Σ’ ένα από τα αναγνωστικά του δημοτικού σχολείου ο Γιαννάκης ζει στο Αιγαίο. Από το νησί του φεύγουν και οι τελευταίοι τουρίστες με την έλευση του φθινοπώρου και ο θείος του (ιδιοκτήτης φεριμπότ) σταματά τα δρομολόγια, τα φυτά ρίχνουν τα φύλλα τους και η φύση νεκρώνεται. Ας έλθουμε τώρα στη θέση όχι μόνο του Γιαννάκη αλλά και του Κώστα και της Ελένης και της Μαρίας, που ζουν στη Σύρο ή στην Ικαρία ή στη Λέρο ή σε οποιοδήποτε άλλο νησί του Αιγαίου.
Διαβάζουν στο σχολικό βιβλίο, το οποίο- εξ ορισμού (!)- λέει «σωστά πράγματα», ότι η φύση στα νησιά του Αιγαίου νεκρώνεται το φθινόπωρο. Αυτοί όμως βλέπουν τη φύση στο νησί τους να ξαναζωντανεύει μετά τις φθινοπωρινές βροχές. Ο δάσκαλος τους βάζει και την απαραίτητη έκθεση με θέμα «Το φθινόπωρο» και αναμένει να του γράψουν οπωσδήποτε για τα φύλλα που πέφτουν. Από τα παράθυρα της τάξης- την ώρα που σκέφτονται τι να γράψουν στην έκθεσηκοιτάζουν τα κυρίαρχα είδη φυτών στο νησί τους, τα οποία όχι μόνο δεν ρίχνουν τα φύλλα τους αλλά βγάζουν και καινούργια!
Βλέπουν τα πεύκα, τα κυπαρίσσια, τις χαρουπιές, τις ελιές, τις κουμαριές, τις μυρτιές, τις δάφνες, τις πικροδάφνες να είναι πράσινα όλον τον χρόνο και αυτή την εποχή να έχουν νέα βλαστάρια, με τα οποία «αναλαμβάνουν» από τη δύσκολη καλοκαιρινή περίοδο.
Βλέπουν και τα θυμάρια, τις ασφάκες, τις λαδανιές, τη ρίγανη να πρασινίζουν και αναρίθμητα νέα φυταράκια να φυτρώνουν μετά το μακρύ, θερμό και άνυδρο καλοκαίρι.
Βλέπουν τον πλάτανο να ρίχνειπράγματι- τα φύλλα του. Μόνο που τα πλατάνια είναι λίγα και δίπλα στη βρύση. Βλέπουν και τις αμυγδαλιές ή τις λεύκες, αλλά και εδώ δεν δικαιολογείται η νέκρα που αναφέρει το βιβλίο. Ακόμη και κάτω από τις λίγες αμυγδαλιές που ρίχνουν τα φύλλα τους φυτρώνουν δεκάδες ραδίκια, ζοχοί και μοσχολάχανα.
Ωρα να ξυπνήσει η «Πατριδογνωσία»
Είναι εύκολο να στηριχθούμε σε «έγκυρα» αναγνωστικά βιβλία του Δημοτικού της Μεσευρώπης. Ας μην αντιγράφουμε όμως ακόμη και τις κλιματικές ιδιομορφίες εκείνων των χωρών. Ας μη διαστρέψουμε κάθε έννοια κατανόησης του εξαίσιου περιβάλλοντος το οποίο έχει δημιουργηθεί στη Μεσόγειο.
