Στο διάγραμμα φαίνεται το πώς οι πόλεις μας γίνονται «θερμικά νησιά», με τη σύγκριση των θερμοκρασιών την ίδια ώρα σε διαφορετικής χρήσης περιοχές.
Στις 3 Φεβρουαρίου του 2011 οι κάτοικοι του Πεκίνου γιόρτασαν την πρώτη ημέρα του Ετους του Κουνελιού με ιδιαίτερη χαρά. Είχαν τουλάχιστον τρεις λόγους να είναι χαρούμενοι: κατά πρώτον, αποχαιρέτισαν το παλαιό έτος έχοντας δει οι περισσότεροι διπλασιασμό του μισθού τους. Κατά δεύτερον, η πόλη τους έχει πλέον τον καθαρότερο ουρανό εδώ και 12 χρόνια, καθώς τα μέτρα απορρύπανσης για τους Ολυμπιακούς του 2008 απέδωσαν τα μέγιστα. Τρίτον, η πόλη τους δεν είναι πλέον η πρώτη σε εκπομπές «αερίων του θερμοκηπίου» στον πλανήτη.
Οπως το ακούτε! Αυτή η τόσο «στιγματισμένη» στις προηγούμενες δεκαετίες μεγαλούπολη είναι πλέον τέταρτη στον κατάλογο των μεγαλύτερων υπαιτίων για την κλιματική αλλαγή. Την πρώτη θέση την έχει η Σανγκάη, με δεύτερη τη Νέα Υόρκη. Τρίτη είναι μια μεγαλούπολη κατά πολύ μικρότερη των προηγουμένων, πρωτεύουσα ενός πληθυσμιακά λιλιπούτειου κράτους συγκριτικά με τα δικά τους. Ποια είναι; Μα, η Αθήνα μας, βέβαια!
Τα αποδεικτικά στοιχεία της «επιτυχίας» μας τα παρέθεσε πρόσφατη μελέτη ερευνητών της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Ινστιτούτου για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (IIED), η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Environment and Urbanization (Περιβάλλον και Αστικοποίηση). Συγκρίνοντας μετρήσεις από 100 πόλεις 33 χωρών οι ερευνητές πείστηκαν ότι οι πόλεις του πλανήτη _ οι οποίες φιλοξενούν περίπου τους μισούς κατοίκους της Γης _ είναι συνολικά υπεύθυνες κατά 71% για τις εκπομπές «αερίων του θερμοκηπίου». Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί στο 76% ως το 2030. Δεν είναι όμως απαραίτητα οι πιο μεγάλες μεγαλουπόλεις αυτές που ρυπαίνουν περισσότερο, αν μη τι άλλο επειδή σε αυτές οι πολίτες χρησιμοποιούν περισσότερο τα λιγότερο ρυπογόνα μαζικά μέσα μεταφοράς, ενώ στις μεσαίες και μικρότερες πόλεις οι κάτοικοι χρησιμοποιούν περισσότερο τα αυτοκίνητά τους. Στην έρευνα η Αθήνα εμφανίζεται να εκπέμπει ακριβώς διπλάσιους ρύπους (10,4 τόνους ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα) από το πολύ μεγαλύτερο Παρίσι (5,2 τόνους), περισσότερους από το Πεκίνο (10,1 τόνους) και οριακά λιγότερους σε σχέση με τη Νέα Υόρκη (10,5) και τη Σανγκάη (11,2).
