Ενα εξελικτικό «αγκάθι»
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο ίδιος ο Δαρβίνος είχε πλήρη συναίσθηση ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά αποτελούσε ένα αγκάθι στη θεωρία του. Η φυσική επιλογή προϋποθέτει ότι ο καλύτερα προσαρμοσμένος θα επιβιώσει και θα αφήσει τους περισσότερους απογόνους. Πώς να εξηγηθεί λοιπόν η αυτοθυσία ορισμένων προκειμένου να σωθούν οι υπόλοιποι; Πώς να εξηγηθεί η συμπεριφορά του μικρού σκίουρου που βγάζει μια κραυγή και ενώ ενημερώνει τους υπόλοιπους για τον απειλητικό θηρευτή, ταυτόχρονα προδίδει τη θέση του; Και ακόμη περισσότερο, πώς να εξηγηθεί το γεγονός ότι στα κοινωνικά έντομα (μέλισσες, σφήκες, τερμίτες) οι εργάτριες δεν αποκτούν ποτέ απογόνους αλλά φροντίζουν με αυταπάρνηση τις αδελφές τους;
Μην υποτιμήσετε το θέμα! Το αίνιγμα του αλτρουισμού δεν είναι ήσσονος σημασίας. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την αναζήτηση της εξελικτικής προέλευσης του Καλού. Η ανακάλυψη των μηχανισμών μέσω των οποίων εξελίχθηκε ο αλτρουισμός (αλλά και άλλα χαρακτηριστικά) στα κοινωνικά είδη θα μας οδηγήσει σε καλύτερη κατανόηση του ανθρώπινου είδους και των εξελικτικών διεργασιών που μας επέτρεψαν να αναπτύξουμε αρετές όπως η συνεργατικότητα, η αλληλοβοήθεια, η συμπαράσταση, η εμπιστοσύνη.
Προφανώς το ερώτημα απασχόλησε και τους συγχρόνους του μεγάλου φυσιοδίφη. Ωσπου στα μέσα της δεκαετίας του 1960 το πρόβλημα φάνηκε να βρίσκει μια κοινώς αποδεκτή λύση. Οπως έχουν ακούσει πολλοί βιολόγοι, κατά τη διάρκεια ενός μεγάλου ταξιδιού με τρένο από τη Βοστώνη ως το Μαϊάμι, ο εντομολόγος του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Εdward O. Wilson διάβασε τα άρθρα ενός άγνωστου βρετανού εξελικτικού βιολόγου, του W.D. Hamilton, στην επιθεώρηση «Journal of Theoretical Biology». Τα άρθρα, τα οποία είχαν δημοσιευθεί έναν χρόνο πριν, είχαν τίτλο
«Η γενετική εξέλιξη της κοινωνικής συμπεριφοράς» και σε αυτά ο Hamilton, ο οποίος τότε έκανε ακόμη τη διατριβή του, χρησιμοποιεί μαθηματικά μοντέλα για να εξηγήσει πώς τα γονίδια τα οποία προδιαθέτουν για αλτρουιστική συμπεριφορά παραμένουν στον πληθυσμό παρά το γεγονός ότι εξαιτίας αυτής της συμπεριφοράς κάποια άτομα (και φυσικά τα γονίδιά τους) χάνονται.
Αλτρουϊστικός εγωϊσμός;
Κλειδί στην εξήγηση του Hamilton αποτελούν η εγκλείουσα αρμοστικότητα (inclusive fitness) και η διαδικασία επιλογής συγγενών (kin selection). Τους όρους εξηγεί ο Κώστας Κριμπάς στο βιβλίο του «Δαρβινισμός»: «Το άτομο με αλτρουιστική συμπεριφορά ευνοεί την αναπαραγωγή άλλων ατόμων σε βάρος του. Αν τα άλλα αυτά άτομα είναι συγγενείς του, τότε διά μέσου αυτών τα γονίδιά του (και εκείνα που τον τρέπουν στην αλτρουιστική συμπεριφορά) αναπαράγονται όχι μόνο μέσω των άμεσων απογόνων του αλλά εμμέσως με την αναπαραγωγή των βιολογικά συγγενών του που φέρουν ως έναν βαθμό όμοια με αυτό γονίδια… Αυτή η διαδικασία μάς οδηγεί σε μια άλλη, πιο διευρυμένη έννοια της αρμοστικότητας, την εγκλείουσα αρμοστικότητα, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην αναπαραγωγή των γονιδίων του ατόμου, αλλά συμπεριλαμβάνει (εγκλείει) και την αναπαραγωγή ομοίων γονιδίων του από συγγενικά άτομα λόγω της προσφερόμενης βοήθειας από αυτό».
