Τα πενηντάχρονα από τον θάνατο του Δημήτρη Μητρόπουλου (1896- 1960) δίνουν την αφορμή για εκδηλώσεις αλλά και για έρευνα. Μια σειρά ανέκδοτες επιστολές του έλληνα διευθυντή ορχήστρας και συνθέτη στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου μάς παρέχουν πληροφορίες για τις ιδιαίτερες σχέσεις του, οι οποίες επηρέασαν και τη μουσική πορεία του. Το υλικό προέρχεται από τα αρχεία του Σεργκέι Κουσεβίτσκι και του Λέοναρντ Μπερνστάιν, τα οποία φυλάσσονται στο Μουσικό Τμήμα της βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, ενώ πιθανολογείται ότι υπάρχουν και άλλα γραπτά του στο ανεπεξέργαστο ακόμη αρχείο του συνθέτη Ντέιβιντ Ντάιαμοντ (1915- 2005), φίλου και προστατευόμενου του Μητρόπουλου.
Ο Σεργκέι Κουσεβίτσκι (1874- 1951) ήταν το θρυλικό «αφεντικό» (ή μάλλον φεουδάρχης) της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστώνης (ΣΟΒ) από το 1924 ως το 1949. Πάμπτωχος ρωσοεβραίος μουσικός και βιρτουόζος του κοντραμπάσου, κατόρθωσε χάρη στην τεράστια περιουσία της συζύγου του και στο επιχειρηματικό του δαιμόνιο να αναδειχθεί ως σημαίνουσα καλλιτεχνική μορφή του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Το αντίγραφο της πρόσκλησης στον έλληνα μαέστρο για να διευθύνει τη ΣΟΒ το 1936 είναι χρονολογικά το πρώτο έγγραφο στον φάκελο «Μitropoulos» του αρχείου Κουσεβίτσκι (6 Ιουνίου 1935).
Η παρθενική εμφάνιση του Μητρόπουλου στην Αμερική με τη ΣΟΒ υπήρξε θρίαμβος. Η ευγνωμοσύνη του προς τον διάσημο συνάδελφό του είναι έκδηλη στους χαιρετισμούς των μετέπειτα επιστολών του: «Cher Μaitre», «Μy dear Μaster», «Μon cher grand maitre et ami». Ο δε θαυμασμός του για την καλλιτεχνική φυσιογνωμία του Κουσεβίτσκι αποτυπώνεται σε χειρόγραφη επιστολή στα γαλλικά με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1941, την επομένη συναυλίας της ΣΟΒ: «Πιστέψτε με,είναι η πρώτη φορά στη ζωή μου που έλαβα τόσο ολοκληρωτική καλλιτεχνική ικανοποίηση.Προσεύχομαι στον Θεό να σας δίνει για πολλά ακόμη χρόνια τη δυνατότητα να δημιουργείτε τόσο τέλειες εκτελέσεις [και] να συνεισφέρετε στη μουσική τέχνη όπως μόνον εσείς μπορείτε!».
Το σκάνδαλο
Ο ίδιος θρίαμβος του 1936 όμως έσπειρε και τα ζιζάνια που τελικά θα στερούσαν από τον Μητρόπουλο τη διαδοχή στη ΣΟΒ. Η δημοφιλία του, οι κολακευτικές συγκρίσεις με συναδέλφους του από τον αμερικανικό Τύπο και τα κακεντρεχή σχόλια στον περίγυρο του Κουσεβίτσκι θορύβησαν τον γηραιό και αυταρχικό μαέστρο. Με εξαίρεση τον Δεκέμβριο του 1944 ο Μητρόπουλος δεν θα διηύθυνε ξανά τη Συμφωνική της Βοστώνης. Το ποτήρι ξεχείλισε το 1946 με το αμφιλεγόμενο αφιέρωμα του περιοδικού «Life» στον Μητρόπουλο.