Τι να κάνουμε, δεν πάει το δάσος στη Μύκονο, ούτε τα πεύκα- όπως λέει ο φίλος μου Στρατής Φιλιππότης, εκδότης- στην Τήνο! Τι να φαντάζεται άραγε και ο μαθητής που ζει στη Λάρισα και πήγε διακοπές το καλοκαίρι στη Σύμη για τη φύση αυτού του νησιού το φθινόπωρο και τον χειμώνα; Οταν το καλοκαίρι το μόνο που έβλεπε ήταν ξεραΐλα, πόσο μεγαλύτερο νέκρωμα συμβαίνει το φθινόπωρο;
Η κεντρικά ελεγχόμενη εξουσία της εκπαίδευσης έχει στην κυριολεξία εξοστρακίσει αυτό που εμείς, οι παλαιότεροι, θα ονομάζαμε «πατριδογνωσία». Δεν είναι δυνατόν ο μαθητής της Λέσβου να αποστηθίζει κείμενα για ταράνδους και να αγνοεί τον μοναδικό ελαιώνα του νησιού του. Ούτε ο πιτσιρίκος στα Μεστά της Χίου να διαβάζει για δάση και έλατα και να μη διδάσκεται τίποτε για τη μαστίχα. Υποθέτω ότι όλοι συμφωνούμε πως είναι απαραίτητο για το παιδί η πρώτη επαφή με το περιβάλλον να αφορά τον χώρο στον οποίο ζει και κινείται.
Το παιδί της Φλώρινας- όπου πράγματι το φθινόπωρο ρίχνουν τα φύλλα τους κυρίαρχα είδη δένδρων – δεν είναι δυνατόν να διδάσκεται «ομοιόμορφα» τα ίδια πράγματα για τις εποχές του έτους με το παιδί των Κυθήρων, της Ιεράπετρας ή της Κεφαλλονιάς.
Στα παραπάνω, προφανώς, θα πρέπει να προστεθούν, πέρα από τις όποιες περιβαλλοντικές ιδιομορφίες, και οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του χώρου. Βεβαίως και θα υπάρχουν περισσότερες ιστορίες για ξυλοκόπους στην Ευρυτανία ή στα Γρεβενά, για ψαράδες στο Μεσολόγγι και για κρασί και αμπέλια στη Σάμο και στη Λήμνο.
Πώς είναι δυνατόν να ενταχθεί λειτουργικά στο περιβάλλον του ο πιτσιρίκος από την Ιεράπετρα όταν στο σχολείο του ουδέποτε πληροφορήθηκε κάτι για τα θερμοκήπια και τα προϊόντα εκτός εποχής πάνω στα οποία στηρίζεται οικονομικά η οικογένειά του;
Ο καιρός «φτιάχνει» ή «χαλάει»;
Διαβάζοντας τα παραπάνω είναι βέβαιο ότι σου φαίνεται περίεργο που τέλη Σεπτεμβρίου στις ειδήσεις η μετεωρολόγος αναφέρει:
«Από αύριο αναμένουμε επιδείνωση του καιρού με βροχές».
Στο καφενείο του νησιού οι πελάτες, των οποίων οι στέρνες συλλογής βρόχινου νερού έχουν αδειάσει και τα κοπάδια με τα γιδοπρόβατα λιμοκτονούν, αρχίζουν τα χαμόγελα.
«Εφτιαξε ο καιρός. Θα βρέξει!». Η βροχή είναι το φθινόπωρο «μάννα εξ ουρανού» για τη μη ορεινή Ελλάδα και ιδιαίτερα για τα νησιά μας.
Εχοντας όμως υπόψη ότι «στις κορυφές που φθάνουν οι επιστή μονες ασθμαίνοντας, ήδη έχουν φθάσει οι ποιητές πετώντας», ας μου επιτραπεί να χρησιμοποιήσω ένα ποίημα του Παπαδιαμάντη, που με γοητευτικό τρόπο λέει και ερμηνεύει όσα προσπαθώ εγώ να εξηγήσω. Για τον οποίο ο φόβος της γλώσσας που χρησιμοποιεί μας έκανε ν΄ αγνοούμε ακόμη και όσα έγραψε στη δημοτική:
«Χαίρεται τ΄ άγριο δένδρο που γέρνει το μισό πάνω στο βράχο και το μισό στο γκρεμνό.
Χαίρεται το μικρό ερίφιο που πηδά χαρμόσυνα.