Με άλλα λόγια, ένας οργανισμός δεν περνά τα γονίδιά του στην επόμενη γενιά μόνο με τον γνωστό παραδοσιακό τρόπο της απόκτησης απογόνων, αλλά μπορεί να το κάνει έμμεσα φροντίζοντας τους απογόνους των συγγενών του. Ετσι, οι ανύπαντρες θείες που με τόση αυταπάρνηση φροντίζουν τα ανίψια τους (παιδιά των αδελφών τους) δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εξασφαλίζουν την επιβίωση και των δικών τους γονιδίων στην επόμενη γενιά. (Δεν είναι ακριβώς το ίδιο, αλλά είναι το καλύτερο δυνατό.) Υπό αυτή την έννοια ο αλτρουισμός δεν συνιστά αυτοθυσία, αλλά έναν άλλο τρόπο προώθησης των γονιδίων μας (αυτών που μας ωθούν στον αλτρουισμό συμπεριλαμβανομένων).
Αν και η πρώτη αντίδραση του Wilson στο άρθρο του Hamilton ήταν του τύπου «ποιος είναι αυτός ο νεοφερμένος που θέλει να εξηγήσει αυτό που δεν μπόρεσε να εξηγήσει ο Δαρβίνος – και εμείς οι επίγονοί του», ως το τέλος του ταξιδιού του είχε γοητευθεί από τη μαθηματική εξήγηση του αλτρουισμού και έκανε σκοπό της ζωής του τη διάδοσή της.
Δέκα χρόνια αργότερα ο Wilson συμπεριέλαβε τις απόψεις του Hamilton στο βιβλίο του «Sociobiology: The new Synthesis». Οπως διηγείται ο Κώστας Κριμπάς, η προσπάθεια του Wilson να εξηγήσει ανθρώπινες συμπεριφορές με εξελικτικούς όρους προσέκρουσε στις αριστερές ιδέες των συναδέλφων του: στον απόηχο του πολέμου του Βιετνάμ, οι απόψεις του Wilson εξελήφθησαν ως ρατσιστικές ιδέες γενετικού ντετερμινισμού. Μια επιστολή έντονης κριτικής που υπογραφόταν από 18 εξελικτικούς βιολόγους, μεταξύ των οποίων και συνάδελφοι του Wilson στο Χάρβαρντ, δημοσιεύθηκε στο «New York Review of Books». (Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι μεταξύ αυτών που αρνήθηκαν να υπογράψουν την επιστολή ήταν και ο Νόαμ Τσόμσκι.)
Η ομάδα πάνω απ’ τη συγγένεια
Παρά τις αρχικές αντιδράσεις, η κοινωνιοβιολογία εξελίχθηκε σε ένα αυτόνομο ερευνητικό επιστημονικό πεδίο, ενώ η επιλογή συγγενών αποτελεί ως τις μέρες μας την αποδεκτή εξήγηση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς. Δεν είναι περίεργο που οι επιστήμονες αποδέχθηκαν αυτή την εξήγηση, ούτε είναι περίεργο που οι πλέον ένθερμοι υποστηρικτές της ήταν εκείνοι που μελετούν τα κοινωνικά έντομα. Οι εργάτριες που ποτέ δεν κάνουν παιδιά και υπηρετούν τη βασίλισσα αδελφή τους, είτε φέρνοντας τροφή στην κυψέλη είτε προσέχοντας τις λάρβες, δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εξασφαλίζουν και τα δικά τους γονίδια, και οι Hamilton και Wilson τούς προσέφεραν ένα μοντέλο για να περιγράψουν-εξηγήσουν τα φαινόμενα που μελετούσαν.
