Τώρα που έφτασε στο τέρμα της η μετάφραση της Ιλιάδας (χωρίς τούτο να σημαίνει πως έγινε οριστική και τετελεσμένη) βγαίνουν στη φόρα κάποια απόκρυφα, που δεν τα φαντάζεσαι. Ενα από αυτά (μπορεί και το σημαντικότερο) έχει να κάνει με την υπόγεια σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα μέρη και στο όλον, αλλά και αντίστροφα: ανάμεσα στο όλον και στα μέρη. Πρόκειται για αμοιβαίο αντικατοπτρισμό, που ώρες ώρες μεταφράζοντας ζαλίζεσαι, καθώς ανακαλύπτεις καθ΄ οδόν ότι μέρη και όλον συνεχώς διαπλέκονται σε έναν κινούμενο κύκλο. Τούτο σημαίνει ότι, και να θες, δεν μπορείς να τα ξεχωρίσεις εύκολα: το ένα κρύβεται πίσω από το άλλο, το ένα υποδύεται το άλλο. Κι ίσως αυτό είναι σημάδι πως η δουλειά της μετάφρασης δεν παίρνει άλλο. Καιρός να την αφήσεις ήσυχη, σε συμμαχία με το πρωτότυπο κείμενο, που ξέρει καλά το παιχνίδι αυτό, γιατί το έχει παίξει και το έχει κερδίσει. Ισως γιατί σ΄ αυτό χρωστά ένα μεγάλο μέρος της μεταδόσιμης αξίας του.
Ολα αυτά πάνε στράφι, όταν κάποιος (από συνήθεια, οκνηρία ή και πεποίθηση) αφήνει στην άκρη το όλον (θεωρώντας το βαρύ σε έκταση, αν όχι και βαρετό), και επιλέγει μόνο μέρη που του φαίνονται συναρπαστικά και παραδειγματικά. Μέθοδος που την εφαρμόζει ανελλιπώς το σχολείο, κυρίως όταν πρόκειται για μεγάλα έργα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, με πρώτο και καλύτερο θύμα τον Ομηρο. Οσο για τα παραλειπόμενα, τα οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση περισσεύουν, έχει εφευρεθεί το κόλπο των περιλήψεων, κι ας είναι κατά κανόνα ξώπετσες, άνοστες και πληκτικές.
Κανενός εξάλλου το μυαλό δεν πάει στην παράφραση, που πριν και μετά τη μετάφραση φωτίζει το πρωτότυπο και το μεταφρασμένο κείμενο με λοξό προβολέα, ψάχνοντας κυρίως τις κρυφές του γωνιές, δοκιμάζοντας την προσληπτική ετοιμότητα και ευαισθησία του αναγνώστη-ακροατή απέναντί του. Με την ευκαιρία:
Τη μέθοδο της πρότυπης, και πρωτότυπης, παράφρασης την εφαρμόζει συχνά πυκνά η ίδια η Ιλιάδα στο εσωτερικό της με τρόπο υποδειγματικό. Παράδειγμα: η έρις Αχιλλέα- Αγαμέμνονα, που δραματοποιείται στο πρώτο μέρος της πρώτης ραψωδίας από τον αφηγητή-ποιητή. Αυτή λοιπόν η μοιραία έρις παραφράζεται (με το άλλοθι πάντα της ενημέρωσης) δύο φορές στο δεύτερο μέρος της ίδιας ραψωδίας (τη μία φορά από τον Αχιλλέα στη Θέτιδα, την άλλη από τη Θέτιδα στον Δία) και μια τρίτη (από τη Θέτιδα πάλι, τώρα στον Ηφαιστο) στο πλαίσιο της δέκατης όγδοης ραψωδίας. Οι απρόσεκτοι και βιαστικοί θα μιλούσαν στην περίπτωση αυτή για λογοτυπικές επαναλήψεις. Στην πραγματικότητα όμως καμία από τις τρεις αυτές εκδοχές δεν είναι πανομοιότυπη με τις άλλες δύο, που κι αυτές πάλι διαφέρουν ενδεικτικά μεταξύ τους. Αυτή η παραφραστική παράλλαξη δείχνει κάθε φορά την προσωπική πρόθεση και διάθεση εκείνου που την επιχειρεί, λειτουργώντας λίγο – πολύ σαν εστιακό ψυχογράφημα.
Μ΄ αυτά και μ΄ αυτά (που έχουν βαθύτερη σχέση με το επίτιτλο δίδυμο περί όλου και μέρους) δεν ισχυρίζομαι βέβαια ότι τα δύο ομηρικά έπη πρέπει να διδάσκονται ακέραια στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου- πράγμα που είναι και πρακτικώς αδύνατο. Θα πρέπει όμως να διαβάζονται ολόκληρα (όχι προς Θεού διασκευασμένα) από διδάσκοντες και μαθητές εκτός σχολείου: ώστε να προσλαμβάνονται και να απολαμβάνονται κατ΄ αρχήν ως συναρπαστικά αφηγήματα, όπως λόγου χάριν συμβαίνει με την κατ΄ ιδίαν ανάγνωση ενός νεότερου ή και σύγχρονου καλού μυθιστορήματος. Με βάση την απολαυστική αυτή εμπειρία δασκάλου και μαθητή αξίζει μετά να γίνονται μέσα στην τάξη εναλλασσόμενες διδακτικές επιλογές με διαλογική συμφωνία, που δεν χρειάζεται βέβαια να καταλήγει καλά και σώνει σε ομοφωνία. Από την άποψη αυτή έρχεται στην ώρα της η πρωτοβουλία του Γιάννη Χουβαρδά, να ακουστεί ολόκληρη η Ιλιάδα στο Εθνικό Θέατρο σε είκοσι τέσσερα διαδοχικά απογεύματα. Τολμηρό σχέδιο που διπλασιάζει την τόλμη του καθώς οι είκοσι τέσσερις ραψωδίες μοιράζονται σε είκοσι τέσσερις γυναίκες ηθοποιούς πρώτης τάξης, που η καθεμιά αναλαμβάνει, με τη φυσική παρουσία της και την προσωπική φωνή της, να μιλήσει τη ραψωδία που της έλαχε, σκοπεύοντας προπάντων στην ακροαματική απόλαυση- τη δική της και των ακροατών. Το πείραμα αρχίζει στις 14 Οκτωβρίου τρέχοντος έτους και προβλέπεται να τερματίσει στις 7 Απριλίου του 2011.
Τόσα φτάνουν προς το παρόν. Με υπόλοιπη μόνον την είδηση ότι όλοι οι συντελεστές της ιλιαδικής αυτής περιπέτειας συμβάλλουν δωρεάν. Το πράγμα θυμίζει (με χιούμορ βέβαια) αρχαία Παναθήναια, που φημολογείται ότι αυτά έγιναν η αιτία να κατοχυρωθεί με την επίσημη απογραφή της ολόκληρη η πρωτότυπη Ιλιάδα. Η μετάφρασή της δοκιμάζεται τώρα με μέσα προφανώς σεμνότερα- πάντως ολόκληρη. Κι αυτό δεν είναι ίσως λίγο για τα μέρη μας – και τις μέρες μας.
