Ο τίτλος οπωσδήποτε αδικεί αυτό το ενδιαφέρον βιβλίοείναι εντελώς αδιάφορος. Πιστεύω ότι θα έπρεπε να ήταν κάτι σαν «Το χάος στην πρεσβεία των ΗΠΑ πριν, κατά και μετά το πραξικόπημα» είτε «Η αμηχανία, η αδιαφορία και τα λάθη της Ουάσιγκτον στο πραξικόπημα» κ.ά.τ. Διότι αυτό είναι το απόσταγμα από τις 435 σελίδες που έγραψε το 1972 ο Ρόμπερτ Κίλι με βάση την εμπειρία του ως γραμματέα στην αμερικανική πρεσβεία όπου υπηρέτησε στη διάρκεια της χούντας ως το 1969. Δεν γράφει τυπικά απομνημονεύματα ο αμερικανός διπλωμάτης, ο οποίος επέστρεψε στην Αθήνα το 1985 ως πρεσβευτής των ΗΠΑ. Διατυπώνει απόψεις και κρίσεις για καταστάσεις και πρόσωπα παραθέτοντας τα σχετικά υπομνήματα που έστελνε «εις ώτα μη ακουόντων», στους προϊσταμένους του στην Αθήνα και στην Ουάσιγκτον. Είναι αποκαλυπτικός για πολλά γεγονότα εκείνης της εποχής τα οποία αγνοούμε ή για τα οποία έχουμε απάντηση ελλιπή και συχνά συναισθηματικά φορτισμένη.
Ο στρατός και ο Ανδρέας
Είναι καυστικός ο Κίλι στις κρίσεις του για διπλωμάτες όπως οι Τάλμποτ, Ανσουτζ, Μπράκεν κ.ά. που ήταν προϊστάμενοί του στην πρεσβεία. Είναι σαρκαστικός για τους στρατιωτικούς και πράκτορες της CΙΑ που αριθμητικά, μας λέει, ήταν ίσως και 30 φορές περισσότεροι από το Πολιτικό Τμήμα της πρεσβείας. Και αγανακτεί όταν διαπιστώνει εκ των υστέρων ότι η ηγεσία της πρεσβείας αδιαφορούσε στα μηνύματα που ελάμβανε για «εξωκοινοβουλευτική λύση» στα πολιτικά πράγματα της πριν από τη χούντα εποχής. Οπως απορεί που οι Ελληνες «ήταν αδύνατον να πειστούν ότιτα πράγματα έχουν αλλάξει από την εποχή του Πιουριφόι». Αλλά και η αμερικανική πλευρά ήταν εξωπραγματική. Εδειχνε έτοιμη να δεχθεί τη «λύση» μιας δικτατορίας για να ανακόψει την πορεία της Ελλάδας με επικεφαλής τον Ανδρέα Παπανδρέου προς τον κομμουνισμό. Ο Στιούαρτ Ρόκγουελ από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ προειδοποιούσε τον Τάλμποτ ότι «ο Ανδρέας ως μάρτυρας με μηχανισμό Λαμπράκη [σ.σ.: τον ΔΟΛ] να τον στηρίζει πλήρως θα ήταν πολύ δύσκολος αντίπαλος» των ΗΠΑ. Πεποίθηση της πρεσβείας ήταν ότι μόνο «ο στρατός ήταν η περιοριστική δύναμη» στον Ανδρέα. Μήνες αργότερα ο Κίλι θα συμπεράνει ότι «τυφλότητα είχε πλήξει όλους τους υψηλόβαθμους αμερικανούς στρατιωτικούς και διπλωμάτες στην Αθήνα». Η πρεσβεία είχε σχεδιάσει την πολιτική έναντι της Ελλάδας και αμυνόταν για ενδεχόμενο ανατροπής της από τον Ανδρέα, γράφει ο Κίλι.
Ο Κίλι βεβαιώνει ότι η πρεσβεία και η Ουάσιγκτον είχαν μηνύματα για επικείμενο πραξικόπημα τουλάχιστον δύο μήνες νωρίτερα. Ο Χαρίλαος Λαγουδάκης, ανώτερο στέλεχος της CΙΑ, παρακολουθεί από καιρό την περίεργη δραστηριότητα κάποιας «ομάδας αξιωματικών στην οποία μετέχει ένας Παπαδόπουλος» και απορεί όταν αιφνιδίως διακόπτεται η παρακολούθηση, γεγονός που τον αναγκάζει να ειδοποιήσει στις 6 Φεβρουαρίου τους προϊσταμένους του ότι «κάτι συμβαίνει εδώ». Ο Κίλι πιστεύει ότι «όλη η ιεραρχία της CΙΑ στην Αθήνα είχε μεσάνυχτα για την κίνηση αυτών των αξιωματικών» («είχε την προσοχή της στραμμένη στους στρατηγούς»). Στην Αθήνα ο Νίκος Φαρμάκης, μόνιμος πληροφοριοδότης της πρεσβείας ο οποίος είχε δηλώσει στη Βουλή «είμαι φασίστας», ειδοποιεί τον σύμβουλο Νόρμπερτ Ανσουτζ στις αρχές Μαρτίου ότι όχι οι στρατηγοί αλλά «συνταγματάρχες φίλοι του» είναι εκείνοι που ετοιμάζουν πραξικόπημα. Εννοείται ότι ο ίδιος ο πρεσβευτής Φίλιπ Τάλμποτ γνώριζε πως ήταν στα σκαριά ένα «πραξικόπημα των στρατηγών». Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος επανειλημμένως του έκανε σχετικό υπαινιγμό και στις 29 Μαρτί ου συγκεκριμένα θέλησε να μάθει «ποια θα ήταν η στάση της Αμερικής» σε ένα τέτοιο πραξικόπημα. Ο πρεσβευτής όμως «άφηνε τον Κωνσταντίνο μετέωρο». Η Αμερική θα αντιδρούσε «μετά τα γεγονότα και αναλόγως» έλεγε η Ουάσιγκτον.