Και ενώ η πλειονότητα των επιστημόνων που ασχολούνταν με την κοινωνιοβιολογία είχε αποδεχθεί τις ιδέες του Wilson και του απέδιδε φόρο τιμής για την πατρότητά τους, ο ίδιος, στην ηλικία των 80 ετών, αποφάσισε ότι όλα ήταν λάθος! Ή, για την ακρίβεια, ότι όλα ήταν ανάποδα και ότι η επιλογή συγγενών είναι ένα παραπροϊόν της επιλογής ομάδας (group selection). Το άρθρο, το οποίο συνυπογράφεται από τους συναδέλφους του στο Χάρβαρντ μαθηματικούς Martin Nowak και Corina Tarnita, καταδεικνύει τους περιορισμούς της επιλογής συγγενών. Χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τις κοινωνίες εντόμων και με τη βοήθεια μαθηματικών μοντέλων, οι τρεις συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η συγγένεια δεν είναι ικανή να προκαλέσει την ανάπτυξη εκλεπτυσμένων κοινωνικών συμπεριφορών όπως ο αλτρουισμός και ότι ο λόγος για τον οποίο αυτές οι συμπεριφορές εμμένουν στον χρόνο και ευνοούνται εξελικτικά είναι η χρησιμότητά τους σε επίπεδο ομάδας. Το ότι οι κοινωνικά αναπτυγμένοι οργανισμοί καταλήγουν να δείχνουν αβρότητα προς τους συγγενείς τους είναι ένα παραπροϊόν του γεγονότος ότι ανήκουν σε ομάδες, αλλά σε καμία περίπτωση η συγγένεια δεν είναι η γενεσιουργός αιτία αυτής της αβρότητας.
Εξηγώντας τη σημερινή θέση του ο Wilson σημείωσε: «Υπάρχει μόνο μια συνθήκη η οποία πρέπει να ικανοποιείται προκειμένου να αναδυθεί ο αλτρουισμός στη διάρκεια της εξέλιξης: μια μητέρα ή ένας πατέρας θα πρέπει να μεγαλώνουν τα μωρά τους κοντά σε ικανοποιητικές τροφικές πηγές και μέσα σε μια φωλιά η οποία τους παρέχει προστασία. Το να βρεθεί κανείς από μια μοναχική διαβίωση σε μια προστατευμένη φωλιά μπορεί να συμβεί με ένα μόνο εξελικτικό βήμα _ μια αλλαγή σε ένα γονίδιο. Αυτό ανατρέπει την ιδέα της εγκλείουσας αρμοστικότητας, επειδή η γενετική αλλαγή και η κοινωνική συμπεριφορά προϋπάρχουν. Η συγγένεια απορρέει από αυτά, δεν είναι η αιτία».
Η κοινωνική κατάκτηση του κόσμου
Με άλλα λόγια, ο Wilson δεν αρνείται την ύπαρξη της επιλογής συγγενών. Αυτό που υποστηρίζει είναι ότι αυτή δεν οδηγεί εξελικτικά στην ανάπτυξη προηγμένων κοινωνιών. Αντιθέτως, θεωρεί ότι οι άνθρωποι, συγγενείς ή μη, δημιουργούν ομάδες και οι ομάδες γίνονται ανταγωνιστικές και ικανές να επιβιώσουν, επιτρέποντας στο πλαίσιο της ομάδας και την προστασία των συγγενών. Πηγαίνοντας μάλιστα ένα βήμα παρακάτω, σημειώνει ότι από εξελικτική άποψη ο νεποτισμός δεν είναι καλή στρατηγική για την επιβίωση της ομάδας!
Τι προσφέρει η επιλογή ομάδας; «Η επιλογή ομάδας ευνοεί βιολογικά χαρακτηριστικά όπως η επικοινωνία και η συνεργασία, τα οποία είναι απαραίτητα για να παραμείνει η ομάδα συνεκτική και ως εκ τούτου παντοδύναμη. Μια ομάδα αλτρουιστών νικά πάντοτε μια κοινωνία εγωιστών» λέει ο Wilson, ο οποίος αυτή την εποχή συγγράφει ένα βιβλίο με τον εύγλωττο τίτλο «Τhe Social Conquest of Εarth» («Η κοινωνική κατάληψη της Γης»).
