Πριν από περίπου έναν μήνα, έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) με τίτλο «Η εξαφάνιση των μελισσών και οι διάφορες απειλές για τα έντομα» παρουσίασε με τα πιο μελανά χρώματα το μέλλον του ανθρώπου αν οι ταπεινές μελισσούλες εξαφανιστούν. Οπως χαρακτηριστικά αναφερόταν στην έκθεση, ο μαζικός θάνατος αποικιών μελισσών σε πολλά σημεία του πλανήτη ενδέχεται να αποτελεί ένα μέρος της μεγάλης, βαθιάς και αυξανόμενης απειλής που προέρχεται από τη μόλυνση του περιβάλλοντος και έχει επίδραση στα αποθέματα τροφών για τους ανθρώπους. Συμπληρωνόταν ότι οι μέλισσες, οι πεταλούδες, τα σκαθάρια και τα πουλιά προσφέρουν ετησίως στην ανθρώπινη οικονομία εργασία που αποτιμάται σε 153 δισ. ευρώ- το ποσό αυτό αντιστοιχεί στο 9,5% της συνολικής αξίας της εργασίας για την παραγωγή ανθρώπινης τροφής. Αυτά για όσους πίστευαν ή πιστεύουν ότι η εξαφάνιση των μελισσών αποτελεί θέμα απλώς των… μελισσοκόμων- άντε και των οικολόγων.
Διότι ο αφανισμός των μελισσών αποτελεί γεγονός. Στην ίδια έκθεση υπογραμμίζεται ότι προσφάτως οι αποικίες μελισσών στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη εμφανίζουν μείωση της τάξεως του 30%, ενώ σε περιοχές όπως η Μέση Ανατολή η μείωση αυτή αγγίζει ως και το 85%. Μιλούμε λοιπόν για ένα παγκόσμιο πρόβλημα που έχει παγκόσμιο αντίκτυπο. Και είναι επόμενο επιστήμονες αλλά και κρατικές αρχές ανά τον κόσμο να αναζητούν τα αίτια αυτών των μαζικών θανάτων.
Ανάμεσα στους πολλούς παράγοντες που φαίνεται να συντελούν στο πρόβλημα και οι οποίοι συνδέονται άμεσα με την ανθρώπινη παρέμβαση στο περιβάλλον όπως η αποψίλωση δασών, η εξασθένηση των ανθέων των φυτών και η μεγάλη εξάπλωση των παρασίτων, αναδύεται τα τελευταία χρόνια και ένας που ακούει στο όνομα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα. Πρόκειται για μια κατηγορία φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιείται τις τελευταίες περίπου δύο δεκαετίες σε διαφορετικές χώρες του κόσμου- στην Ελλάδα από το 1997- και η οποία γνωρίζει συνεχή εξάπλωση «ντύνοντας» ολοένα και περισσότερες καλλιέργειες.
Τι ακριβώς είναι όμως τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα και ποια η διαφορά τους από τα συμβατικά; Οπως εξηγεί στο «Βήμα» η κτηνίατρος της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδος (ΟΜΣΕ) κυρία Κατερίνα Καρατάσου, πρόκειται για διασυστηματικά εντομοκτόνα (κυκλοφορούν, δηλαδή, σε όλα τα μέρη του φυτού) που έχουν δράση παρόμοια με το φυσικό εντομοκτόνο νικοτίνη, το οποίο δρα στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Οι ουσίες αυτής της κατηγορίας είναι οι acetamiprid, clothianidin, dinotefuran, fipronil, imidacloprid, nitenpyram, thiacloprid και thiamethoxam.
Το αρχικό σκεπτικό της δράσης τέτοιου είδους φυτοφαρμάκων σε αντίθεση με τα συμβατικά που απλώς ψεκάζονται στα φυτά ήταν το να χρησιμοποιούνται και για την «επένδυση» σπόρων έτσι ώστε να «κυριεύουν» το φυτό από την αρχή ως το τέλος της ζωής του σώζοντάς το από επιβλαβή έντομα. «Οταν γίνεται ψεκασμός του φυτοφαρμάκου, ένα μεγάλο μέρος διασπείρεται στον αέρα ή φεύγει στο έδαφος, ενώ μικρή σχετικώς ποσότητα περνά στο φυτό.Η καινούργια αυτή οικογένεια φαρμάκων επενδύεται στους σπόρους με ειδική επεξεργασία,με αποτέλεσμα να περνά ολόκληρη η ποσότητα της ουσίας στο φυτό» λέει η κυρία Καρατάσου.
Ωστόσο, όπως δείχνουν όλο και περισσότερα επιστημονικά στοιχεία, εκτός από τα βλαβερά έντομα-στόχους, τα φυτοφάρμακα αυτά δηλητηριάζουν και ωφέλιμα έντομα όπως οι μέλισσες, οι αγριομέλισσες, οι βομβίνοι και οι πεταλούδες. Και αυτό διότι εντοπίζονται στο νέκταρ, στη γύρη αλλά και στον «ιδρώτα» των φυτών που παράγεται κατά τη διαπνοή τους, άρα σε όλους τους χυμούς τους οποίους συλλέγουν οι επικονιαστές. «Πολλά από αυτά τα ωφέλιμα έντομα αποτελούν παράλληλα τροφή για τα πουλιά και υπάρχουν ήδη αναφορές για μεγάλη μείωση του πληθυσμού των άγριων πτηνών της Ευρώπης. Τα νεονικοτινοειδή φαίνεται επίσης ότι προσβάλλουν και ασπόνδυλα ζώα που ζουν στα επίγεια νερά και αποτελούν τροφή για τα ψάρια του γλυκού νερού ή και για πτηνά» αναφέρει η κτηνίατρος της ΟΜΣΕ.
