταύτιση με τα ονόματα που έχουν τα ίδια φυτά σήμερα. Αν σκεφθούμε λοιπόν ότι έχουν ήδη ταυτιστεί λίγο πιο πολλά από 250 είδη και ότι ο Διοσκουρίδης και ο Θεόφραστος αναφέρουν περίπου 600, η δουλειά γίνεται όλο και πιο επίπονη. Αλλά ένας τέτοιος κήπος θα άξιζε, σε συνδυασμό με την αναβίωση της ιπποκρατικής ιατρικής, όχι μόνο να γίνει αντικείμενο τουριστικής διαφήμισης – εντάξει, αυτονόητο – αλλά και αντικείμενο διαφήμισης της ελληνικής φύσης στους ίδιους τους Ελληνες.
Στον δρόμο για την έξοδο, πάντως, περνάς αναγκαστικά από τον υπέροχο αυτές τις ημέρες ανθώνα και φθάνεις στην έξοδο ακριβώς όπως το έγραψα στην αρχή, άλλος άνθρωπος, γιατί είναι ένας κήπος με τα όλα του.
Το φύλλο του νελούμπο με την τέλεια αδιάβροχη υδροφοβική σύστασή του έδωσε την ιδέα για την κατασκευή μαγιό με νανοϋλικό ανάλογης δομής για αθλητές που θέλου να καταρρίπτουν ρεκόρ
ΣΤΑ ΕΝΔΟΤΕΡΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ
Ο Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Διομήδους είναι ένα κοινωφελές ίδρυμα, όσοι δηλαδή εργάζονται σε αυτόν δεν πληρώνονται από χρήματα του κράτους και ορισμένα από όσα γίνονται εκεί επιτελούνται χάρη σε ιδιωτικές χορηγίες. Συνεχίζει μια ζηλευτή και απροσδόκητη για τη σημερινή Αθήνα παράδοση. Διότι στην Αθήνα έγινε και ο πρώτος στον κόσμο ιστορικά τεκμηριωμένος βοτανικός κήπος: δημιουργήθηκε τον 4ο αι. μ.Χ. από τον μαθητή του Αριστοτέλη Θεόφραστο. Είχαμε άλλον έναν βοτανικό κήπο το 1840, με ένα μικρό τμήμα του να διατηρείται ακόμη δίπλα στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο (ανήκει στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών), και από το 1961 άρχισε να δημιουργείται με παραχώρηση της έκτασης από το κράτος και χρήματα από το κληροδότημα Διομήδους ο σημερινός κήπος. Πέρα από τα δέντρα που φυτεύθηκαν και όσα υπήρχαν ήδη, διαμορφώθηκαν περίπου 200 στρέμματα για να δημιουργηθούν φυτώριο, θερμοκήπιο, μια φυτοθήκη όπου διατηρούνται περίπου 19.000 αποξηραμένα δείγματα φυτών, τράπεζα γενετικού υλικού με σπέρματα περισσοτέρων από 1.000 είδη για ανταλλαγές με άλλους βοτανικούς κήπους και τώρα τελευταία αρχίζει μια νέα δραστηριότητα γύρω από τα γεώφυτα (ένα τμήμα με ελληνικά γεώφυτα, δηλαδή φυτά με βολβούς, κονδύλους κτλ.) με χορηγία της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης. Υπάρχουν επίσης τμήματα όπου καλλιεργούνται φυτά με φαρμακευτικές ιδιότητες, άλλο τμήμα με φυτά που μπορεί να γίνει και οικονομική εκμετάλλευση κάποιων τμημάτων τους και ένα τμήμα το οποίο δεν συναντάς συχνά σε άλλους κήπους: είναι το τμήμα με τον αινιγματικό τίτλο «Ιστορικά φυτά». Και πρόκειται για μια πλούσια σε διασημότητες λέσχη αφού περιλαμβάνει φυτά που αναφέρονται στους αρχαίους συγγραφείς Αριστοτέλη, Ιπποκράτη, Θεόφραστο, Διοσκουρίδη, Ομηρο και πολλούς άλλους.
Στον χώρο του κήπου υπάρχει και άλλου είδους επιστημονική δραστηριότητα αφού πραγματοποιούνται ερευνητικά προγράμματα, διπλωματικές και μεταπτυχιακές εργασίες, διδακτορικά και εργαστηριακά μαθήματα ειδικοτήτων του πανεπιστημιακού Τμήματος Βιολογίας και του Γεωπονικού Πανεπιστημίου.
Ο ευεργέτης
Αντίθετα από ό,τι ίσως θα πίστευε ο αναγνώστης, ο άνθρωπος που άφησε τα χρήματα για να δημιουργηθεί και να συντηρείται ο κήπος δεν είχε επαγγελματική σχέση με τα φυτά. Γεννήθηκε το 1875 και σπούδασε Οικονομικά σε Γαλλία και Γερμανία, επέστρεψε, το 1905 ξεκίνησε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία και το 1910 εξελέγη και βουλευτής Σπετσών με το κόμμα των Φιλελευθέρων, φθάνοντας να γίνει πολύ στενός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου στα Οικονομικά. Εγινε υπουργός Οικονομικών, διοικητής της Εθνικής Τράπεζας και για λίγους μήνες το 1950 πρωθυπουργός. Η σύζυγός του Ιουλία ήταν κόρη μεγάλης οικογενείας αιγυπτιωτών Ελλήνων.
