Μέσα από ιατρικές γνωματεύσεις, δικαστικά χρονικά και άλλο νομικό υλικό, μέσα από εκθέσεις και αφηγήσεις για τον αυνανισμό, ο Φουκώ προσεγγίζει την έννοια της εξουσίας, μελετώντας κατηγορίες ατόμων που ο γαλλικός 19ος αιώνας τους ονόμαζε les anormaux (οι ανώμαλοι). Σχηματοποιώντας, οι βασικές κατηγορίες είναι του «τέρατος», (η Μαρία Αντουανέτα και ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ εικονογραφούν το «τερατώδες ζευγάρι»), του «αδιόρθωτου» και του «αυνανιζόμενου».
Οι παραδόσεις του Φουκώ στο Κολέγιο της Γαλλίας, από το 1971 ως το 1984, που ήταν η χρονιά του θανάτου του, αποτελούν έργο εξίσου σημαντικό με τα βιβλία του φιλοσόφου ή και σημαντικότερο ακόμη, αν επιμείνει κάποιος στη μεθοδολογική και την παιδαγωγική τους προοπτική. Πράγματι, αν το έργο του, όπως ο ίδιος ο Φουκώ συνήθιζε να το υποστηρίζει, ήταν ένα είδος κουτιού με εργαλεία, κάτι σαν εργαλειοθήκη, που καθένας μπορούσε να το χρησιμοποιήσει ανάλογα με τις ανάγκες του και την κρίση του, οι παραδόσεις συνιστούν, κατά κάποιον τρόπο, την κατασκευή των εργαλείων και την τοποθέτησή τους στο κουτί. Μία από τις εργαλειοθήκες αυτές, με τον τίτλο Οι μη κανονικοί , παραδίδουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, στην εξαιρετική μετάφραση του κ. Σωτήρη Σιαμανδούρα, οι εκδόσεις της Εστίας.
Η μελέτη του βιβλίου, που δεν αποτελεί ακριβώς εύκολη ανάγνωση, μας φέρνει σε άμεση επαφή με το εργαστήριο στο οποίο δούλευε ο Φουκώ. Τον βλέπουμε να κάνει υποθέσεις εργασίας και να τις ελέγχει, άλλοτε υιοθετώντας τες και άλλοτε απορρίπτοντάς τες, ανάλογα με το πρόβλημα που είχε αποφασίσει να αντιμετωπίσει. Δεν φοβάται να αποκαλύψει τους δισταγμούς του, ακόμη και τους φόβους του, ενώ συχνά η σύγκρουσή του με τις παραδοσιακές αναλύσεις, χωρίς να αγνοεί τους κανόνες τις ευγένειας, είναι βίαιη γιατί είναι ανατρεπτική. Με δυο λόγια, οι Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, είναι δείγμα- αλλά και παράδειγμα- ζωντανής έρευνας στην οποία ένας μεγάλος φιλόσοφος καταθέτει τη σκέψη του, τις αγωνίες του, το πάθος του για τη δουλειά του, αλλά και ένα είδος θεωρητικής μεγαλοψυχίας που καλεί τον αναγνώστη σε συνεργασία. Ταυτοχρόνως και σχεδόν χωρίς εξαίρεση με τρόπο διακριτικό, ο Φουκώ άλλοτε δηλώνει και άλλοτε υπαινίσσεται τη σύγκρουσή του με επιβλητικές μορφές σκέψης που σκιάζουν τον φιλοσοφικό ορίζοντα, όπως συμβαίνει με τον Χέγκελ, τον Μαρξ, αλλά και τον Μπερξόν ή τον Σαρτρ.