Πρόκειται, όπως είναι ξεκάθαρο, για μια αλυσίδα που όταν σπάσει καταστρέφει όλους τους κρίκους που την αποτελούσαν, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Πρόκειται την ίδια στιγμή όμως και για μια αλυσίδα… φτιαγμένη από χρυσάφι για τις παρασκευάστριες εταιρείες φυτοφαρμάκων: είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο το 2009 οι πωλήσεις αποκλειστικώς του imidacloprid (του πιο ευρέως χρησιμοποιούμενου νεονικοτινοειδούς εντομοκτόνου παγκοσμίως) άγγιξαν τα 606 εκατ. δολάρια (περί τα 420 εκατ. ευρώ).
Αξίζουν όμως τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα τα (πολλά) λεφτά τους σε ό,τι αφορά το οικοσύστημα; Ολοένα περισσότερα επιστημονικά στοιχεία μαρτυρούν πως η απάντηση μάλλον δεν είναι θετική. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Μία από τις πρώτες επιστημονικές παρατηρήσεις που έκαναν παγκόσμια αίσθηση σχετικά με την αρνητική επίδραση αυτών των «διάσημων» φυτοφαρμάκων στην υγεία των μελισσών ήλθε από τις ΗΠΑ και συγκεκριμένα από τον δρα Τζέφρι Πέτις, επικεφαλής ερευνητή στο Εργαστήριο για την Ερευνα στις Μέλισσες του υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ. Ο δρ Πέτις, ο οποίος είναι ο κύριος ερευνητής της αμερικανικής κυβέρνησης σχετικά με τις μέλισσες, ανακάλυψε πριν από δύο έτη ότι το imidacloprid κάνει τα συγκεκριμένα έντομα πολύ πιο ευάλωτα σε μια νόσο, τη νοζεμίαση, η οποία προκαλείται από το παράσιτο nosema που πλήττει το γαστρεντερικό σύστημα.
Ο δρ Πέτις αναφέρει στο «Βήμα» ότι επικεντρώθηκε στο συγκεκριμένο φυτοφάρμακο καθώς είναι ευρέως χρησιμοποιούμενο σε πολλές και διαφορετικές καλλιέργειες. «Είδαμε στο πλαίσιο πειράματος στο εργαστήριο ότι όταν εκθέσαμε μέλισσες στο συγκεκριμένο νεονικοτινοειδές φυτοφάρμακο και στη συνέχεια τις εκθέσαμε στο nosemaεμφανίστηκε τριπλάσια αύξηση των επιπέδων του παρασίτου στον οργανισμό αυτών των εντόμων σε σύγκριση με άλλες μέλισσες που δεν είχαν εκτεθεί στο φυτοφάρμακο αλλά προσβλήθηκαν από νοζεμίαση. Το αποτέλεσμα αυτό μαρτυρεί ότι τα έντομα ήταν πιο ευάλωτα στο nosema όταν είχαν προηγουμένως εκτεθεί στο φυτοφάρμακο». Οπως έδειξε μάλιστα η εργαστηριακή μελέτη του δρος Πέτις, η οποία παραμένει αδημοσίευτη, η ευαισθησία των μελισσών στο παράσιτο παρετηρείτο ακόμη και όταν τα έντομα είχαν εκτεθεί σε δόσεις του φυτοφαρμάκου τόσο μικρές ώστε να είναι μη ανιχνεύσιμες μετά τον θάνατό τους.
Ποια θα ήταν η λύση σε αυτό το παγκόσμιο ανησυχητικό φαινόμενο του αφανισμού των μελισσών, ρωτήσαμε τον αμερικανό ειδικό. «Είμαι αισιόδοξος ότι μπορούμε να βρούμε τρόπους ώστε να κρατήσουμε τις μέλισσες υγιείς.Πιστεύω ότι τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα παίζουν ρόλο στον θάνατο των μελισσών, ωστόσο δεν έχουμε προσδιορίσει πόσο σημαντικό ρόλο αφού το ζήτημα είναι πολυπαραγοντικό. Σε κάθε περίπτωση χρειαζόμαστε ισχυρούς νόμους που να προστατεύουν τις μέλισσες. Δεν είμαι σίγουρος ότι τα στοιχεία που έχουμε αυτή τη στιγμή στα χέρια μας είναι αρκετά ώστε να δικαιολογούν τη συνολική απαγόρευση των νεονικοτινοειδών φυτοφαρμάκων,ωστόσο μπορεί μελλοντικά να αποδειχθεί ότι χρειάζεται μια τέτοια καθολική απαγόρευση».