Οσο για τις μαζικές αντιδράσεις των συναδέλφων του, ο Wilson δείχνει συνηθισμένος στο θέμα και παραμένει ακλόνητος στις ιδέες του. Οταν μάλιστα ρωτήθηκε σχετικά, παρέπεμψε σε ρήση του Αϊνστάιν ο οποίος δέχθηκε αντίστοιχη κριτική για τη θεωρία της σχετικότητας. Ο θρύλος θέλει τον Αϊνστάιν να πληροφορείται την έκδοση ενός βιβλίου με τίτλο «Eκατό συγγραφείς εναντίον του Αϊνστάιν» («Hundert Aytoren gegen Einstein», 1931) και να απαντά: «Γιατί 100 συγγραφείς; Αν είχα κάνει λάθος, ένας θα ήταν αρκετός!».
Ο χρόνος θα δείξει αν η ιστορία επαναληφθεί και με τον Wilson…
«Μια ομάδα αλτρουιστών νικά πάντοτε μια ομάδα εγωιστών» λέει ο Wilson που πλέκει το εγκώμιο της συνεργασίας
ΑΛΤΡΟΥΪΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ
1859 (24 Νοεμβρίου). Ο Δαρβίνος δημοσιεύει το βιβλίο του «On the Origine of Species». Ακόμη και εκείνος όμως παραδέχεται ότι ο αλτρουισμός είναι μια πρόκληση για τη θεωρία του.
1964. Ο βρετανός εξελικτικός βιολόγος W.D. Hamilton δημοσιεύει στην επιθεώρηση «Journal of Theoretical Biology» δύο άρθρα με τίτλο «Η γενετική εξέλιξη της κοινωνικής συμπεριφοράς». Τα άρθρα περνούν απαρατήρητα.
1965. Ο αμερικανός εξελικτικός βιολόγος Edward O. Wilson διαβάζει τα άρθρα και γίνεται ο μεγαλύτερος υποστηρικτής τους.
1975. Ο Wilson εκδίδει το βιβλίο του «Sociobiology: The new synthesis». Επιχειρείται η εξήγηση της συμπεριφοράς ως προϊόν φυσικής επιλογής. Το βιβλίο ξεσηκώνει πλήθος αντιδράσεων. Ιδιαίτερα εχθρικοί είναι οι αριστερών πεποιθήσεων συνάδελφοι του Wilson στο Χάρβαρντ, καθώς θεωρούν ότι το πόνημά του στηρίζει τον γενετικό ντετερμινισμό. Στις δεκαετίες που ακολουθούν όμως η κοινωνιοβιολογία βρίσκει τη θέση της στο επιστημονικό γίγνεσθαι, ενώ η επιλογή συγγενών υιοθετείται ως η επικρατούσα εξήγηση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς.
2010 (24 Αυγούστου). Με άρθρο του στην επιθεώρηση «Nature», το οποίο συνυπογράφεται από τους συνεργάτες του Martin Nowak και Corina Tarnita, ο Wilson αποδοκιμάζει την επιλογή συγγενών και στη θέση της βάζει την επιλογή ομάδας.
2011 (23 Μαρτίου). Εκατόν σαράντα τέσσερις επιστήμονες υπογράφουν επιστολή στην επιθεώρηση «Nature» όπου υποστηρίζουν ότι ο Wilson δεν ξέρει τι λέει!
2011 (Απρίλιος – Μάιος). Οι υποστηρικτές του Wilson θεωρούν ότι είναι υποχρέωση του σωστού επιστήμονα να αναθεωρεί τον εαυτό του και κατηγορούν τους 144 ότι ποτέ δεν κατάλαβαν τα μαθηματικά του άρθρου του. Και ο καβγάς συνεχίζεται στη μπλογκόσφαιρα…
Βιβλιογραφία
1. Hamilton W.D. (July 1964). «The genetical evolution of social behaviour. I». J. Theor. Biol. 7 (1): 1-16.
2. Hamilton W.D. (July 1964). «The genetical evolution of social behaviour. II». J. Theor. Biol. 7 (1): 17-52.
3. Νowak et al. «The evolution of eusociality» Nature 466, 26 Aυγ. 2010, σελ. 1.057-1.062).
4. Nature Volume: 471, (24 March 2011) DOI: doi:10.1038/nature09836.
5. Kώστας Κριμπάς. «Δαρβινισμός και η ιστορία του ως τις μέρες μας». Ωκεανίδα, 2009.