Η κοινωνική ζωή
Τα χαρακτηριστικά αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένα στο βιβλίο Οι μη κανονικοί. Για λόγους οικονομίας χώρου και μεθόδου, θα περιοριστώ στην παράδοση της 15ης Ιανουαρίου 1975. Στο τέλος της παράδοσης, στην ανακεφαλαίωση που προτείνει, ο Φουκώ κρίνει σκόπιμο να αναφερθεί στο βιβλίο του δασκάλου του, Georges Canguilhem, με τίτλο Το κανονικό και το παθολογικό, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της θεωρητικής του ανησυχίας. Ο φιλόσοφος δηλώνει με τον τρόπο αυτόν την ένταξή του σε μια ορισμένη παράδοση της ιστορίας των ιδεών, από την οποία και αντλεί τρία μαθήματα. Το πρώτο αφορά μια γενική διαδικασία κανονικοποίησης, κοινωνικής, πολιτικής και τεχνικής, η οποία ξετυλίγεται τον 18ο αιώνα. Το σημαντικό είναι ότι η διαδικασία αυτή έχει συνέπειες σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και τις συνέπειες αυτές ακριβώς προτίθεται να αναλύσει ο Φουκώ. Το δεύτερο μάθημα, πολύ σημαντικότερο, είναι ότι ένας κανόνας, μια νόρμα, ορίζεται με βάση τον ρόλο που μπορεί να ασκήσει στα πεδία στα οποία εφαρμόζεται ή, με άλλα λόγια, ο κανόνας είναι ένα στοιχείο στο οποίο θεμελιώνεται και νομιμοποιείται μια συγκεκριμένη άσκηση της εξουσίας. Κατά συνέπεια, ένας κανόνας δεν αποτελεί μόνο, όπως το υποστήριζε ο Canguilhem, έννοια πολεμική, αλλά ευρύτερα έννοια πολιτική, όπως θα επιχειρήσει να το δείξει ο Φουκώ. Το τρίτο μάθημα, τέλος, στο οποίο ο φιλόσοφος θα συγκεντρώσει την προσοχή του και το οποίο θα αποτελέσει το καθοδηγητικό μίτο για τις αναλύσεις του στο σύνολο των παραδόσεων για τους Μη κανονικούς, ο κανόνας, υποστηρίζοντας τόσο μια αρχή αξιολόγησης όσο και μια αρχή σωφρονισμού, δεν έχει ως λειτουργία είτε να αποβάλει είτε να απορρίψει κάτι· «αντίθετα, συνδέεται πάντοτε με μια θετική τεχνική επέμβασης και μετασχηματισμού, με ένα είδος κανονιστικού προγράμματος».
Η ανεπαρκής έννοια της εξουσίας
Ακριβώς το θετικό αυτό βάρος του κανόνα θα δοκιμάσει να εφαρμόσει ο Φουκώ στις ιστορικές αναλύσεις για τους μη κανονικούς, προβάλλοντας τη θετική, τεχνική και πολιτική σύλληψη της κανονικοποίησης. Αυτές οι θεωρητικές επιλογές μόνο αθώες δεν είναι, όπως φροντίζει να το επισημάνει αμέσως στη συνέχεια ο φιλόσοφος. Το πραγματικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει, «κατά βάθος, πίσω από αυτά» είναι η έννοια της πολιτικής εξουσίας· ακριβέστερα, μια ιδέα της πολιτικής εξουσίας που έχει φράξει τον ορίζοντα της πολιτικής σκέψης και σύμφωνα με την οποία η εξουσία είναι ένα είδος αρμονικής ολότητας, η οποία επιβάλλεται εξωτερικά στο σύνολο που θα ήταν η κοινωνία. Η ιδέα αυτή, όπως είναι γνωστό, αλλά ο Φουκώ το επισημαίνει, έχει εγελιανή προέλευση ή, με άλλα λόγια, ο κύριος αντίπαλος εδώ είναι ο ίδιος ο Χέγκελ, καθώς και μερικοί άλλοι. «Μου φαίνεται ότι είναι ταυτοχρόνως μεθοδολογικό και ιστορικό λάθος να θεωρηθεί η εξουσία ως ένας κατά κύριο λόγο αρνητικός μηχανισμός καταστολής, να θεωρηθεί πως η εξουσία έχει ουσιαστικά ως λειτουργία να προστατεύει, να συντηρεί ή να αναπαράγει τις σχέσεις παραγωγής». Στην προοπτική αυτή, η εξουσία είναι «μια ετερόκλητη έννοια, μια έννοια ανεπαρκής σε σχέση με την πραγματικότητα που μας είναι σύγχρονη εδώ και αιώνες, δηλαδή από τα τέλη του 18ου αιώνα τουλάχιστον». Από την κριτική αυτή προφανώς δεν εξαιρείται ο Μαρξ και στο σημείο αυτό ο Φουκώ γνωρίζει καλά το ρίσκο που παίρνει και θα αναλάβει πλήρως την ευθύνη των επιλογών του. Οι αναλύσεις του είναι σωστές; Είναι λάθος; Η απόφαση είναι δική μας. Ας αποφασίσουμε όμως ύστερα από την ανάγνωση του βιβλίου.
Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