Κι΄ η πλάση όλη αναγαλλιάζει και το φθινόπωρο ξανανιώνει η γης».
Η γεωργία δεν είναι επιβλαβής!
Ενα άλλο σημείο το οποίο δημιουργεί μεγάλη παρανόηση και παραπλάνηση είναι η αντιμετώπιση της γεωργίας (τόσο της εντατικής όσο και της εκτατικής) περίπου ως επιβλαβούς και καταστροφικής δραστηριότητας. Αφορισμοί του είδους «χωρίς λιπάσματα», «τα φυτοφάρμακα είναι όλα βλαβερά» είναι ιδιαίτερα επικίνδυνοι. Τα φυτοφάρμακα σε αντιστοιχία και με τα «ανθρωποφάρμακα» είναι απαραίτητα. Το ότι απαιτείται μέτρο στη χρήση τους δεν ακυρώνει τη χρησιμότητά τους. Ουδείς άλλωστε από τους διαμαρτυρόμενους σκέφθηκε να προτείνει την κατάργηση των φαρμακείων.
Ηδη έχουμε αναφέρει ότι η στήριξη των πληθυσμών των πουλιών από τη γεωργία έρχεται δεύτερη μετά τους υδροβιότοπους και πολύ πάνω από τα φυσικά οικοσυστήματα και τα δάση. Ετσι τα παιδιά των χωριών, ενώ ακούν και βλέπουν πουλιά στα χωράφια, στο βιβλίο τους διαβάζουν ότι χάθηκαν.
Το παιδί της Λάρισας, που βλέπει αναρίθμητα γεράκια (κιρκινέζια) στα σιταροχώραφα στον επαρχιακό δρόμο προς τον Βόλο, δεν μπορεί σίγουρα να ενταχθεί στη λογική του σχολείου που του λέει ότι εξαφανίστηκαν.
Δεν γνωρίζουν οι μαθητές μας ότι ο ελαιώνας, για παράδειγμα, θα ήταν δυνατόν να χαρακτηριστεί το καλύτερο μεσογειακό δάσος. Οτι η βιοποικιλότητα που περικλείει είναι ανυπολόγιστης αξίας. Τα θέματα που αφορούν τη γεωργία και το περιβάλλον- τα περιβόλια είναι ένα άλλο παράδειγμα- πρέπει επιτέλους να εξεταστούν τόσο στην αίθουσα διδασκαλίας όσο και στη φύση.
Θα ήταν προφανώς αφελές να θεωρεί κάποιος ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν άρδην. Από την άλλη όμως η προσπάθεια μιας πρώτης εφαρμογής προγραμμάτων Πατριδογνωσίας δεν φαίνεται δύσκολη. Ιδιαίτερα επειδή η υπάρχουσα δομή στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση- στην οποία μπορούν να έχουν ρόλο όλες οι ειδικότητες στο Γυμνάσιο και όλοι οι δάσκαλοι στο Δημοτικό- το επιτρέπει.
Σε ποιον αιώνα ζούμε;
Τι ηλικία λέτε να έχει ο συγγραφέας του παρακάτω κειμένου;
«Οι κούκλες τους γίνονταν από παλιά υφάσματα, φθαρμένα, κουρέλια. (…) Είχαν όμως καρδιά γιατί είχαν γίνει από τα παλιά τους ρούχα, είχαν αυτές οι κούκλες κάτι δικό τους.Και μοιάζαν τόσο πολύ με τα παιδιά εκείνης της εποχής που ήταν φτωχά. Δεν ήταν τόσο ξένα όσο οι σημερινές πολυτελείς κούκλες,που είναι τελείως άσχετες με τον τρόπο ζωής των σημερινών παιδιών. Οι σημερινές οι κούκλες μπορεί να μιλάνε, αλλά η φωνή τους είναι σαν ρομπότ. Ψυχρή και μηχανική. Οι κούκλες εκείνης της εποχής μιλούσαν με τη φωνή των παιδιών».