Γνωρίζοντας πλέον τον αποκλεισμό του από τη ΣΟΒ, ο Μητρόπουλος γράφει μια συναισθηματικά φορτισμένη επιστολή τον Μάιο του 1946, όπου σχεδόν αυτομαστιγώνεται μπροστά στον πρώην ευεργέτη του: «Αγαπητέ δρα Κουσεβίτσκι,πρέπει να ομολογήσω ότι είμαι πολύ βαθιά στενοχωρημένος μαθαίνοντας ότι σε έχω προσβάλει ξανά… από την άτυχη εκείνη χρονιά που είχες την καλοσύνη να με φέρεις στη χώρα αυτή,φοβάμαι ότι σου έχω προσφέρει μόνο προβλήματα και απογοητεύσεις.Αισθάνομαι ότι έχω τιμωρηθεί αρκετά.Σχεδόν τρεις φορές τώρα η διοίκηση της Συμφωνικής της Βοστώνης με έχει προσκαλέσει και [στη συνέχεια] ακυρώσει την πρόσκληση, σχεδόν εξευτελίζοντάς με.Δεν θα μπορέσω να κοιμηθώ ήσυχος ώσπου να σε πείσω ότι ποτέ δεν θέλησα ούτε να σε προσβάλω ούτε να σφετεριστώ τη θέση σου.Γνωρίζω τώρα αρκετά καλά ότι το ενδιαφέρον και η εκτίμησή σου για μένα έχουν παρέλθει και είμαι ευτυχής που το άτομο που έχεις διαλέξει είναι κάποιο για το μέλλον του οποίου τρέφω τις μεγαλύτερες ελπίδες.Είμαι ευτυχής που και εσύ ενδιαφέρεσαι γι΄ αυτόν και επιθυμώ από τα βάθη της καρδιάς μου να πετύχει το σχέδιό σου. Οσο για μένα,από τότε που είχα την τύχη να με προσκαλέσεις εδώ, έχω φτάσει σε μια θέση στον μουσικό κόσμο που,μια φορά στις τόσες,μου δίνει αρκετή ικανοποίηση για να συνεχίσω να κάνω το καλύτερο υπηρετώντας τη θεά της Μουσικής».
Η επαφή με τον «Λένι»
Ο χρισμένος διάδοχος του Κουσεβίτσκι δεν ήταν άλλος από τον Λέοναρντ Μπερνστάιν (1918- 1990), ο οποί ος, αν και νεότατος, είχε καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη και την εύνοια του δύστροπου μουσηγέτη της Βοστώνης. Οχι όμως προτού αποσπάσει ό,τι μπορούσε από τον Μητρόπουλο. Το αρχείο του στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ρίχνουν φως στην αλλαγή δυναμικής στη σχέση τους.
Ο Μπερνστάιν ήταν δευτεροετής στο Μουσικό Τμήμα του Χάρβαρντ όταν πρωτοείδε τον Μητρόπουλο να διευθύνει τη ΣΟΒ στις αρχές του 1937. Πολυτάλαντος, αυτάρεσκος αλλά και ανασφαλής για το επαγγελματικό μέλλον του, αναζητούσε στόχευση για μια μουσική σταδιοδρομία αλλά και έναν μέντορα για να του ανοίξει πόρτες. Εισέβαλε στην ιδιωτική δεξίωση της ελληνικής κοινότητας του Χάρβαρντ προς τιμήν του Μητρόπουλου και ως το τέλος της βραδιάς είχε καταφέρει να διεγείρει το ενδιαφέρον τού κατά 20 χρόνια μεγαλύτερού του άνδρα. «Διεγείρει» είναι η κατάλληλη λέξη, αφού η ύπαρξη ερωτικής έλξης ήταν δεδομένη για τον Μπερνστάιν. Με τον χρόνια καταπιεσμένο ομοερωτισμό του, ο Μητρόπουλος πρέπει επίσης να ένιωσε κολακευμένος από τον θαυμασμό και τη ζέση του φιλόδοξου και ταλαντούχου φοιτητή.
Η σχέση τους αναπτύχθηκε με την εγκατάσταση του Μητρόπουλου στη Μινεάπολη, το 1938. Οι συχνές επιστολές που ο Ελληνας λάμβανε από το Χάρβαρντ και η ανάγκη του για έναν βοηθό ορχήστρας καθιστούσαν τον Μπερνστάιν μια ελκυστική επιλογή. Δύο κάρτες από τον Οκτώβριο του 1939 αποδεικνύουν ότι ο Μητρόπουλος τον συντηρούσε τουλάχιστον για τα δύο πρώτα τρίμηνα του ακαδημαϊκού έτους 1939- 1940.
Η μεγάλη στιγμή έφθασε στις 9 Ιανουαρίου 1940. Σε επίσκεψή του στη Νέα Υόρκη ο Μητρόπουλος στέλνει στις 1.34 το μεσημέρι τηλεγράφημα με παραλήπτη «Leonard Βernstein/ 408 South 22 St[reet]»: «Ρlease kindly call me this evening at 1 a.m. Βiltmore hotel and/ please don΄t tell anybody that Ι am here/ Dimitri». Για την αποφυγή παρεξήγησης, η ακριβής ώρα επανατυπώνεται στο κάτω μέρος του τηλεγραφήματος «1 a.m.». Παράξενη επιλογή, αν σκεφτούμε ότι το πολυτελές ξενοδοχείο της 43ης οδού, πάνω ακριβώς από τον τερματικό του Central Station, απείχε μόλις 20 τετράγωνα από τη διεύθυνση του παραλήπτη.