Ο δρ Πέτις δεν φαίνεται να είναι ο μόνος που έχει ανησυχητικά ευρήματα στα χέρια του. Τα αποτελέσματά του γρήγορα επιβεβαιώθηκαν από ειδικούς στο Εργαστήριο για τη Βιολογία και την Προστασία των Μελισσών του Εθνικού Ινστιτούτου Αγρονομικής Ερευνας (ΙΝRΑ) στην Αβινιόν της Γαλλίας, με επικεφαλής τον δρα Σεντρίκ Αλό. Και από τη γαλλική μελέτη προέκυψε ότι το imidacloprid κάνει τις μέλισσες πιο ευάλωτες στη νοζεμίαση. Οπως σημείωσε στο «Βήμα» ο δρ Αλό, η μελέτη αυτή που επίσης διεξήχθη στο εργαστήριο έδειξε ότι ο συνδυασμός του νεονικοτινοειδούς φυτοφαρμάκου και του παθογόνου nosema αποδυνάμωνε σε τέτοιον βαθμό τον οργανισμό των μελισσών ώστε αυτές πέθαιναν πρόωρα. «Φάνηκε να υπάρχει συνεργιστική δράση μεταξύ του imidacloprid και του παρασίτου nosema η οποία οδηγούσε σε αποδυνάμωση των μελισσών. Παρατηρήσαμε σημαντική αύξηση της θνησιμότητας,ωστόσο δεν γνωρίζουμε τον ακριβή μηχανισμό που οδηγεί σε αυτήν». Ο γάλλος ειδικός προσέθεσε ότι οι απορίες σχετικά με τον μηχανισμό που οδηγεί στην εξαφάνιση των μελισσών μοιάζουν με το προαιώνιο ερώτημα σχετικά με το αβγό και την κότα. «Δεν έχουμε καταλήξει ακόμη αν τα φυτοφάρμακα αποδυναμώνουν τον οργανισμό των εντόμων με αποτέλεσμα να γίνονται πιο ευάλωτα στο nosema ή αν το παράσιτο εξασθενεί τις μέλισσες οι οποίες πεθαί νουν ευκολότερα μετά την έκθεση στα φυτοφάρμακα».
Ο κώδωνας του κινδύνου χτυπά όμως και από την Ολλανδία και συγκεκριμένα μέσα από τα αποτελέσματα μελέτης του τοξικολόγου Χενκ Τένεκες σχετικά με τους μακροπρόθεσμους κινδύνους για την υγεία των μελισσών από τη χρήση των νεονικοτινοειδών εντομοκτόνων imidacloprid και thiacloprid. Οπως σημειώνεται σε μελέτη του δρος Τένεκες που δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβριο του 2010 στο επιστημονικό περιοδικό «Τoxicology», «οι κίνδυνοι των νεονικοτινοειδών εντομοκτόνων imidacloprid και thiacloprid για τα αρθρόποδα μπορούν να υποτιμηθούν σοβαρά. Τα αποδεκτά όρια της τάξεως των 50 ppb (μέρη ανά δισεκατομμύριο) είναι βασισμένα κυρίως στις βραχυπρόθεσμες δοκιμές. Αν πραγματοποιούσαμε μακροπρόθεσμες μελέτες,πολύ χαμηλότερες συγκεντρώσεις μπορεί να αποδειχθούν επικίνδυνες. Αυτό εξηγεί γιατί πολύ μικρές ποσότητες imidacloprid μπορούν να προκαλέσουν μείωση του πληθυσμού των μελισσών μακροπρόθεσμα».
Μια και μιλήσαμε για αποδεκτά όρια, πρέπει να σημειώσουμε ότι η μελισσοτοξικότητα των νεονικοτινοειδών ελέγχεται με βάση διεθνείς κανονισμούς προσδιορίζοντας τη δόση που σκοτώνει το 50% του δείγματος μελισσών (τεστ LD50). Ωστόσο, όπως επισημαίνει στο «Βήμα» η βιολόγος, αναπληρώτρια ερευνήτρια του Ινστιτούτου Μελισσοκομίας στο Εθνικό Ιδρυμα Αγροτικής Ερευνας (ΕΘΙΑΓΕ) που εδρεύει στον Αγ. Μάμα Χαλκιδικής κυρία Φανή Χατζήνα, «οι δοκιμές αυτές αγνοούν παντελώς τις δευτερογενείς επιδράσεις από τις υποθανατηφόρες δόσεις που δεν σκοτώνουν το μελίσσι αλλά είτε προκαλούν προβλήματα μνήμης και μάθησης, με αποτέλεσμα οι μέλισσες να αποπροσανατολίζονται και να μην επιστρέφουν στην κυψέλη τους,είτε δημιουργούν προβλήματα υποθερμίας και κακής διατροφής του γόνου (των αναπτυσσόμενων μελισσών) είτε αποδυναμώνουν το αμυντικό σύστημα της μέλισσας κάνοντάς την εύκολη λεία σε οποιονδήποτε παθογόνο παράγοντα». Προβλήματα όμως παρατηρούνται και στους υποφαρυγγικούς αδένες των μελισσών (πρόκειται για τους αδένες που η μέλισσα φέρει στο κεφάλι και παράγουν τον βασιλικό πολτό), όπως δείχνουν στοιχεία έρευνας του Ινστιτούτου Μελισσοκομίας του ΕΘΙΑΓΕ.