Οσο κι αν σας φανεί περίεργο, το κείμενο αυτό παρουσιάζεται να είναι γραμμένο από παιδιά του Δημοτικού στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης η οποία αφορούσε τα παραδοσιακά παιχνίδια ενός χωριού της Βορείου Ελλάδος.
Στη λεγόμενη «περιβαλλοντική εκπαίδευση» συχνά οι δάσκαλοι, μέσα στη γενικότερη τάση εξωραϊσμού του παρελθόντος, υπερβαίνουν τα όρια. Ετσι «ντοπάρουν» τα ανύποπτα και αθώα παιδιά με ιδέες και απόψεις δικές τους, τις οποίες στη συνέχεια εμφανίζουν ως προερχόμενες από τα παιδιά. Εφόσον τα παιδιά θεωρούν ότι οι παλιές κούκλες είναι καλύτερες (πού το πληροφορήθηκαν άραγε;), γιατί σήμερα προτιμούν την Μπάρμπι;
Σε μια παραθαλάσσια πόλη οι μαθητές του γυμνασίου διοργάνωσαν μια εκδήλωση για την προστασία του περιβάλλοντος. Παλαιότερα σε αυτή την πόλη υπήρχαν σε λειτουργία αναρίθμητα εργοστάσια σαπωνοποιίας των οποίων οι καμινάδες γέμιζαν με τον καπνό τα πάντα.
Στην παρουσίαση των εργασιών τους οι μαθητές, ο ένας μετά τον άλλον, αναφέρθηκαν στο περιβάλλον με τρόπο που μόνο απέχθεια και απελπισία θα μπορούσε να δημιουργήσει σε όσους άκουγαν. Διοξείδια από εδώ, ραδιενέργεια από εκεί, άμα τη γλιτώσεις από τη δηλητηρίαση θα πας από καρκίνο του δέρματος. Στην έκθεση ζωγραφικής ξανά φουγάρα που βγάζουν μαύρο καπνό, από τον οποίο πέφτουν νεκρά τα πουλιά, και- να μην ξεχνάμε και τη θάλασσα- ψόφια ψάρια.
Τα παιδιά ζούσαν σε μια πανέμορφη πόλη που ήταν καντάρια καθαρότερη σε σχέση με ό,τι ήταν πριν από 30 χρόνια, αλλά τα ξόρκια ξόρκια…
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΤΣΙΜΕΝΤΟΥΠΟΛΗΣ
Ενα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της σημερινής εκπαίδευσης φαίνεται να είναι η ανεπάρκεια στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών και των εξαίσιων ιδιομορφιών του περιβάλλοντος της Ελλάδας.Τούτο έχει δημιουργήσει μια τελείως πλαστή εικόνα στους μαθητές,οι οποίοι όταν κατοικούν στις πόλεις θεωρούν ότι ζουν σε «απάνθρωπες τσιμεντουπόλεις»,«διαμερίσματα-κλουβιά» και οι ίδιοι είναι «αλλοτριωμένοι καταναλωτές».Οταν ζουν σε αγροτικές περιοχές οτιδήποτε σχετίζεται με το περιβάλλον έχει τα χάλια του,τα δε φυτοφάρμακα και τα λιπάσματα δηλητηριάζουν τα πάντα.
Σε πρόσφατη μελέτη που έγινε σε 35 νομούς διαπιστώθηκε ότι η ειδικότητα των καθηγητών της μέσης εκπαίδευσης ουδεμία σχέση είχε με τα προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που οι ίδιοι έκαναν στα σχολεία.Τα οποία προγράμματα επελέγησαν σε σχέση με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων και την επικαιρότητα που ήταν «της μόδας» εκείνο τον καιρό. Είναι προφανές ότι τα παραπάνω σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο της επιλογής των υπευθύνων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των νομών,οι οποίοι συχνά είναι δέσμιοι των ιδεοληψιών που καθορίζουν το «κλίμα» δράσης.Συγχρόνως η έλλειψη γνώσης συνήθως οδηγεί στον εύκολο δρόμο της κατατρομοκράτησης των μαθητών.Οι οποίοι είναι αναγκασμένοι,για να είναι ευχάριστοι στους διδάσκοντες,να ομιλούν μονίμως για καταστροφή του περιβάλλοντος,εξαφανίσεις ζώων και φυτών και γενικότερες βιβλικές καταστροφές.Σε αυτό πρέπει να προστεθεί και η απέχθεια που πρέπει να δημιουργεί κάθε καινούργια ανθρώπινη κατασκευή: από μια λιμνοδεξαμενή ως ένα καινούργιο κτίριο.