Αν ως σήμερα υπήρχαν μόνο εικασίες για ερωτική επαφή των δύο ανδρών (για παράδειγμα, στη διάρκεια της επίσκεψης του Μπερνστάιν στη Μινεάπολη), το τηλεγράφημα αποδεικνύει ότι τουλάχιστον μία φορά ο Μητρόπουλος επιζήτησε μεταμεσονύκτια συνάντηση με τον προστατευόμενό του. Πώς ξέρουμε ότι συναντήθηκαν; Την επόμενη ημέρα ο 22χρονος έγραφε κατενθουσιασμένος στους γονείς του: «Μόλις πέρασα το πιο υπέροχο βράδυ- με τον μαέστρο,φυσικά». Ο Μητρόπουλος σχεδίαζε να τον προσλάβει στη Μινεάπολη αρχικώς ως πια νίστα της ορχήστρας, με την προοπτική να τον διορίσει βοηθό του την επόμενη σεζόν. Ενοχη λεπτομέρεια: η επιστολή γράφτηκε σε χαρτική ύλη του ξενοδοχείου Βiltmore.
Κάτι στράβωσε όμως. Με τηλεγράφημα της 17ης Απριλίου 1940, ο Μητρόπουλος έκοψε τα φτερά του Μπερνστάιν προτρέποντάς τον να συνεχίσει τα μαθήματά του στο Curtis για την επόμενη χρονιά επικαλούμενος συνδικαλιστικούς λόγους: «Σε αυτή τη χώρα δεν μπορείς να κουνηθείς χωρίς την άδεια των συνδικάτων». Το ειδύλλιο έφθανε στο τέλος του.
Ο χωρισμός
Ο Μπερνστάιν κατάλαβε ότι η Μινεάπολη ήταν πλέον κλειστή και έστρεψε την προσοχή του αλλού: προς τον Κουσεβίτσκι. Στα επόμενα έτη η χαμαιλεόντεια προσωπικότητά του υποτάχθηκε πλήρως στις προσδοκίες του μουσικού ηγέτη της Βοστώνης. Χάρη σε αυτόν θα γλίτωνε από τη στρατιωτική θητεία εν μέσω πολέμου, θα έβρισκε την πρώτη του μόνιμη θέση στη Νέα Υόρκη, αλλά και θα επέσπευδε τη σύζευξή του με μια χιλιανή ηθοποιό για να αντικρούσει τις φήμες περί της ομοφυλοφιλίας του. Η ανέλπιδη παρθενική του εμφάνιση με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης το 1943, σε ηλικία μόλις 25 ετών, και οι συνθετικές επιτυχίες του τόσο στο συμφωνικό όσο και στο θεατρικό ρεπερτόριο τον εκτόξευσαν στην κορυφή της νέας γενιάς μουσικών. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που το 1949 ο Κουσεβίτσκι απαίτησε τη διαδοχή του στη Συμφωνική της Βοστώνης από τον Μπερνστάιν.
Η απόρριψη του… κουσεβίτσκειου τελεσιγράφου από τη διοίκηση της ΣΟΒ σήμανε το τέλος της απόλυτης κυριαρχίας του στην ορχήστρα. Ταυτόχρονα ήταν ένα ηχηρό χαστούκι στη συκοφαντική εκστρατεία για τον αποκλεισμό του Μητρόπουλου. Οπως ήδη αναφέρθηκε, ο τελευταίος είχε πολεμηθεί από τον ζηλόφθονο Κουσεβίτσκι για σχεδόν μία δεκαετία. Γνωρίζοντας την αναπτυσσόμενη σχέση του Μπερνστάιν με τον νέο του προστάτη, ο Μητρόπουλος είχε «εξομολογηθεί» στις 8 Μαΐου 1941 ότι ανανέωσε το συμβόλαιό του με τη Συμφωνική της Μινεάπολης, «περιμένοντας αν θα μου δοθεί κάποια μέρα [η ευκαιρία] να πάω στην πόλη [Βοστώνη] όπου νομίζω θα είμαι ευτυχισμένος, ειδάλλως θα παραμείνω εδώ ώσπου να με πετάξουν έξω».