Με βάση τα ισχύοντα δεδομένα βέβαια οι παρασκευάστριες εταιρείες των φυτοφαρμάκων είναι πλήρως καλυμμένες, αφού πράγματι τα προϊόντα τους αποδεικνύονται ασφαλή. Οι υπεύθυνοι των εταιρειών υποστηρίζουν ότι οι όποιοι θάνατοι μελισσών οφείλονται σε κακή χρήση των φαρμάκων από τους γεωργούς. Είναι όμως πάντα έτσι τα πράγματα; Ακόμη και αν δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, μια απάντηση είναι σίγουρη: οι μέλισσες αποδεκατίζονται (μαζί τους και άλλα ωφέλιμα έντομα). Το χρονικό αυτού του αποδεκατισμού καταγράφεται μάλιστα όχι μόνο μέσα από επιστημονικά στοιχεία του εξωτερικού αλλά και από άλλα που φέρουν άκρως ελληνική υπογραφή. Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2010 στο επιστημονικό περιοδικό «Journal of Ιnvertebrate Ρathology», με κύριο ερευνητή τον κ. Ν.Μπακανδρίτσο από το Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών Αθηνών που ανήκει στο ΕΘΙΑΓΕ, και αφορούσε αιφνίδιους θανάτους μελισσών το καλοκαίρι του 2009 στην Αρκαδία έδειξε ότι στα δείγματα μελισσών που εξετάστηκαν εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις imidacloprid μεταξύ 14 και 39 νανογραμμαρίων ανά γραμμάριο ιστού. Στη μελέτη σημειώνεται ότι πρόκειται για την πρώτη δημοσιευμένη καταγραφή ανίχνευσης στην Ελλάδα του συγκεκριμένου νεονικοτινοειδούς φυτοφαρμάκου σε ιστούς μελισσών που παράγουν μέλι. Προστίθεται ότι η παρουσία πολλαπλών παθογόνων (ιών αλλά και του μικροσποριδίου Νosema ceranae) καθώς και φυτοφαρμάκων στον οργανισμό των μελισσών καθιστά δύσκολη τη σύνδεση των φαινομένων απώλειας πληθυσμών μελισσών που παρατηρήθηκε στην Ελλάδα με μια συγκεκριμένη αιτία. Υπογραμμίζεται όμως παράλληλα ότι φαίνεται να υπάρχει συνεργιστική δράση μεταξύ του φυτοφαρμάκου και των πολλών και διαφορετικών παθογόνων που ανιχνεύθηκαν στις μέλισσες.
Παράλληλα μελέτες ειδικών του Εργαστηρίου Φυσιολογίας Ζώων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με επικεφαλής τον καθηγητή κ. Γ.Θεοφιλίδη, έδειξαν ότι μικρές δόσεις νεονικοτινοειδών φυτοφαρμάκων όπως το imidacloprid αλλά και διάφορων πυρεθροειδών φυτοφαρμάκων προκαλούν βλάβες σε εσωτερικά συστήματα των μελισσών όπως το κυκλοφορικό. Η καρδιά της μέλισσας εμφανίζει πρόβλημα στη λειτουργία της, ωστόσο το έντομο συνεχίζει να βρίσκεται στη ζωή χωρίς να είναι παραγωγικό. Μοιάζει με έναν καρδιοπαθή που του ζητούν να τρέξει μαραθώνιο… Διότι η συλλογή τροφής από τη μέλισσα αποτελεί μαραθώνιο καθώς πρέπει να γίνεται πολλές φορές υπό αντίξοες καιρικές συνθήκες. Προβλήματα εμφανίστηκαν από μελέτες του κ. Θεοφιλίδη και στον αναπνευστικό ρυθμό μελισσών που ταΐστηκαν στο εργαστήριο με απειροελάχιστες ποσότητες imidacloprid.
Την εν δυνάμει θανατηφόρα σχέση μεταξύ νεονικοτινοειδών και μελισσών μαρτυρούν συγχρόνως αδημοσίευτα ακόμη ευρήματα που ανήκουν στους ειδικούς του Ινστιτούτου Μελισσοκομίας του ΕΘΙΑΓΕ στη Χαλκιδική. Οπως αποκαλύπτει η κυρία Χατζήνα στο «Βήμα», τα πρώτα αυτά αποτελέσματα δείχνουν ότι μέλισσες οι οποίες ετράφησαν με συγκεκριμένες υποθανατηφόρες δόσεις imidacloprid (δόσεις ακόμη και της τάξεως των μόλις 2 ppb) εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά νοζεμίασης. «Η πρώτη τέτοια παρατήρηση είχε γίνει στο πλαίσιο μικρού πειράματος πέρυσι και τα νέα ευρήματά μας εφέτος την επιβεβαιώνουν. Ολοκληρώνουμε τη σχετική μελέτη τα αποτελέσματα της οποίας θα αποσταλούν στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων».
Ας δούμε την γκρίζα ελληνική εικόνα σε ό,τι αφορά τη χρήση νεονικοτινοειδών εντομοκτόνων.
Στη χώρα μας λοιπόν τα συγκεκριμένα φυτοφάρμακα χρησιμοποιούνται ως διάλυμα για ψεκασμό σε εσπεριδοειδή και πυρηνόκαρπα (ροδάκινα, κεράσια, βερίκοκα κτλ.) αλλά και στα φοινικοειδή. Χρησιμοποιούνται επίσης ως επικάλυμμα σπόρων στο βαμβάκι, ενώ, όπως επισημαίνει η κυρία Χατζήνα, το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης συζητεί τη χορήγηση έγκρισης και για χρήση σε σπόρους καλαμποκιού, ηλίανθου και ελαιοκράμβης.