Αν αυτή η διαπίστωση πρέπει να μας γεμίζει τύψεις για τη συμβολή μας στον ξέφρενο ρυθμό της κλιματικής αλλαγής σε όλον τον πλανήτη, μια άμεση συνέπειά της πρέπει να μας γεμίζει αγωνία για το πολύ εγγύς αύριο: η πόλη μας _ που βρίσκεται σε αυτό το πάλαι ποτέ πανέμορφο Λεκανοπέδιο _ είναι πλέον ένα ασφυκτικό «θερμικό νησί». Ενα κλουβί αερίων που μόνο χειρότερο θα γίνεται όσο η μέση θερμοκρασία του πλανήτη θα ανεβαίνει…
Η εκδίκηση της μπετονούπολης
Οι παλαιοί Αθηναίοι είχαν μια ιστορία να διηγούνται από τα χρόνια του Οθωνα: Εφερε – λέει – τους καλύτερους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους για να του σχεδιάσουν τη νέα πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Αυτοί είδαν περιχαρείς το άνοιγμα του Λεκανοπεδίου προς τη θάλασσα και σχεδίασαν πλατιές λεωφόρους, μεγάλα τετράγωνα και μπόλικες πλατείες, που όλα κατηφόριζαν ομαλά από την Ακρόπολη προς το Φάληρο. Οι εγχώριοι όμως αυλικοί του ηγεμόνα φρύαξαν· άδικα είχαν «καθαρίσει» με Καραϊσκάκη, Ανδρούτσο, Κολοκοτρώνη και όλους τους μπαρουτοκαπνισμένους; Είχαν κάνει «επενδύσεις» αυτοί και είχαν γραπώσει όλα τα οικόπεδα, από την Πλάκα μέχρι τα Τουρκοβούνια. Τώρα θα τους χαλούσαν τη δουλειά αυτοί οι «κουτόφραγκοι»; Τον τούμπαραν λοιπόν τον βασιλιά και τα σχέδια έμειναν στα συρτάρια. Το αποτέλεσμα το γευόμαστε σήμερα: μια πόλη με στενά δρομάκια στο περισσότερο μέρος της, που επεκτάθηκε σταδιακά με «τσουνάμια αυθαιρέτων». Ηρθε και η μπετονοποίηση της μετεμφυλιακής εποχής και την αποτελείωσε. Τώρα, όταν η νέα γενιά την περιεργάζεται με το Google Earth, βλέπει μια θάλασσα τσιμέντου με ελάχιστες νησίδες πρασίνου.
Μιλήσαμε όμως για «θερμικό νησί». Τι είναι αυτό και τι συνεπάγεται; Τις απορίες μάς τις έλυσε μια ημερίδα που διοργάνωσε η περιβαλλοντική οργάνωση Ecocity υπό τον τίτλο «Το φαινόμενο της θερμικής νησίδας». Οπως ειπώθηκε εκεί, θερμική νησίδα είναι το φαινόμενο της αύξησης της θερμοκρασίας του αέρα στο εσωτερικό των πόλεων σε σχέση με τα περίχωρα, που οφείλεται στην αλλαγή του κλίματος που προκαλεί η αποθήκευση ηλιακής ενέργειας στις αστικές επιφάνειες, όπως είναι τα κτίρια και οι δρόμοι, στη διάρκεια της ημέρας. Στη διαμόρφωση της θερμικής νησίδας συμβάλλουν τα υλικά των αστικών επιφανειών που έχουν χαμηλή αντανακλαστικότητα (χαμηλό albedo). Αυτά παρακρατούν τη θερμότητα την ημέρα και την αποδίδουν τη νύχτα, εμποδίζοντας τη φυσική ψύχρανση της ατμόσφαιρας. Σε αυτό συντελούν επίσης πρόσθετες ανθρωπογενείς πηγές ενέργειας, που προέρχονται από τις μεταφορές, τη βιομηχανία και τον κλιματισμό των κτιρίων, καθώς και το ύψος και η διάταξη των κτιρίων γύρω από στενούς δρόμους, που εμποδίζουν τη διαφυγή της ηλιακής ενέργειας και την κυκλοφορία του αέρα.
Ευνόητα λοιπόν τα στενά δρομάκια των συνοικιών της Αθήνας και τα μύρια κλιματιστικά της την εξακόντισαν στο βάθρο των πρωταθλητών που προαναφέραμε. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι μόνον της πρωτεύουσας: παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν και οι περισσότερες πόλεις μας, οι οποίες συνδυάζουν άτακτη δόμηση με έλλειψη πρασίνου στους δημόσιους χώρους. Η απουσία πρασίνου στερεί το έσχατο μέσο αντίστασής μας στις «αραβικές νύχτες» που θα γνωρίζουμε με όλο και μεγαλύτερη ένταση στα επόμενα καλοκαίρια. Διότι τα φυτά απορροφούν την ημέρα μεγάλο μέρος της ηλιακής ενέργειας και αντλούν νερό από τη γη, το οποίο αποδίδουν τη νύχτα από τα φύλλα στην ατμόσφαιρα ως υγρασία, με αποτέλεσμα να ψυχραίνουν την ατμόσφαιρα και να συμβάλλουν στη μείωση της έντασης της θερμικής νησίδας.