Το ελληνικό περιβάλλον πέρα από τις υποβαθμίσειςπου φυσικά υπάρχουν- χαρακτηρίζεται και από μια εξαίσια ιδιομορφία την οποία μονίμως αγνοούμε.Οχι μόνο δεν έχει χαθεί κάποιο είδος,αλλά και εκείνα που θεωρούσαμε ότι εξαφανίστηκαν (αγριόγατα Κρήτης, βίδρες Λέσβου,λύγκες Ηπείρου) τα βρίσκουμε ξανά. Κάτι που μας διακρίνει από άλλες χώρες της Ευρώπης στις οποίες αρκετά είδη (λύκοι,αρκούδες) εξαφανίστηκαν.Ειδικά στη χλωρίδα ο αριθμός των ειδών που βρίσκουμε στη χώρα μας συνεχώς αυξάνεται και ουδεμία εξαφάνιση έχει διαπιστωθεί.
Αλλά και πέρα από το γεγονός ότι τα παιδιά θεωρούν πως το ελληνικό περιβάλλον είναι υποβαθμισμένο,τους δημιουργείται και απέχθεια προς οτιδήποτε έχει σχέση με τη σύγχρονη εποχή και την τεχνολογία.Αφελείς προσεγγίσεις για τον «παλιό καλό καιρό»,τα παλιά παιχνίδια, τα επαγγέλματα,τα τρόφιμα,τους οδηγούν παραπλανητικά στην απαξίωση του σύγχρονου τρόπου ζωής.
Βεβαίως δεν αποκλείεται,όταν όλοι οι διανοούμενοι θεωρούν ότι- αυτό μπήκε και ως θέμα της Εκθεσης στις εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια- «μπορεί ν΄ αναπτύσσεται η τεχνολογία αλλά τι κάνουμε με την υποβάθμιση του ανθρωπισμού μας»,ν΄ αποτελώ την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.Είναι τυχαίο ή όχι άλλωστε ότι οι υποψήφιοι στις εισαγωγικές απάντησαν με βάση το βιβλίο του φιλόσοφου Παπανούτσου «Η κρίση του πολιτισμού μας»; Γιατί,το σκέφτομαι από εδώ,το σκέφτομαι από εκεί,η ανακάλυψη και η χρήση του τηλεφώνου,του φαξ,του αεροπλάνου,των εμβολίων,του αξονικού τομογράφου,του τεχνητού νεφρού και τόσων άλλων προόδων και ανακαλύψεων να μειώνουν τον ανθρωπισμό μας;
Υπάρχει μια ανθρώπινη ανακάλυψη την οποία οι διανοούμενοι να τη δέχθηκαν μ΄ ευχαρίστηση; Με ποια λογική χάνεται ο ανθρωπισμός μου όταν μπορώ- αυτό το επιχείρημα το άκουσα από τον Νίκο Δήμου- ν΄ απολαύσω όλες τις Συμφωνίες του Μπετόβεν; Και μάλιστα σε διάφορες εκτελέσεις και με τον άψογο ήχο του ηχοσυστήματός μου; Πόσοι γνωρίζουν ότι την εποχή όπου έζησε ο Μπετόβεν ένας σύγχρονός του ήταν σχεδόν αδύνατον να έχει την ίδια μ΄ εμένα απόλαυση;
Ο κ. Νίκος Μάργαρης είναι καθηγητής στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