Σημειώνεται πως σε ό,τι αφορά την καλλιέργεια βαμβακιού, σύμφωνα με τους γνωρίζοντες, οι επενδεδυμένοι με νεονικοτινοειδή σπόροι φθάνουν ως και το 90% επί του συνόλου των σπόρων που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες. Βαμβακοκαλλιέργειες υπάρχουν κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα (τα ηνία κρατά ο Νομός Πέλλας) αλλά και στην Κεντρική Ελλάδα. Μάλιστα, σύμφωνα με την κυρία Χατζήνα, στον Νομό Πέλλας άρχισαν τα τελευταία περίπου έξι χρόνια να εμφανίζονται και τα περισσότερα προβλήματα στις μέλισσες. «Οι μελισσοκόμοι μετέφεραν τα μελίσσια τους στα βαμβάκια ώστε να έχουν παραγωγή βαμβακόμελου- το βαμβακόμελο θεωρείται ένα πολύ καλό σε ποιότητα μέλι.Πίστευαν λοιπόν ότι θα έχουν καλή παραγωγή.Ωστόσο χρόνο με τον χρόνο έβλεπαν ότι τα μελίσσια τους αποδυναμώνονταν,χάνονταν μεγαλύτεροι πληθυσμοί μελισσών από το φυσιολογικό. Ετσι άρχισε η αναζήτηση της αιτίας του φαινομένου».
Ενόσω τα ακριβή αίτια αυτού του αποδεκατισμού αναζητούνται, οι αριθμοί είναι αδυσώπητοι. Οπως αναφέρει η κυρία Καρατάσου, από το 2003 και μετά χάνουμε περίπου 3.000 τόνους βαμβακόμελου ετησίως. Συγχρόνως όσοι μελισσοκόμοι έβαλαν τα μελίσσια τους κοντά σε βαμβακοκαλλιέργειες έχασαν το 50%-80% του πληθυσμού των μελισσών τους.
Την ίδια στιγμή το παράσιτο nosema εξαφανίζει τις μέλισσες. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Νομού Χανίων, όπου τα τελευταία δύο χρόνια καταγράφονται μεγάλες απώλειες μελισσιών που αποδίδονται στο μικροσπορίδιο Νosema ceranae. Η υπόλοιπη Κρήτη όμως δεν εμφανίζει ιδιαίτερο πρόβλημα. «Είναι τυχαίο ότι στον Νομό Χανίων καλλιεργούνται πολλά εσπεριδοειδή τα οποία ψεκάζονται με νεονικοτινοειδή;» ρωτάει η κυρία Καρατάσου.
Οι εκτιμήσεις είναι ότι την τελευταία τριετία, κατά την οποία εμφανίζονται έντονες ζημιές στα μελίσσια και ο μελισσοκομικός κόσμος δηλώνει πιο συστηματικά αυτές τις ζημιές στον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛΓΑ), έχουν χαθεί περί τις 200.000 μελίσσια εξαιτίας νοζεμίασης, επί συνόλου περίπου 1.200.000 μελισσιών. Αυτά τα στοιχεία αφορούν μάλιστα τους καταγεγραμμένους πληθυσμούς, καθώς δεν περιλαμβάνουν τις ζημιές που υφίστανται τα μελίσσια των ερασιτεχνών μελισσοκόμων. Σας εί παμε, οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους.
Θα περίμενε κάποιος ότι η καταστροφή αυτή ενός κλάδου που είναι από τους «στυλοβάτες» της οικονομίας μας- η Ελλάδα αποτελεί την πρώτη μελισσοκομική χώρα στην Ευρώπη με 2,2 μελίσσια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, ενώ κατέχει την τέταρτη θέση στην ΕΕ στην παραγωγή μελιού με περισσότερους από 17.000 τόνους ετησίως, με πρώτη την Ισπανία και ακολούθως τη Γερμανία και τη Γαλλία- θα είχε οδηγήσει ήδη σε έντονη δράση σε κεντρικό επίπεδο. Και όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση με οδηγία που εξεδόθη στις 12.3.2010 (2010/21/ΕΕ) ζήτησε από τα κράτη-μέλη της να θεσπίσουν ως τις 31 Οκτωβρίου 2010 νομοθετικά μέτρα για την προστασία των μελισσών από τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται ως επικάλυμμα σπόρων. Στην οδηγία γινόταν λόγος βέβαια για «ατυχήματα» σε ό,τι αφορά τους θανάτους μελισσών, ωστόσο αναγνωρίζονταν οι κίνδυνοι για τις μέλισσες από τη χρήση των τεσσάρων πιο διαδεδομένων νεονικοτινοειδών φαρμάκων (chlothianidin, thiamethoxam, fipronil, imidacloprid). Το ελληνικό αρμόδιο υπουργείο δεν έλαβε κάποιο συγκεκριμένο μέτρο ως εκείνη την ημερομηνία, αλλά ανέφερε ότι ξεκινά ελέγχους σχετικά με την επίδραση των νεονικοτινοειδών.