Η πολιτεία αντεπιτίθεται
Με την αύξηση των θερμοκρασιών την ημέρα και τη διατήρησή τους τη νύχτα, η θερμική νησίδα γίνεται πρόσθετος παράγοντας επικινδυνότητας για την υγεία των κατοίκων των πόλεων, πέρα από τη συνολική υποβάθμιση της ποιότητας ζωής τους. Στο πλαίσιο της ενημερωτικής ημερίδας του Ecocity για το θέμα συζήτησα με δύο από τους εισηγητές της εκδήλωσης, τον αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Κωστή Γκάρτζο και τον χημικό μηχανικό Αλέξανδρο Κουλίδη. Μου ανέπτυξαν δράσεις που σκέφτονται και έχουν ήδη προτείνει στην πολιτεία· δράσεις κυρίως ως προς τη δημιουργία νέων χώρων πρασίνου, τον ενεργειακό έλεγχο των κτιρίων και την ανάγκη χρησιμοποίησης ψυχρών υλικών στα κτίρια και στους δρόμους.
Ευτυχώς, τον Ιανουάριο η πολιτεία άρχισε να διαψεύδει τους φόβους μας: ανακοινώθηκε η ενεργειακή και περιβαλλοντική αναβάθμιση των δημόσιων κτιρίων, πρώτα με ένα πιλοτικό έργο ύψους 750.000 ευρώ: στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη», το ΚΑΠΕ (Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας) θα αναλάβει τον προσδιορισμό μεγάλων καταναλωτών ενέργειας του δημόσιου τομέα με σημαντικό δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας, την τεχνική περιγραφή και προετοιμασία διαδικασίας για τη συνεργασία δημόσιου φορέα και ΕΕΥ (Επιχειρήσεων Ενεργειακών Υπηρεσιών), την παρακολούθηση υλοποίησης της σύμβασης ενεργειακής απόδοσης, την αποτίμηση αποτελεσμάτων και δράσεις διάδοσης των ΕΕΥ.
Οι θερμοχρωμικές βαφές
Σημειώνουμε ότι πρόεδρος του ΚΑΠΕ είναι ο καθηγητής Μάνθος Σανταμούρης, ο οποίος προΐσταται της Ομάδας Μελετών Κτιριακού Περιβάλλοντος, του τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου των Αθηνών. Η ομάδα αυτή έχει κατασκευάσει εξαιρετικής απόδοσης «θερμοχρωμικές βαφές», που μειώνουν τη θερμοκρασία των τοίχων από 6 ως 12 βαθμούς κατά μέσο όρο. Αυτές οι βαφές – «χαμαιλέοντες» αποτελούνται από οργανικές ουσίες, σάντουιτς τριών βασικών συστατικών. Το πρώτο είναι ένας κυκλικός εστέρας, ο οποίος καθορίζει το χρώμα στην τελική κατάσταση. Το δεύτερο είναι συνήθως ένα ασθενές οξύ που προκαλεί την αντιστρεπτή αλλαγή και είναι υπεύθυνο για την ένταση του χρώματος. Το τρίτο είναι ένας διαλύτης, ο οποίος καθορίζει τη θερμοκρασία στην οποία θα γίνει η αλλαγή φάσης. Επιλέγοντας τον κατάλληλο διαλύτη επιλέγεται και η θερμοκρασία στην οποία θα αρχίσει η αλλαγή του χρώματος.
