Τελείωσα την ανάγνωση αυτού του βιβλίου νιώθοντας… ντροπή. Διπλή ντροπή: εθνική και προσωπική! Το τι ένιωσα εγώ όμως είναι το έλασσον. Το σημαντικό είναι να δούμε μαζί το πώς έφτασα εκεί…
Τον Ρέβιελ Νετς, αυτόν τον «περίεργο» ισραηλινό καθηγητή Κλασικών Σπουδών, Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, που συνταιριάζει την ειδίκευσή του στα προ-μοντέρνα μαθηματικά με το γράψιμο ποίησης, τον είχα ξανασυναντήσει ως συν-συγγραφέα του Γουίλιαμ Νοέλ στο Ο κώδικας του Αρχιμήδη. Η εκεί συγκατοίκηση όμως με τον Νοέλ δεν άφηνε να βγει στο προσκήνιο το ποια άλλα μονοπάτια σκέψης είχε ήδη διαβεί αυτός ο παθιασμένος μελετητής της κλασικής αρχαιότητας. Τώρα στο βιβλίο αυτό που εξέδωσε στα αγγλικά το 2004 αναβλύζει όλο το πολιτισμικό σοκ που είχε υποστεί ο Νετς διαβάζοντας τους «Ελληνες».
Μέχρι στιγμής θα σας έχω ήδη προκαταλάβει ότι πρόκειται για μία ακόμη ιστορικοκοινωνική ανάλυση του βίου μεγάλων ανδρών. Κακώς. Προετοιμασθείτε για ένα ανάγνωσμα πρωτίστως μαθηματικό. Με ελάχιστους μαθηματικούς τύπους όμως. Διότι αυτό ακριβώς πραγματεύεται ο Νετς: το πώς η μελέτη των αρχαίων μαθηματικών κειμένων μάς αφηγείται μια κρυφή πτυχή της ιστορίας. Το πώς η ιστορία των μαθηματικών μάς αποκαλύπτει χαρακτηριστικά της όλης ιστορίας των ανθρώπων που μας διέφυγαν ως σήμερα, που τα αγνοούμε ως ανάξιοι κληρονόμοι υπερπλούσιας περιουσίας.
Δομικά το βιβλίο του Νετς χωρίζεται σε τρία σαφή μέρη: τη μαθηματική οπτική των Αρχαίων Ελλήνων, εκείνη των Ελληνιστών και των αράβων διαδόχων τους και εκείνη των σύγχρονων μαθηματικών. Μαθηματικά ιδωμένη, αυτή η τριλογία κάνει το πέρασμα από τη γεωμετρία στην άλγεβρα και από εκείνη στον διαφορικό λογισμό, μέσα από την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων. Το σημαίνον όμως είναι η διαφορά στον τρόπο σκέψης των πρωταγωνιστών της. Διότι είναι πολύ απλό να «μεταφράσουμε» τα προβλήματα και τις λύσεις του Αρχιμήδη με τα τωρινά μαθηματικά μας σύμβολα και να αποφανθούμε ότι έλυνε κυβικές εξισώσεις. Είναι επίσης απλό να συνάγουμε ότι στα 400 χρόνια αραβικής Αναγέννησης, από τον θεμελιωτή της Ομάρ Καγιάμ (Οmar Κhayam, γνωστότε ρο ως Rubaiyat ) ως τον Αλ-Χουαρίζμι (ΑlΚhwarizmi, που με το όνομά του βαφτίστηκε ο αλγόριθμος) και τον Αλ-Τζαμπρ (Αl-Jabr, εξ ου άλγεβρα), η γεωμετρία των Ελλήνων συστηματοποιήθηκε, μαθηματικοποιήθηκε και μεταγλωττίστηκε σε συστήματα εξισώσεων. Αλλά… κάτι είχε χαθεί στη μετάφραση!
Αυτό το «κάτι» αναδεικνύει με υπομονή αρχαιολόγου ο Νετς αναψηλαφώντας προσεκτικά τα αρχαία κείμενα και διαβάζοντας πίσω από τις γραμμές τους το γιατί οι Ελληνες παρήγαγαν τόσες λύσεις για το ίδιο πρόβλημα. Ανακαλύπτει μια ολότελα διαφορετική πολιτισμική προσέγγιση, μια διάσταση «ύψιστης τέχνης» και «πάθους». Για τους Ελληνες τα προβλήματα μαθηματικών δεν ήταν απλή ανάγκη υπερπήδησης τεχνικών δυσκολιών. Ηταν αγώνας πνεύματος, ήταν πόλεμος διανοητικός, ήταν η χαρά της νίκης με διαφορετικό τρόπο και υψηλότερη επίδοση στον ίδιο στίβο! Ηταν ανάγκη αισθητική η ανάδειξη της «ομορφότερης λύσης»! Οπως συμπεραίνει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας: «Μια νεότερη μαθηματική απόδειξη… εξυπηρετεί έναν ευρύτερο σκοπό. Είναι, από τη φύση της, ένα εργαλείο. Μια ελληνική λύση μπορεί να είναι ένα αληθινά αυτόνομο έργο… Είναι από τη φύση της ένα έργο τέχνης. Κι έτσικάτι από την αύρα των μαθηματικών έχει χαθείστη διαδρομή από τα ελληνικά στα μεσαιωνικά και στα νεότερα μαθηματικά».
Το πάθος με το οποίο κυνήγησε την «αύρα» των Ελλήνων ο Νετς με συγκίνησε βαθιά – και θα συγκινήσει νομίζω εξίσου όσους αντέχουν τη φιλολογική ανάλυση μαθηματικών προβληματισμών. Αλλά η τέχνη του, με την οποία κατάλαβε την ποίηση που έκρυβαν τα κείμενα του Αρχιμήδη, με έριξε σε μελαγχολική ντροπή: μας έμελλε- και πάλι- ένας «ξένος» να είναι αυτός που μίλησε πραγματικά με τους προγόνους μας… Και όταν διάβασα ότι το βιβλίο αυτό είναι η συνέχεια του Τhe Shaping of Deduction in Greek Μathematics (1999), έψαξα αλαφιασμένος να βρω ποιος το είχε εκδώσει στην Ελλάδα και μου ξέφυγε! Σε εκείνο, λέει, καταγινόταν ακόμη περισσότερο με τη γλώσσα του Ευκλείδη, του Απολλώνιου και του Αρχιμήδη. Δεν το βρήκα όμως πουθενά και το περιμένω… και πάλι από την Εσπερία. Κόλαφος!
a.kafantaris@gmail.com