Μιλώντας στο «Βήμα» ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ενωσης Γεωπόνων Δημοσίων Υπαλλήλων (ΠΕΓΔΥ) και επικεφαλής της Διεύθυνσης Προστασίας Φυτικής Παραγωγής στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων κ. Κ. Καραμήτρος αναφέρει ότι το θέμα σχετικά με τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα είναι γνωστό στους υπευθύνους του υπουργείου, καθώς και ότι οι δράσεις των αρμοδίων συνάδουν με τη σχετική ευρωπαϊκή οδηγία. «Θα διερευνήσουμε εάν πράγματι αυτά τα φυτοφάρμακα ευθύνονται για θανάτους μελισσών ή εάν είναι άλλα αίτια που οδηγούν σε απώλειες». Ο κ. Καραμήτρος δεν αποκλείει πάντως μελλοντικά να υπάρξει ακόμη και απαγόρευση αυτών των φυτοφαρμάκων. «Εάν σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποδειχθεί ότι τα φυτοφάρμακα αυτά είναι “ένοχα”,είναι πιθανό τελικώς να απαγορευθούν».
Σε ό,τι αφορά τη νοζεμίαση, σύμφωνα με τον κ. Καραμήτρο, δεν μπορούμε να πούμε αυτή τη στιγμή αν αποτελεί απόρροια της αποδυνάμωσης του οργανισμού των μελισσών λόγω της έκθεσής τους στα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα. «Σίγουρα ένας αποδυναμωμένος οργανισμός είναι πιο ευάλωτος σε οποιουδήποτε είδους εχθρό,όπως είναι το παράσιτο nosema που πλήττει τις μέλισσες. Ολα αυτά όμως μένει να αποδειχθούν από μεγάλες μελέτες».
Σημειώνεται ότι πριν από περίπου έναν μήνα (14.3.2011) το Τμήμα Γεωργικών Φαρμάκων της Διεύθυνσης Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του υπουργείου απέστειλε στην ΟΜΣΕ απαντητική επιστολή σχετικά με τα νεονικοτινοειδή. Αφορμή στάθηκε επιστολή της Ομοσπονδίας που αφορούσε τους ψεκασμούς με τα συγκεκριμένα φυτοφάρμακα φοινικοειδών εντός των πόλεων για την καταπολέμηση του σκαθαριού Rhynchophorus ferrugineus (Οlivier). Στην επιστολή του υπουργείου αναφέρεται ότι «οι μελέτες που υποβάλλονται από τις εταιρείες κατόχους εγκρίσεων νεονικοτινοειδών εντομοκτόνων διεξάγονται σύμφωνα με τα οριζόμενα από την ισχύουσα εθνική και κοινοτική νομοθεσία για όλα τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα». Προστίθεται πάντως ότι «η υπηρεσία θεωρεί εύλογες τις ανησυχίες των μελισσοκόμων της χώρας μας για την υγεία των μελισσοσμηνών τους και για αυτόν τον λόγο έχει ξεκινήσει μια διαδικασία συλλογής και καταγραφής στοιχείων για τις επιπτώσεις των προϊόντων που χρησιμοποιούνται στους φοίνικες στις μέλισσες […]». Οι αρμόδιοι του υπουργείου καταλήγουν τονίζοντας ότι ξεκινά επίσης καταγραφή στον αγρό των πιθανών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μέλισσες. « Με βάση την αξιολόγηση των στοιχείων, οι εγκρίσεις των νεονικοτινοειδών εντομοκτόνων θα επανεξεταστούν και αν απαιτείται θα τροποποιηθούν ή και θα ανακληθούν».
Από την πλευρά του ο αντιπρόεδρος της ΟΜΣΕ κ. Β. Ντούρας τονίζει ότι η στάση που τηρεί το υπουργείο καταστρέφει τους μελισσοκόμους. «Στην Ελλάδα δεν έγινε τίποτε ως τα τέλη Οκτωβρίου του 2010 και τώρα το υπουργείο αναφέρει ότι θα διεξαγάγει έρευνες για να δει την πιθανή σύνδεση μεταξύ των νεονικοτινοειδών φυτοφαρμάκων και του θανάτου των μελισσών. Στο μεσοδιάστημα όμως οι μελισσοκόμοι καταστρέφονται».
Υπογραμμίζεται ότι σε τελευταία επιστολή της ΟΜΣΕ προς το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων με ημερομηνία 14.2.2011 οι υπεύθυνοι της Ομοσπονδίας κάνουν λόγο για πιθανή προσφυγή στη Δικαιοσύνη αν δεν υπάρξει δράση στο ζήτημα των νεονικοτινοειδών. Οπως συγκεκριμένα αναφέρεται στην επιστολή, «οι έρευνες που πολλοί από εσάς σκέφτονται και σχεδιάζουν είναι καταστροφικές για τον τόπο και ωφέλιμες για τις εταιρείες. Αν συνεχίσετε έτσι,θα μας οδηγήσετε στη σκέψη να λύσουμε το πρόβλημα μέσω της Δικαιοσύνης (ελληνικής ή ευρωπαϊκής)». Η επιστολή καταλήγει: «Η αντίθεσή μας με τις εταιρείες θα επιλυθεί αργά ή γρήγορα, είτε με την απαγόρευση των νεονικοτινοειδών είτε με την εξαφάνιση των μελισσών (και όχι μόνο!) από το πρόσωπο της Γης.Εσείς τελικά τι υπηρετείτε;».