Τα αποτελέσματα της εφαρμογής των θερμοχρωμικών βαφών είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά: το θερμοχρωμικό μαύρο είναι κατά 15 βαθμούς πιο δροσερό από το κοινό μαύρο, το θερμοχρωμικό μπλε κατά 16 βαθμούς από το κοινό μπλε και το καφέ κατά 17 βαθμούς! Ομως, υπάρχουν δύο ακόμη εμπόδια για το μαζικό «ξαναμπογιάτισμα» της Αθήνας επί το ψυχρότερον. Το ένα έχει να κάνει με το υψηλό – ακόμη – κόστος. Το δεύτερο με τη διάρκεια ζωής των χρωμάτων. Τουλάχιστον αυτό το δεύτερο η ομάδα ελπίζει να το επιλύσει σύντομα με τη φωτοσταθεροποίηση μέσω νανοτεχνολογίας.
Παλιές και νέες ιδέες
Στο μεταξύ, το υπουργείο Περιβάλλοντος ετοιμάζει πυρετωδώς το «εργαλείο» μέσω του οποίου θα μπορέσει να κάνει εφεξής τομές ανάσας στα θερμικά νησιά της χώρας μας. Δεν είναι άλλο από τον νέο Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (ΓΟΚ) που θα δίνει ουσιαστικά κίνητρα για την «απόσυρση κτιρίων» και θα ενσωματώνει όλες τις νέες εξελίξεις στον βιοκλιματικό σχεδιασμό. Προϋπόθεση για την εφαρμογή του είναι η πλήρης αναδιάρθρωση του συστήματος πολεοδομικών και ενεργειακών ελέγχων. Και εκεί… θα αρχίσουν τα πραγματικά δύσκολα.
Πρώτο βήμα λοιπόν είναι ο περιορισμός της άσκοπης κατανάλωσης ενέργειας στα υπάρχοντα κτίρια, δεύτερο η ανάπτυξη νέων πάρκων και δασυλλίων, τρίτο το ξαναβάψιμο με θερμοχρωμικές βαφές, τέταρτο το χτίσιμο εφεξής βιοκλιματικών κτιρίων… Αλλά, εν όσω το κράτος μας παλεύει με καθυστέρηση 180 ετών να αναδιατάξει τις πόλεις μας, χρήσιμο είναι να δούμε τι άλλες ιδέες κυοφορούνται διεθνώς για την καταπολέμηση των θερμικών νησίδων. Ιδέες που κάποιες είναι άμεσα εφαρμόσιμες και κάποιες προσεχώς. Ιδέες που ίσως ανοίξουν και για εγχώρια φωτεινά μυαλά νέες προοπτικές.
ΔΡΟΜΟΣ – «ΨΥΓΕΙΟ» ΚΑΙ «ΜΠΑΤΑΡΙΑ»
Μετά τη θάλασσα του μπετόν, το δεύτερο που βλέπει κάποιος κοιτώντας την Αθήνα από ψηλά είναι οι άπειροι φιδίσιοι δρόμοι της. Δρόμοι από μαύρη άσφαλτο, που στα τρία τέταρτα του έτους πυρώνουν από τον άφθονο ήλιο και αναπέμπουν σαν κάρβουνα τη θέρμη του τη νύχτα. Με τις πολυκατοικίες να γέρνουν πάνω τους και τα κλιματιστικά να προσθέτουν τη δική τους καυτή ανάσα, ο αέρας εγκλωβίζεται στις ανοιχτές μπαλκονόπορτες των δύσμοιρων κατοίκων. Με προδιαγραφόμενη την άνοδο της μέσης θερμοκρασίας στη χώρα μας κατά 8 βαθμούς Κελσίου στα επόμενα 50 χρόνια, το αύριο δείχνει εφιαλτικό. Η σκέψη που μας έρχεται στον νου αμέσως είναι να μετατρέψουμε αυτούς τους δρόμους από «τζάκια» σε «ψυγεία». Αλλά, γίνεται;