Μερικούς μήνες αργότερα, στις 25 Νοεμβρίου 1941, είχε παραπονεθεί για τη στάση του Κουσεβίτσκι: «Δεν είναι κρίμα αυτός ο άνθρωπος να μην μπορεί να είναι λίγο πιο γενναιόδωρος και όχι τόσο συγκεντρωτικός;Τον αγαπώ τόσο πολύ,του χρωστάω τόσο πολλά και τον θαυμάζω τόσο πολύ, και με ενοχλεί να βλέπω αυτή την παιδαριώδη αδυναμία του». Η εμμονή του Κουσεβίτσκι να κρατήσει τον Μητρόπουλο μακριά από τη Βοστώνη τον οδήγησε να εκμεταλλευθεί τη φιλοδοξία του Μπερνστάιν. Μάρτυρες της εποχής βεβαιώνουν ότι ζήτησε από τον τελευταίο να επιβεβαιώσει στη διοίκηση της ορχήστρας τη σκανδαλώδη για την υπερσυντηρητική Βοστώνη ομοφυλοφιλία του Μητρόπουλου. Ραντεβού στη Νέα Υόρκη
Αν και η Βοστώνη χάθηκε για τον έλληνα μαέστρο, η μετακίνησή του στην Ανατολική Ακτή έγινε πραγματικότητα με τον διορισμό του στη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Η αλληλογραφία του με τον Μπερνστάιν αραιώνει μετά το 1947. Οι τρεις τελευταίες επιστολές του Μητρόπουλου είναι σύντομες και δίχως διάθεση προσωπικής εξομολόγησης, όπως στο παρελθόν. Στις 3 Μαρτίου 1951, τρεις μήνες πριν από τον θάνατο του Κουσεβίτσκι, καθησυχάζει τους φόβους του «Λένι» ότι τον αποφεύγει, εξηγώντας: «Δεν νομίζω ότι με χρειάζεσαι πλέον ή ότι με χρειάστηκες ποτέ.Αντιθέτως,εγώ ήμουν αυτός που κάποτε,πολύ παλιά,σε χρειαζόμουν για να εναποθέσω την υπερβολική μου στοργή».
Το άνοιγμα της μεταπολεμικής Ευρώπης σε αμερικανούς μουσικούς και ορχηστρικά συγκροτήματα φόρτωσε το πρόγραμμα και των δύο με πλήθος εμφανίσεων σε αμφότερες τις ηπείρους. Το επαγγελματικό τους σμίξιμο, 20 χρόνια μετά την πρώτη τους γνωριμία, έγινε στη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης, με τον Μπερνστάιν να μοιράζεται καθήκοντα με τον πρώην μέντορά του για έναν χρόνο προτού τον διαδεχθεί. Η τελευταία γραπτή επικοινωνία του με τον Μπερνστάιν χρονολογείται από τις 12 Ιουλίου 1960, λίγους μήνες πριν από τη μοιραία καρδιακή προσβολή στο Μιλάνο. Ευχαριστεί τον «Λένι» για την επίσκεψή του στο νοσοκομείο και το καλοδεχούμενο δώρο των τσιγάρων Gauloises, «τα οποία,δεν γίνεται λόγος, απόλαυσα ως και το τελευταίο».
Αν μη τι άλλο, η ταυτόχρονη παρουσίατου Μητρόπουλου στα αρχεία των δύο κορυφαίων αρχιμουσικών μαρτυρεί την πίεση υπό την οποία ο έλληνας καλλιτέχνης εργάστηκε στην αρχή της αμερικανικής σταδιοδρομίας του. Για μία δεκαετία η σχέση του με τη Βοστώνη ισορροπούσε ανάμεσα στον ζηλόφθονο ευπατρίδη Κουσεβίτσκι και στον αμετροεπή και φιλόδοξο Μπερνστάιν. Ευεργετούμενος του πρώτου και ευεργέτης του δεύτερου, ο Μητρόπουλος θα έπεφτε τελικά θύμα της συντονισμένης τους «επίθεσης».
Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΟΥ ΣΚΑΝΔΑΛΙΣΕ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
Η περίφημη ημίγυμνη φωτογραφία του Δημήτρη Μητρόπουλου εν ώρα μελέτης,που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Life» (τεύχος 18 Φεβρουαρίου 1946) και εξόργισε τον Σεργκέι Κουσεβίτσκι,το αφεντικό της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστώνης,αλλά και τη συντηρητική κοινωνία της Βοστώνης.
Αυτή η ημίγυμνη φωτογραφία μαζί με τη δήλωση ότι «η δουλειά του καλλιτέχνη είναι σαν αυτή της πόρνης· συνίσταται στο να κάνει άλλους ανθρώπους ευτυχισμένους αδιαφορώντας για το πώς αισθάνεται ο ίδιος» εξόργισαν τον υπερσυντηρητικό Κουσεβίτσκι,ο οποίος απέρριψε οριστικά τον έλληνα αρχιμουσικό ως πιθανό διάδοχό του.
Ο δρ Ιlias Chrissochoidis είναι εταίρος ερευνητής στο John W. Κluge Center στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου και ερευνητής του Αmerican Council of Learned Societies.