Κωλυσιεργία καταλογίζει στο υπουργείο και η κυρία Χατζήνα. «Οταν ήδη έχουν υπάρξει διαμαρτυρίες και επιστολές τόσο από το ΕΘΙΑΓΕόσο και από την ΟΜΣΕ,αλλά και από τον Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Πέλλας,η πιο λογική κίνηση θα ήταν έστω ένας προσωρινός περιορισμός της χρήσης των ουσιών αυτών ώσπου να ληφθούν οριστικές αποφάσεις. Το υπουργείο όμως αποφάσισε να προχωρήσει σε ένα πρόγραμμα παρακολούθησης». Και όχι μόνο αυτό. Η ειδικός από το ΕΘΙΑΓΕ υπογραμμίζει ότι η μέθοδος παρακολούθησης είναι λανθασμένη: «Η λογική του υπουργείου είναι να γίνουν επιτόπιοι έλεγχοι όταν θα δηλωθεί από τον μελισσοκόμο ότι υπάρχουν ζημιές.Ωστόσο για να δηλώσει ο μελισσοκόμος ότι υπάρχουν ζημιές,αυτό θα σημαίνει ότι έχει γίνει κακή χρήση του φαρμάκου,με αποτέλεσμα να λαμβάνονται θανατηφόρες δόσεις από τη μέλισσα.Το κύριο πρόβλημα δεν είναι οι θανατηφόρες αλλά οι υποθανατηφόρες δόσεις,οι οποίες δεν σκοτώνουν το μελίσσι άμεσα αλλά εξασθενούν τις μέλισσες».
Η κυρία Χατζήνα αναφέρει ότι σε κάθε περίπτωση η κίνηση για μελέτες από το υπουργείο- έστω και τώρα- είναι σωστή, φθάνει να γίνει με τον κατάλληλο τρόπο. «Πρέπει να αναφέρουμε ότι το υπουργείο ήλθε σε επαφή με τα ερευνητικά κέντρα της χώρας ζητώντας τους προτάσεις για τις μετρήσεις τις οποίες θα κάνει.Ελπίζουμε με βάση τις παρατηρήσεις μας να γίνουν τροποποιήσεις στον τρόπο των μετρήσεων». Και εμείς ελπίζουμε να γίνουν το ταχύτερο δυνατόν οι απαιτούμενες κινήσεις ώστε να μη φθάσουν κάποτε τα μικρά παιδιά να τραγουδούν «δεν περνά, δεν περνά η μέλισσα». Διότι αν κάτι τέτοιο συμβεί, τα… παρατράγουδα και για τη δική μας ζωή θα είναι πολλά.
Το παράσιτο nosema απαντάται σε δύο μορφές: το Νosema apis και το Νosema ceranae.Το τελευταίο διάστημα μάλιστα το Νosema ceranae,το οποίο θεωρείται πιο θανατηφόρο,αποτελεί τον κύριο εχθρό των μελισσών.Το nosema καταστρέφει το έντερο του εντόμου,με αποτέλεσμα να προκαλούνται πληγές.Ετσι η μέλισσα δεν μπορεί να τραφεί σωστά,εμφανίζει διάρροιες,εξασθενεί και πεθαίνει.Οι πληγές μάλιστα στο σώμα της μέλισσας αποτελούν «πύλες» από τις οποίες εισέρχονται πιο εύκολα παθογόνα,όπως ιοί,στον οργανισμό της.Ετσι αυτά τα παθογόνα αποτελούν πολλές φορές την τελική αφορμή κατάρρευσης του μελισσιού.Στην Ελλάδα το nosema απαντάται πιο εύκολα στη Βόρεια και στην Κεντρική Ελλάδα και λιγότερο στις ξηροθερμικές περιοχές,όπως τα νησιά του Αιγαίου.Και αυτό διότι η υγρασία ευνοεί τον πολλαπλασιασμό του παρασίτου.Υπέρ του λειτουργεί επίσης η κακή υγιεινή του μελισσιού.
Ολα τα στοιχεία προκαλούν ερωτήματα σχετικά με την ασφάλεια του μελιού που καταναλώνουμε.
Ωστόσο η κτηνίατρος της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδος (ΟΜΣΕ) κυρία Κατερίνα Καρατάσου είναι καθησυχαστική.Οπως λέει, για να είναι ανιχνεύσιμες ποσότητες των φυτοφαρμάκων στο μέλι,θα πρέπει να αφορούν την κλίμακα των μικρογραμμαρίων ανά γραμμάριο μελιού.