Ενας μηχανικός από το Οχάιο των ΗΠΑ πειραματίζεται εδώ και τρία χρόνια με την απλή ιδέα να… στρώσει ξανά το οδικό δίκτυο της χώρας του με φωτοβολταϊκά φύλλα αντί για άσφαλτο! Μπορεί να ακούγεται τρελό εν πρώτοις, αλλά η τεχνολογία αφήνει πλέον τα περιθώρια και τα πλεονεκτήματα μοιάζει να είναι πολλά: οι δρόμοι που σχεδιάζει η εταιρεία του – ονόματι Solar Roadways – θα συλλέγουν την ηλιακή ενέργεια κατά τη διάρκεια της ημέρας και θα τη διαθέτουν ως ηλεκτρικό ρεύμα στα παρακείμενα σπίτια και επιχειρήσεις. Κάτω από το «φωτοβολταϊκό οδόστρωμα» θα διαθέτουν λυχνίες LED, που αφενός μεν θα «φωτοχαράσσουν» τις διαχωριστικές γραμμές τη νύχτα (έχει μετρηθεί ότι μειώνονται έτσι κατά 70% τα ατυχήματα) και αφετέρου δε θα εκπέμπουν «έξυπνα μηνύματα» (π.χ.: «Κόψε ταχύτητα», «Πεζός διαβαίνει», «Παράκαμψη λόγω έργων», κτλ.) Επίσης, τα ηλεκτρικά οχήματα θα μπορούν να φορτίζονται εν κινήσει.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της εταιρείας, θα απαιτηθούν πέντε δισεκατομμύρια φωτοβολταϊκά πάνελ για να στρωθούν όλοι οι δρόμοι των ΗΠΑ, αλλά το οικονομικό όφελος θα είναι η τριπλάσια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τη συνολικά ως τώρα παραγόμενη στις ΗΠΑ – δωρεάν και χωρίς εκπομπές αερίου του θερμοκηπίου. Το αν οι ισχυρισμοί αυτοί ευσταθούν θα το μάθουμε σύντομα, καθώς το υπουργείο Μεταφορών των ΗΠΑ επιχορήγησε την έρευνα με 100.000 δολάρια.
ΜΠΑΛΟΝΙΑ TURBO
Τέλος, μια λύση που θα μπορούσε να συμβάλει έμμεσα αλλά με μεγάλο ενεργειακό κέρδος είναι αυτή που μόλις τώρα αρχίζει να πουλάει η καναδική εταιρεία Magenn (βλ. www.magenn.com): κατασκευάζει… ιπτάμενες ανεμογεννήτριες. Πρόκειται για μεγάλα μπαλόνια φουσκωμένα με ήλιον, τα οποία περιστρέφονται ως ρότορες και αποδίδουν από 100 ως 1.000 κιλοβάτ. Το μυστικό τους είναι ότι ανέρχονται στα 300 μέτρα, όπου συναντούν πολύ περισσότερα ρεύματα αέρα από τις κλασικές ανεμογεννήτριες και, λόγω της περιστροφής τους, παραμένουν σε κατακόρυφη ανάρτηση χωρίς μετατοπίσεις.
Είναι πανάλαφρα, αθόρυβα και δεν συνιστούν απειλή για πουλιά και νυχτερίδες. Με τα βουνά και τους λόφους που αγκαλιάζουν την Αθήνα θα μπορούσαμε να είχαμε ένα δάσος από τέτοιους παρόχους δωρεάν ενέργειας, που θα ηλεκτροδοτούσαν όλα τα δημόσια κτίρια και θα κάλυπταν τις ανάγκες του φωτισμού των οδών.
ΜΕΓΑΡΑ ΜΕ ΚΑΠΕΛΟ
Μια πολύ καλή ιδέα για μεγάλα οικοδομήματα δίνει το νέο στάδιο του Ζάγκρεμπ στην Κροατία, που σχεδίασε το εκεί αρχιτεκτονικό γραφείο Nijric+. To επιλεγόμενο «Μπλε Ηφαίστειο» έχει πολυκαρβονικό θόλο, πάνω από τον οποίο ίπταται μονίμως ένα «φουσκωτό σύννεφο». Από τα φωτοβολταϊκά πάνελ που είναι ραμμένα πάνω σε αυτό το μπαλόνι κατεβαίνει ηλεκτρικό ρεύμα για τον φωτισμό του σταδίου.