Ο Κόλλιας έτρεμε
Υπήρχαν όμως στην Αθήνα και στην Ουάσιγκτον διπλωμάτες οι οποίοι πρότειναν έντονη αμερικανική καταδίκη της χούντας και μετά την 21η Απριλίου. Ο Μάλκολμ Τόμπσον, πρώην πολιτικός σύμβουλος στην πρεσβεία, διαπιστώνει ότι «η σιωπηρή αποδοχή της παρούσης [χουντικής] κυβέρνησης δεσμεύει τις ΗΠΑ σε μια χαμένη υπόθεσηαφού όλες οι δικτατορίες αναπόφευκτα πέφτουν» και προτείνει την ανατροπή της, «εν ανάγκη με στρατιωτική δράση». Ο Τάλμποτ, ασφαλώς με υπόδειξη ή ανοχή έστω της Ουάσιγκτον, ακολουθεί άλλον δρόμο. Πέντε ημέρες μετά το πραξικόπημα επισκέπτεται τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Κόλλια- «τα χέρια του έτρεμαν όταν μας μιλούσε» γράφει ο Κίλι που συνόδευε τον Τάλμποτ- και τον διαβεβαιώνει ότι οι ΗΠΑ δεν θα επέμβουν στα εσωτερικά της Ελλάδας.
Είναι ενδιαφέροντα και όσα γράφει για το βασιλικό αντιπραξικόπημα. Το βρίσκει σχεδιασμένο αφελέστατα, εν γνώσει προκαταβολικά της χούντας, απορεί που η πρεσβεία ή η CΙΑ- «στενά δεμένη με την ΚΥΠ» – δεν έλαβαν κάποια μέτρα και υπογραμμίζει την «ασυναρτησία και το ασυντόνιστο» των αμερικανικών ενεργειών αποκαλύπτοντας ότι η πρεσβεία δεν μπορούσε να πληροφορηθεί τις κινήσεις του Κωνσταντίνου στη Βόρεια Ελλάδα επειδή ο αμερικανός γενικός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Μπιλ Χάμιλτον είχε πάει- χωρίς άδεια και δίχως να ειδοποιήσει κανέναν- στη Γιουγκοσλαβία για κυνήγι.
Κάνοντας μια γενικότερη αποτίμηση ο Κίλι, αφού έφυγε από την Ελλάδα, επιμένει ότι η Αμερική θα έπρεπε να επέμβει εναντίον της χούντας και αποστομώνει εκείνους που θα έκριναν μια τέτοια επέμβαση ως δικαίωση στο «δόγμα Μπρέζνιεφ» τονίζοντας ότι η Αμερική θα επενέβαινε υπέρ του λαού ενώ ο Μπρέζνιεφ επενέβη στην Τσεχοσλοβακία εναντίον του λαού. Και εν κατακλείδι κρίνει ότι «οι πρωταγωνιστές του (ελληνικού) μελοδράματος ήταν ο Ανδρέας και ο Κωνσταντίνος».
«Αν κουνήσουμε το δάχτυλό μας»
Λίγοι είναι οι Αμερικανοί που ασχολήθηκαν με τη χούντα και την πολιτική της Αμερικής στην Ελλάδα πριν και μετά το πραξικόπημα των συνταγματαρχών- επιπόλαια και απολογητικά οι περισσότεροι. Κανένας τους,από ό,τι έχω υπόψη μου, δεν «έβγαλε τα άπλυτα στη φόρα» της διπλωματικής υπηρεσίας όπου βρέθηκε στην Αθήνα εκείνη την εποχή.Ο Κίλι γράφει με βάση τα έγγραφα, τα σημειώματα και τις παραστάσεις που έκανε στους προϊσταμένους του, με έγγραφα όπου τόνιζε τις πρώτες ημέρες μετά το πραξικόπημα και ενώ η Ουάσιγκτον έμενε άλαλη ότι «αν κουνήσουμε το δάχτυλό μας»η χούντα θα καταρρεύσει.Δεν κόπτεται υπέρ του ελληνικού λαού και πολύ λιγότερο δεν εντυπωσιάζεται από τους πολιτικούς του.Βλέπει όμως έγκαιρακαι προειδοποιεί τον πρεσβευτή τουότι «αν υπάρξει δικτατορία εμείς θα φορτωθούμε την ευθύνη. Και επακόλουθο θα είναιο Ανδρέας (…) να φθάσει στην κορυφή».Οι ΗΠΑ«θα βρεθούν εκτός Ελλάδας και ο θεσμός της μοναρχίας θα έσβηνε».