«Σε ό,τι αφορά τις μέλισσες μιλούμε για ποσότητες της τάξεως των ppb- δηλαδή μερών ανά δισεκατομμυριοστό-,που είναι πολύ μικρές για να έχουν επίδραση στον άνθρωπο».Η κυρία Καρατάσου τονίζει επίσης ότι ο κύριος όγκος του ελληνικού μελιού προέρχεται πλέον από μη καλλιεργημένες περιοχές,όπως όσες έχουν πεύκα ή θυμάρι,με αποτέλεσμα να είναι κατά το δυνατόν απαλλαγμένες από νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα.Η ειδικός υπογραμμίζει πάντως πως σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη υγεία θα ήταν προτιμότερο να στρέψουμε το βλέμμα μας σε καρπούς όπως αυτοί των οπωροφόρων τα οποία ψεκάζονται άμεσα με νεονικοτινοειδή φάρμακα.«Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι τα νεονικοτινοειδή στοχεύουν τον νευροδιαβιβαστή του εγκεφάλου ακετυλχολίνη,ο οποίος μεταδίδει μηνύματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων.
Αυτόν τον νευροδιαβιβαστή διαθέτουν τόσο οι μέλισσες όσο και ο άνθρωπος.Ισως λοιπόν θα έπρεπε να δούμε την επίδραση αυτών των φυτοφαρμάκων και στο ανθρώπινο νευρικό σύστημα»καταλήγει η κυρία Καρατάσου.
* Στη Γαλλία ίσχυσε από το 1999 προσωρινή απαγόρευση στη χρήση του imidacloprid στην επένδυση σπόρων ηλίανθου,ενώ από το 2004 η απαγόρευση αφορά και επένδυση σπόρων καλαμποκιού και ελαιοκράμβης.Το πρόβλημα ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1994,λίγες ημέρες μετά την άνθιση των ηλίανθων.Εκείνη την εποχή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το ολοκαίνουργιο τότε εντομοκτόνο imidacloprid στις καλλιέργειες ηλίανθου.Ως το 1997 το imidacloprid χρησιμοποιούνταν στις μισές καλλιέργειες ηλίανθου της χώρας.Το 1999 η παραγωγή μελιού στη Γαλλία έπεσε σε 50.000 τόνους από 110.000 τόνους το 1996. Παράλληλα η Εθνική Ομοσπονδία Μελισσοκόμων ανέφερε ότι το ένα τρίτο των αποικιών μελισσών της χώρας είχε εξαφανιστεί.Υστερα από έντονες διαμαρτυρίες και πορείες των μελισσοκόμων η κυβέρνηση αποφάσισε την απαγόρευση του imidacloprid στις καλλιέργειες ηλίανθου. Ως το 2007 οι θάνατοι μελισσών μειώθηκαν σημαντικά (έπεσαν σε ποσοστό μικρότερο του 10%).
* Στη Γερμανία εμφανίστηκε σοβαρό πρόβλημα απωλειών μελισσών τον Μάιο του 2008.Μελισσοκόμοι στην περιοχή Βάδης- Βιρτεμβέργης έχασαν τα δύο τρίτα των μελισσιών τους,μια απώλεια που συνδέθηκε με τη χρήση του νεονικοτινοειδούς φυτοφαρμάκου clothianidin στην περιοχή.Εξετάσεις σε νεκρές μέλισσες έδειξαν ότι το 99% εμφάνιζε συσσωρευμένες ποσότητες clothianidin στον οργανισμό του.Τελικώς αποφασίστηκε απαγόρευση της χρήσης όλων των νεονικοτινοειδών ως επένδυση σπόρων και ξεκίνησε πρόγραμμα καταγραφής και παρακολούθησης των επιπτώσεών τους στην υγεία των μελισσών.
* Στην Ιταλία τον Αύγουστο του 2008 απαγορεύθηκε η χρήση νεονικοτινοειδών στην επένδυση σπόρων ελαιοκράμβης, καλαμποκιού και ηλίανθου.Μετά την απαγόρευση αποκαταστάθηκαν οι πληθυσμοί των μελισσών,με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να διατηρήσει το μέτρο.
* Στη Σλοβενία απαγορεύτηκε επίσης η χρήση νεονικοτινοειδών ως επένδυση σπόρου στο καλαμπόκι και στην ελαιοκράμβη.
* Στη Βρετανία στα τέλη Μαρτίου ο επικεφαλής επιστημονικός σύμβουλος του υπουργείου Περιβάλλοντος,Τροφίμων και Αγροτικών Υποθέσεων (Defra),καθηγητής Ρόμπερτ Γουότσον, ζήτησε ανασκόπηση των υπαρχόντων στοιχείων σχετικά με την ασφάλεια των νεονικοτινοειδών φυτοφαρμάκων σε ό,τι αφορά την υγεία των μελισσών.Και αυτό διότι στη χώρα τα τελευταία χρόνια οι μελισσοκόμοι αναφέρουν ότι μία στις τρεις αποικίες μελισσών χάνεται,με αποτέλεσμα πολλοί ειδικοί να μιλούν για πιθανή εξαφάνιση των μελισσών στη Βρετανία μέσα σε δέκα χρόνια.
* Στις ΗΠΑ έχουν ήδη ληφθεί κάποια μέτρα για την προστασία των μελισσών από τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα.Ο γενικός κανόνας είναι ότι οι αγρότες δεν πρέπει να χρησιμοποιούν τέτοιου είδους φυτοφάρμακα όταν τα φυτά των καλλιεργειών βρίσκονται σε φάση άνθισης, οπότε και θα γίνει επικονίαση από τις μέλισσες.(Αυτό το μέτρο εγείρει βέβαια ερωτηματικά,αφού το φυτοφάρμακο περιέχεται στο σύνολο του φυτού διά βίου…)
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
